Współczesne podejście do żywienia to nie tylko kwestia wyboru produktów, ale także świadomego kształtowania relacji z jedzeniem. Dojrzałość żywieniowa, czyli zdolność do racjonalnego podejmowania decyzji żywieniowych i rozumienia ich wpływu na zdrowie, emocje oraz relacje społeczne, odgrywa kluczową rolę w naszym codziennym funkcjonowaniu. Jakie czynniki determinują dojrzałość żywieniową? Jakie błędy popełniamy najczęściej i jak ich unikać? Na te oraz inne pytania odpowiada psycholog, Adrianna Potocka, która przybliża mechanizmy psychologiczne i społeczne stojące za naszymi wyborami żywieniowymi.
Zapraszamy do lektury.
Co rozumiemy przez pojęcie „dojrzałość żywieniowa”? Jakie są jej kluczowe elementy?
Dojrzałość żywieniowa jest właściwością psychologiczną, mechanizmem osobowościowym, który inicjuje i kontroluje zachowania żywieniowe, a tym samym kształtuje stan zdrowia. Można ją opisać za pomocą dwóch wymiarów, które poprzez system indywidualnych przekonań, pełnią funkcję regulacyjną w zaspakajaniu potrzeb biologicznych (głód, pragnienie), psychologicznych (traktowanie pożywienia jako środka kompensacji dyskomfortu, braku satysfakcji lub napięcia) oraz społecznych (jedzenie umożliwia integrację w obrębie grup społecznych, stanowi narzędzie oddziaływania na zachowania innych osób). Wspomniane wymiary to: po pierwsze, dojrzałość w kontekście psychospołecznym – przekonania dotyczące „wykorzystywania” jedzenia do innych celów niż zaspokojenie głodu fizjologicznego, po drugie, dojrzałość w kontekście akceptacji i przestrzegania zasad racjonalnego odżywiania się – przekonania dotyczące sposobu odżywiania i wiedzy żywieniowej.
Jakie są główne różnice między dojrzałością fizyczną, a dojrzałością żywieniową?
Obydwa rodzaje dojrzałości dotyczą rozwoju osobniczego. Dojrzałość fizyczna związana jest z cechami morfologicznymi, budową i wymiarami ciała, a dojrzałość żywieniowa dotyczy sfery psychicznej. Wskaźnikami dojrzałości fizycznej są np. wzrost, czy masa ciała. Natomiast wskaźnikiem dojrzałości żywieniowej są przekonania człowieka dotyczące jedzenia. Oczywiście nie można osiągnąć właściwego poziomu dojrzałości żywieniowej bez odpowiedniej dojrzałości fizycznej (chodzi o dojrzałość struktur mózgowych).
Czy dojrzałość żywieniowa jest stała, czy raczej dynamicznym procesem i zależnym od wielu czynników? Zmieniającym się z wiekiem.
Dojrzałość żywieniowa to właściwość indywidualna, którą w znacznym stopniu można modyfikować (kształtować odpowiedni jej poziom) – w tym kontekście ma charakter dynamiczny. Należy jednak podkreślić, że gotowość do jej rozwijania zależy od wielu czynników – począwszy od zmiennych biologicznych (np. wiek, dojrzałość struktur mózgowych), przez czynniki psychologiczne (np. cechy osobowości), społeczne-kulturowe (np. postawy rodzicielskie, preferencje żywieniowe), czy poziom wiedzy (w tym żywieniowej).
Jakie czynniki środowiskowe, społeczne i kulturowe wpływają na kształtowanie się dojrzałości żywieniowej u dzieci i młodzieży?
W związku z tym, że dojrzałość żywieniowa jest mechanizmem osobowościowym, tak jak osobowość pozostaje pod wpływem działania czynników biologicznych (temperament) i środowiskowych. Jeżeli chodzi o czynniki społeczno-środowiskowe to stanowią one źródło modelowania – środowisko częściowo decyduje, jaki repertuar zachowań się wytworzy i które z nich ulegnie aktywizacji (a to zależy od cech naszej osobowości). Wpływ środowiska społecznego na kształtowanie się osobowości, a tym samym na jego zachowanie, jest zróżnicowany i zależy między innymi od tego, czy mówimy o bliższym czy dalszym otoczeniu. Otoczenie bliższe tworzy rodzina oraz inne grupy społeczne, do których jednostka należy i z którymi utrzymuje regularne kontakty bezpośrednie. Z kolei dalsze otoczenie człowieka obejmuje osoby i grupy społeczne, z którymi jednostka nie utrzymuje regularnych kontaktów. Oddziaływanie ze strony dalszego otoczenia ma charakter pośredni, np. poprzez środki masowego przekazu. Zarówno bliskie, jak i dalsze środowisko społeczne odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu zachowań, najpierw dziecka a później dorosłego człowieka. Nie można zapomnieć o czynniku kulturowym – to kontekst, w którym kształtuje się nasza osobowość. Stały kontakt z określoną kuchnią od najmłodszych lat wykształca preferencje, zwyczaje, które są kultywowane niezależnie od miejsca późniejszego zamieszkania. Kuchnia narodowa i regionalna określa tradycje stołu i preferencje mieszkańców co do spożywania określonych kategorii produktów i nawyków dotyczących ich obróbki kulinarnej. W krajach wysoko rozwiniętych od lat obserwuje się odwrót od konsumpcji żywności masowej, produkowanej na przemysłową skalę, na rzecz produktów lokalnych, o znanym pochodzeniu – na ogół zdrowszych, smaczniejszych i bardziej oryginalnych. Rozwój lokalnego sektora żywności może przynieść wiele korzyści gospodarczych, środowiskowych i społecznych. Na przykład, może wpływać korzystnie na ich praktyki żywieniowe, a tym samym na kształtowanie dojrzałości żywieniowej.
Jaka jest rola rodziny w kształtowaniu nawyków żywieniowych u dzieci?
Rodzina stanowi prymarny kontekst dla kształtowania osobowości i zachowań człowieka. Biorąc pod uwagę zachowania żywieniowe dzieci, to głównym źródłem ich wiedzy dotyczącej produktów spożywczych, zasad zdrowego żywienia, preferencji i postaw wobec jedzenia są rodzice. To oni wywierają wpływ na zwyczaje żywieniowe dziecka poprzez kontrolę np. dostępności jedzenia, akceptowania spożywania wybranych produktów, ale zwyczaje żywieniowe dzieci również są modelowane przez zachowania rodziców (sposób jedzenia, preferowane produkty są często powtarzane przez dzieci). Istotną rolę odgrywają tu relacje pomiędzy członkami rodziny, atmosfera w domu, styl rodzicielski i zachowania dotyczące odżywiania. Ponadto, uważa się, że to matka jest osobą w największym stopniu oddziałującą na zachowania żywieniowe dzieci. W większości kultur kobiety odpowiadają za organizację żywienia rodziny i dlatego mają większy wpływ na zakup żywności, przygotowywanie posiłków i okoliczności ich spożywania, przez co mogą wpływać również na spożywanie żywności przez innych członków rodziny. Z kolei wybory matki dotyczące sposobu żywienia dziecka zależą między innymi od charakteryzujących ją czynników społecznych (np. wiek, wykształcenie, status socjoekonomiczny, liczba dzieci) i psychologicznych. Wśród czynników psychologicznych podkreśla się znaczenie kondycji psychicznej matki (np. poziom odczuwanego stresu, obniżony nastrój, depresja) oraz cech osobowości (np. lękowość, niestabilność emocjonalna). W badaniach własnych wykazałam, że dojrzałość żywieniowa matki istotnie wiąże się ze wskaźnikiem BMI dziecka oraz wskaźnikami struktury diety (zawartość węglowodanów, tłuszczów i białek w posiłkach). Tym samym może mieć znaczenie w kształtowaniu preferencji żywieniowych kolejnego pokolenia.
Jakie są charakterystyczne cechy osób, które osiągnęły dojrzałość żywieniową?
Bycie dojrzałym żywieniowo oznacza świadomość jakie funkcje spełnia jedzenie i jak przez to może wpływać na nasze zachowanie i relacje z otoczeniem. Bycie dojrzałym żywieniowo oznacza również równowagę w zaspakajaniu potrzeb biologicznych i psychospołecznych oraz umiejętność dostrzegania sygnałów, kiedy motywy psychospołeczne zaczynają przeważać nad pierwotną funkcją jedzenia (realizacją potrzeb biologicznych). Dojrzałość żywieniową można zatem rozwijać i traktować jako zasób osobisty, sprzyjający zdrowiu. Może być zasobem indywidualnym, kształtowanym w ramach zdrowia indywidualnego (np. praca z przekonaniami odnoszącymi się do poszczególnych jej wymiarów), jak i zasobem kształtowanym w ramach zdrowia publicznego (np. edukacja w szkołach, instytucjach, zakładach pracy, dotycząca tego, co to znaczy być dojrzałym żywieniowo).
Jakie są najczęstsze błędy żywieniowe popełniane przez osoby, które jeszcze nie osiągnęły dojrzałości żywieniowej?
Poprzez żywienie człowiek zaspakaja swoje potrzeby zarówno biologiczne (głód i pragnienie), jak i psychospołeczne (regulacja emocji i relacji z innymi). Zaspakajanie tych potrzeb ujawnia się w zachowaniach, które nazwano zachowaniami żywieniowymi. O niedojrzałości żywieniowej może świadczyć bark równowagi w zaspakajaniu wyżej wymienionych potrzeb za pomocą jedzenia, tj. jedzenie nie pełni swojej głównej funkcji (biologicznej). Stanowi przede wszystkim narzędzie zaspakajania potrzeb psychospołecznych (np. bycia atrakcyjnym, poczucia bezpieczeństwa, potrzeba kontroli). W stylu żywieniowym dominują wówczas zachowania wskazujące na niepohamowanie lub ograniczanie jedzenia.
Jakie są różnice między dojrzałością żywieniową a restrykcyjnymi dietami i zaburzeniami odżywiania?
Dojrzałość żywieniowa ujawnia się w zachowaniach żywieniowych, sprzyjających zdrowiu, natomiast jej brak lub niski poziom może wpływać na wzmacnianie nieprawidłowych zachowań żywieniowych (niezgodnych z zasadami racjonalnego odżywiania i przybierających formę nawykowego zaspakajania potrzeb psychospołecznych poprzez jedzenie). Nieprawidłowe zachowania żywieniowe mogą mieć wówczas charakter albo niepohamowania w jedzeniu albo jego ograniczania. Niepohamowane jedzenie to różne zachowania żywieniowe, które cechuje brak powściągliwości, ograniczenia w jedzeniu. Za najbardziej patologiczny typ tego rodzaju zachowań uznaje się napadowe objadanie (binge eating) – wtedy jest zaburzeniem. Może również ujawniać się w łagodniejszej postaci, tj. jedzenie pod wpływem emocji i jedzenie pod wpływem bodźców zewnętrznych (np. zapachu, dostępności jedzenia). Z kolei ograniczanie jedzenia, czyli restrykcje żywieniowe, polegają na zmniejszaniu ilości spożytych produktów żywieniowych i/lub wykluczeniu z diety pewnych składników w związku z kontrolą masy ciała. W tego rodzaju zachowaniach znaczenie ma sama chęć wprowadzenia ograniczeń, niezależnie od tego, czy one rzeczywiście nastąpią. Dlatego można go zdefiniować jako poznawczy wysiłek, by ograniczyć jedzenie (jeść mniej niż by się chciało), niezależnie od tego jak ten wysiłek przełoży się na rzeczywisty wynik. W skrajnych przypadkach, w obecności innych czynników (np. postawa „wszytko albo nic“, głodzenie, nierealistyczne cele wobec wagi, obniżenie nastroju) mogą prowadzić do rozwoju zaburzeń odżywiania (głównie jadłowstręt psychiczny). Oczywiście nie każde ograniczenie żywieniowe jest zachowaniem ryzykownym. Jeżeli wynika z zaleceń lekarskich (dotyczy to niektórych populacji pacjentów, np. chorujących na cukrzycę czy nietolerancje pokarmowe) może korzystnie wpływać na wskaźniki zdrowia (np. masę ciała, ciśnienie krwi czy poziom glukozy we krwi). W tym przypadku dojrzałość żywieniowa może pomóc w stosowaniu się do zaleceń żywieniowych.
Jak emocje wpływają na nasze wybory żywieniowe? Jakie są psychologiczne mechanizmy leżące u podstaw niezdrowych nawyków żywieniowych?
Postępowanie człowieka w sferze żywieniowej, podobnie jak na innych płaszczyznach życia, jest uwarunkowany wieloma czynnikami, które stanowią zintegrowany i wzajemnie na siebie oddziałujący system. Oprócz czynników biologicznych, ekonomicznych, społeczno-kulturowych, stanowiących źródło zachowań żywieniowych – podkreśla się znaczenie czynników psychologicznych, głównie emocji i stresu. Zależność pomiędzy stresem a zachowaniami żywieniowymi wynika ze zmian, jakie wywołuje stres w organizmie człowieka. Skutki działania stresu obserwujemy na poziomie fizjologicznym i psychologicznym, a w konsekwencji w zachowaniu człowieka. Na skutek aktywacji układu nerwowego (poziom fizjologiczny) możemy obserwować wzrost lub spadek apetytu, a co za tym idzie, zmianę w zachowaniach żywieniowych (powstrzymywanie się od jedzenia bądź jedzenie nadmiarowe). To czy człowiek w sytuacji stresu powstrzymuje się od jedzenia czy też zaczyna jeść – zależy od wielu czynników (m.in. osobowościowych, wcześniejszych doświadczeń czy stanu zdrowia), ale duże znaczenie ma przebieg reakcji stresowej na poziomie fizjologicznym (tzw. „osie stresu”). Jeżeli stres jest krótkotrwały i zazwyczaj wiemy, że wkrótce minie (np. wystąpienie publiczne, ważna dla nas rozmowa z przełożonym, naglący termin oddania raportu, itd.), uruchamiana jest wówczas oś układ współczulny – rdzeń nadnerczy (wydzielana jest adrenalina), czego następstwem jest odruch powstrzymywania się od jedzenia (ze względu na mobilizację organizmu do szybkiego działania, między innymi poprzez odpływ krwi z narządów do mięśni, redukcję funkcji trawiennych). Jeżeli natomiast mamy do czynienia ze stresem przewlekłym (np. problemy w związku, trudności wychowawcze, stres w pracy, niepewność zatrudnienia, przewlekła choroba), aktywowana jest oś podwzgórze – przysadka – kora nadnerczy, gdzie wzrasta poziom kortyzolu i w konsekwencji sięgamy po jedzenie w celu uzupełniania zapasów energii. Czasami zdarza się tak, że stres trwa od jakiegoś czasu (jest chroniczny) i jest bardzo silny (organizm prawie stale pozostaje w napięciu, podobnie jak to jest w przypadku stresu krótkotrwałego) – przykładem może być doświadczanie przemocy lub mobbing w pracy. W takiej sytuacji zmiana nawyków żywieniowych może być symptomem innych zaburzeń (np. depresji).
Drugim „sposobem” działania stresu na nasze zachowania żywieniowe są emocje (poziom psychologiczny). W sytuacji stresu zazwyczaj towarzyszy nam dyskomfort, ale w sytuacji silnego stresu mogą pojawić się intensywne i trudne emocje, jak lęk czy gniew. Naturalnym odruchem człowieka jest więc dążenie do zminimalizowania uczucia napięcia, które towarzyszy sytuacjom stresowym, wykorzystując dostępne mu sposoby. W związku z tym, że jedzenie często stanowi łatwo dostępny i dający natychmiastowy efekt sposób – nierzadko to właśnie poprzez jedzenie staramy się łagodzić działanie stresu. Jedzenie z przyczyn emocjonalnych zaczyna być problemem, gdy staje się stałym i niekontrolowanym nawykiem, który może doprowadzić do wzrostu masy ciała i niekorzystnych zmian na poziomie psychicznym (obniżenie nastroju, samooceny, pojawienie się wyrzutów sumienia, wstydu, a nawet autoagresji). Zdarza się, że dla niektórych osób poprawa nastroju za pomocą jedzenia (szczególnie słodyczy) daje poczucie kontroli w sytuacji, gdy źródło stresu (np. zachowanie rodziców, partnera, przełożonego) pozostaje poza jej/jego wpływem (nie ma wpływu na to co robią i myślą inni). W literaturze podkreśla się, że zachowania w sferze żywieniowej mogą ulec zmianom zarówno pod wpływem przykrych emocji, jak i pozytywnych. W sytuacji pobudzenia emocjonalnego żywność może być „wykorzystywana” z jednej strony do redukcji niepożądanych emocji lub z drugiej – by wydłużyć działanie przyjemnych emocji. Na podstawie wyników badań, przeprowadzonych wśród młodych kobiet, stwierdzono, że słodycze wybierane były w stanach przykrych emocji, jak złość, smutek, nuda i stres, ale i również w trakcie odczuwania pozytywnych emocji, jak miłość i radość.
Jakie są wyzwania związane z promocją zdrowego stylu życia i kształtowaniem dojrzałości żywieniowej w społeczeństwie?
Warto tutaj podkreślić, że styl życia to termin o charakterze interdyscyplinarnym, odnoszący się do wielu płaszczyzn aktywności człowieka. W kontekście zdrowia, warto posługiwać się terminem stylu życia związanego ze zdrowiem. Można go zdefiniować jako charakterystyczny dla człowieka system zachowań zdrowotnych, uwarunkowanych: wiedzą, uogólnionymi poglądami i przekonaniami na temat świata, życia i własnej osoby, cechami temperamentu, kompetencjami, systemem wartości, indywidualnymi doświadczeniami w zakresie zdrowia, zmiennymi społeczno-kulturowymi. Z kolei zachowania zdrowotne można rozpatrywać w kategorii postawy (gdyż mają wymiar poznawczy, emocjonalny i behawioralny) – a to wyjaśnia trudności związane z ich modyfikacją (postawa to konstrukt, który niełatwo ulega zmianom). Jest to duże wyzwanie jeżeli chodzi o profilaktykę i promocję zdrowia. Warto więc rozwijać kompetencje, które pozwolą zwiększyć poczucie odpowiedzialności za własne zdrowie, a tym samym indywidualną podatność na działania prowadzone w ramach profilaktyki czy promocji zdrowia. Przykładem takiej uniwersalnej kompetencji jest poczucie kontroli odnoszące się do naszej codziennej aktywności życiowej. Jest to termin wprowadzony przez amerykańskiego psychologa, Juliana Rottera, dla oznaczenia oczekiwań człowieka na temat tego, gdzie znajdują się zasoby do uzyskania określonego celu: czy w człowieku (wewnętrzne umiejscowienie kontroli; wynik działań zależy od człowieka), czy też w świecie zewnętrznym (zewnętrzne umiejscowienie kontroli; oczekiwanie, że wynik zależy od innych ludzi czy też przypadku). Pojęcie umiejscowienia kontroli znalazło zastosowanie w obszarze zdrowia. Przyjęto, że wewnętrzne umiejscowienie kontroli zdrowia wiąże się z przyjęciem większej odpowiedzialności za swoje zdrowie i sprzyja zdrowiu. Choć nie ma badań potwierdzających zależność pomiędzy umiejscowieniem kontroli, a dojrzałością żywieniową, wydaje się, że raczej wewnętrzne niż zewnętrzne umiejscowienie kontroli będzie sprzyjało budowaniu dojrzałości żywieniowej. Bez przekonania, że mamy wpływ na własne zdrowie, trudno jest rozwijać kompetencje wspierające zdrowy styl życia.
