Każdy z nas jest inny, ma swój unikalny sposób postrzegania świata i relacji z innymi. Jednak czasem te różnice mogą przekraczać pewną granicę, prowadząc do poważnych trudności w życiu codziennym. Mówimy wtedy o zaburzeniach osobowości.
Czym są zaburzenia osobowości i jak wpływają na nasze życie, czym różnią się zaburzenia osobowości od cech charakteru, jakie są najczęstsze objawy zaburzeń osobowości oraz jakie są dostępne metody leczenia opowiada lekarz w trakcie specjalizacji z psychiatrii, Joanna Emma Szczerba. Zapraszamy do lektury.
Kiedy mówimy o zaburzeniach osobowości? Czym się one charakteryzują, manifestują?
Zaburzeniami osobowości określamy trwały, nieelastyczny wzorzec zachowań, postrzegania samego siebie, innych i rzeczywistości, budowania relacji czy radzenia sobie w sytuacjach problemowych. To kombinacja cech osobowości, która może powodować trudności w adaptowaniu się w nowych sytuacjach, negatywnie wypływać na relacje z innymi, powodować chwiejność emocji i trudności w określeniu własnej tożsamości i kontrolowaniu swojego zachowania.
Jaki procent zaburzeń stanowią dzisiaj zaburzenia osobowości?
Zależenie od dostępnych źródeł, dane wskazują, że częstość występowanie zaburzeń osobowości w populacji waha się od 6 do 13%. W przypadku pacjentów leczonych psychiatrycznie między 40 a 60% ma zdiagnozowane zaburzenia osobowości.
Czy zaburzenia osobowości to zaburzenia psychiczne?
Zaburzenia osobowości nie są zaburzeniami psychicznymi w rozumieniu choroby psychicznej. Jest to trwały konstrukt cech osobowości, rozwijający się od najmłodszych lat. Trudno tutaj wyznaczyć początek, punkt startowy, w którym zaburzenia osobowości się zaczęły, bo rozwijają się razem z dorastaniem dziecka. Jednocześnie przed osiągnięciem dojrzałości przez daną osobę, unikamy stawiania tego rozpoznawania, ponieważ proces tworzenia się osobowości nadal trwa, do ok. 21. roku życia. Natomiast w przypadku choroby psychicznej, zwykle, w przybliżeniu możemy powiedzieć, kiedy się zaczęła, rozpoznać jej epizody, przedzielone okresami zdrowego/bezobjawowego funkcjonowania, mówimy o jakiejś istotnej zmianie w stosunku do dotychczasowego, zdrowego funkcjonowania.
Jak wygląda diagnoza zaburzeń osobowości?
Diagnozę zaburzeń osobowości wystawia lekarz specjalizujący się w dziedzinie psychiatrii. Opiera się przede wszystkim na badaniu psychiatrycznym, często przy wsparciu wniosków z opinii psychologicznej. Klinicyści mogą w tym celu skorzystać z narzędzi diagnostycznych, takich jak MMPI (Minnesota Multiphasic Personality Inventory), SCID (Ustrukturalizowany Wywiad Kliniczny do Badania Zaburzeń Osobowości).
Przydatna może się również okazać dodatkowa diagnostyka, np. wspomniane testy psychologiczne, w tym ocena ilorazu inteligencji czy badania wykluczające przyczyny somatyczne zgłaszanych objawów – badania laboratoryjne, badanie obrazowe głowy (TK/MRI), EEG.
Czy zaburzenia osobowości mogą łączyć się innymi chorobami?
Badania wskazują, że mniej więcej połowa pacjentów z zaburzeniami osobowości ma również rozpoznaną chorobę psychiczną z tzw. osi I, do których zaliczamy zaburzenia nastroju, zaburzenia lękowe, psychozy, zaburzenia wywołane zmianami organicznymi w mózgu, czy związane z używanie substancji psychoaktywnych.
Ponadto, zaburzenia osobowości wiążą się z większym ryzykiem zachorowania na przewlekłe choroby somatyczne w porównaniu z resztą populacji, ale także są czynnikiem ryzyka ich gorszego przebiegu. Może być to związane z takimi aspektami, jak dbanie o zdrowie, zachowania prozdrowotne – aktywność fizyczna, zdrowa dieta, wykonywanie badań profilaktycznych, przestrzeganie zaleceń lekarskich, radzeniem sobie ze stresem, używanie substancji psychoaktywnych, ale także funkcjonowanie we wspierającym środowisku.
Jaka jest przyczyna zaburzeń osobowości?
W kontekście zaburzeń osobowości nie mówimy o jednej przyczynie, raczej o kombinacji różnych okoliczności sprzyjających nieprawidłowemu ukształtowaniu osobowości, takich jak czynniki genetyczne, biologiczne, środowiskowe, psychospołeczne, doświadczenia z okresu dorastania (m. in. przemoc psychiczna i fizyczna, nieobecność rodziców).
Jak odróżnić zaburzenia od cech osobowości?
Różnica między zaburzeniami osobowości a cechami osobowość widoczna jest przede wszystkim w ich nasileniu oraz możliwościach dostosowania się, adaptacji do konkretnej sytuacji. W przypadku nasilenia, które utrudnia codzienne funkcjonowanie, powoduje znaczne cierpienie, zbliżamy się do zaburzeń osobowości. Znaczenie ma również kombinacja różnych cech, która spełnienia wymagania kryteriów diagnostycznych, zwykle kilku, gdyż żadna pojedyncza cecha nie uprawnia nas do postawienia tego rozpoznania.
Czy zaburzenia osobowości się leczy? Jakimi metodami? Czy to praca już na całe życie osoby z zaburzeniami osobowości?
Leczenie zaburzeń osobowości polega przede wszystkim na stosowaniu oddziaływań psychoterapeutycznych. Pomocniczo możemy stosować również farmakoterapię, szczególnie w przypadku występowania rozpoznań współistniejących (np. zaburzeń depresyjnych, lękowych) czy w okresach dekompensacji (znacznego nasilenia objawów). Czas leczenia zależy od nasilenia cech zaburzeń osobowości, uzyskanego wglądu i wiedzy na temat zaburzenia i przyczyn występujących objawów, pracy włożonej w terapię, ale też warunków społeczno-ekonomicznych w jakich dana osoba funkcjonuje. Celem oddziaływań terapeutycznych jest nauczenia pacjenta jak radzić sobie z objawami, jak pewne zachowania czy sytuacje wpływają na niego, ale też na innych oraz wypracować bardziej adaptacyjne sposoby radzenia sobie z frustracją, stresem, niepowodzeniami. Część objawów z czasem może ulec złagodzeniu.
Czy farmakoterapia też wchodzi w grę przy leczeniu zaburzeń osobowości?
Farmakoterapia w zaburzeniach osobowości ma charakter pomocniczy, może pomóc złagodzić nasilenie objawów wynikających z cech osobowości w perspektywie tygodni, znacznie trudniej lekami wpływać na zmiany samopoczucia, występujące w ciągu dnia, czy wtórnie do trudnych, nagłych wydarzeń.
Jaka jest rola rodziny w terapii osób z zaburzeniami osobowości? Czy członkowie rodziny też powinni się wspierać terapią?
Terapia rodzinna ma najważniejsze znaczenie, gdy członkowie rodziny mieszkają razem. Taka terapia może na nowo pomóc zbudować relacje rodzinne, wprowadzić do nich strukturę, nauczyć jej członków wyznaczać granice, rozmawiać ze sobą i udzielać sobie adekwatnego wsparcia.
