Rozwód to jedno z najbardziej stresogennych wydarzeń, jakie może spotkać rodzinę. Choć dotyczy on przede wszystkim relacji między dorosłymi, jego konsekwencje silnie oddziałują na psychikę dzieci. W momencie, gdy rodzice decydują się na rozstanie, dziecko traci poczucie stabilności i bezpieczeństwa, a jego świat ulega gwałtownej zmianie.
Dzieci, niezależnie od wieku, doświadczają rozwodu jako przeżycia trudnego, często prowadzi to do poczucia winy, smutku czy lęku. Ich reakcje emocjonalne mogą przybierać różne formy – od wybuchów złości, przez zaburzenia zachowania, po regres rozwojowy lub problemy szkolne. Kluczowym zadaniem rodziców jest nie tylko ochrona dziecka przed negatywnymi skutkami konfliktu, ale również zapewnienie mu wsparcia emocjonalnego i pomocy w adaptacji do nowej sytuacji rodzinnej.
W niniejszym wywiadzie psycholożka, Maria Wiśniewolska, omawia najczęstsze problemy, z jakimi mierzy się dziecko w obliczu rozwodu, a także rolę rodziców oraz specjalistów w procesie minimalizowania jego negatywnych skutków. Przybliża także skuteczne formy wsparcia psychologicznego, jakie można zaoferować dzieciom i ich rodzicom w tym trudnym okresie.
Zapraszamy do lektury.
Jakie są najczęstsze problemy, z którymi zgłaszają się do Pani rodzice po rozwodzie?
Rodzice zgłaszając się do poradni, często zauważają, że dzieci zaczynają się zachowywać inaczej, np. pojawiają się nieodpowiednie zachowania, które zgłasza także placówka edukacyjna. Mogą pojawiać się samouszkodzenia, agresja werbalna, czy niewerbalna. Często zdarza się, że rodzice obserwują u swoich dzieci wybuchy złości, czy inne nieadekwatne reakcje emocjonalne, np. dziecko może reagować silnym płaczem czy histerią na zdarzenie, które obiektywnie nie powinno powodować tak dużych emocji.
Na szczęście rodzice często są świadomi, iż rozwód negatywnie wpływa na psychikę ich dzieci, dlatego starają się minimalizować negatywne konsekwencje rozpadu rodziny.
Czy rozwód zawsze jest traumatycznym przeżyciem dla dziecka?
Przede wszystkim należy zadbać o to, by rozejście się rodziców i reforma systemu rodzinnego odbywała się w atmosferze możliwie jak najspokojniejszej, bez angażowania dziecka w prawdopodobne przepychanki rodziców. Rozwód na każdym etapie życie dziecka jest trudnym doświadczeniem, wiąże się z poczuciem osamotnienia, czy wzmożonym lękiem. Dzieci często czują się odrzucone, przejawiają większy smutek. Gdy nie rozumieją, dlaczego rodzina, którą znali dotychczas, się zmienia, często obwiniają siebie za kłótnie oraz rozejście się rodziców. Bardzo ważne jest, aby uświadomić dziecku, że nie jest ono przyczyną trudności między rodzicami. Dla dziecka każde z rodziców jest tak samo ważne, co powoduje wewnętrzny konflikt, gdyż nie chce opowiadać się po żadnej stronie, a może odczuwać, że tego się od niego oczekuje. Dlatego dostosowuje swoje zachowanie oraz sposób myślenia do rodzica, z którym aktualnie przebywa. Dziecko może też czuć się gorsze od rówieśników, których rodzice są razem. To ważne, aby rozumieć, że rozwód to moment, w którym cały świat, który do tej pory znało dziecko, przestał istnieć, tym samym straciło ono poczucie bezpieczeństwa.
Jakie formy wsparcia psychologicznego można zaproponować rodzicom przechodzącym przez rozwód?
Kluczowa jest psychoedukacja rodziców, uświadamianie im negatywnych konsekwencji, jakie dla dziecka ma konflikt rodziców, który przenoszą na dziecko. Rodzice będąc sami w silnych emocjach, często zapominają o emocjach dziecka, koncentrują się formalnych aspektach rozejścia, nie zauważając potrzeb emocjonalnych dziecka. Zdarza się, że rodzice uzewnętrzniają swoje negatywne emocje względem drugiego rodzica przy dziecku. Nie muszą tego robić świadomie, ale dziecko może wyczuwać złość wobec drugiego rodzica.
Rodzic często sam potrzebuje opieki, wsparcia, aby poradzić sobie z poczuciem odrzucenia, osamotnienia czy poczuciem winy. Rodzice mając świadomość, że muszą opiekować się dzieckiem i minimalizować negatywne konsekwencje rozwodu, sami potrzebują wsparcia w zaakceptowaniu nowej sytuacji oraz przygotowaniu, czy pogodzeniu się z nową rzeczywistością.
Gdyż stabilność emocjonalna rodziców jest gwarantem poczucia bezpieczeństwa dziecka, dlatego tak istotne jest, aby rodzice nie zapominali o sobie w tym trudnym czasie.
Bardzo istotne jest też, aby rodzice starali się ograniczać zmiany w codzienności dziecka, tak aby rozpad rodziny wiązał się tylko z koniecznymi modyfikacjami funkcjonowania dziecka.
Jak komunikować dziecku decyzję o rozwodzie?
Przede wszystkim nie można oszukiwać dziecka. Najlepiej byłoby, gdyby rodzice wspólnie przekazali mu informację o zmianach, jakie nastąpią w jego życiu, podkreślając przy tym, że rozwód wiąże się z relacjami między nimi, dorosłymi, i nie dotyczy relacji rodzica z dzieckiem. Ważne też jest, aby uświadomić dziecku co i jak zmieni się teraz w jego życiu. Mówiąc o rozwodzie nie można zrzucać winy na drugiego rodzica, wykorzystując sytuację do upuszczenia własnych, negatywnych emocji, jakie wiążą się z rozwodem. Pamiętajmy, że dziecko nigdy nie jest stroną w relacjach z rodzicami.
Jakie są najczęstsze błędy popełniane przez rodziców podczas rozwodu, które mogą negatywnie wpływać na dzieci?
Zdarza się niestety, że rodzice starają się kreować siebie na tego lepszego rodzica, tym samym pozwalają dziecku na więcej, wynagradzają materialnie psychiczne, czy emocjonalne trudności. Rodzice w silnych emocjach zrzucają całą odpowiedzialność na tego drugiego rodzica, a w konflikt między sobą angażują dziecko. Szczególnie w przypadku starszych dzieci, zdarza się, że rodzice traktują je jako powiernika, przyjaciela, któremu mogą wyłożyć wszystkie swoje trudne emocje czy doświadczenia. Taki młody dorosły może brać na siebie odpowiedzialność za opiekę nad rodzicem.
Innym błędem jest nieinformowanie dziecka o zmianach, jakie nastąpią, czy np. unikanie tematu rozwodu. Dziecko musi wiedzieć co się zmienia, ale w szczegóły dotyczące przyczyn rozejścia nie powinno być wtajemniczane.
Nierzadko zdarza się, że rodzice ograniczają kontakty dziecka z drugim rodzicem, czy nastawiają dziecko przeciwko niemu.
W jaki sposób rozwód wpływa na psychikę dziecka w różnym wieku?
To, w jaki sposób dziecko przeżywa rozejście się rodziców, jest ściśle powiązane z etapem rozwoju na jakim się znajduje. Stąd też w różnym wieku dzieci, różnie będą przeżywały rozwód rodziców. Dzieci do 3. roku życia, konfrontujące się z rozejściem się rodziców mogą przejawiać większą niż wcześniej potrzebę bliskości, mogą pojawić się zaburzenia mowy, regres rozwojowy, np. dziecko odpieluchowane może ponownie zacząć moczyć się w majtki. Pamiętajmy, że taki maluch też traci poczucie bezpieczeństwa, może być bardziej płaczliwy, smutny, przejawiać lęk wobec innych dorosłych, czy innych dzieci.
Wraz z wiekiem mogą też pojawiać się zaburzenia odżywiania, labilność emocjonalna. Stres może przejawiać się pod postacią obgryzania paznokci, skubania skórek, zwijania włosów. Dziecko przedszkolne może zacząć obwiniać się o rozwód, kłótnie rodziców, może także być agresywne zarówno wobec rodziców, jak rówieśników, czy rodzeństwa.
Dziecko szkolne będzie odreagowywało stres poza domem, np. w szkole. Może być nieposłuszne, kłótliwe, prowokować konflikty. Na tym etapie często obserwowana jest też agresja, która służy do rozładowania występującego napięcia, gniewu, złości.
Nastolatki będą z kolei opryskliwe, pyskate. Będą się świadomie izolować od rodziny, obowiązki szkolne będą wykonywać niechętnie albo w ogóle, mogą pojawić się ucieczki z domu, czy manipulacja rodzicami. Nastolatek zaczyna też już myśleć o swojej przyszłości, na tym etapie zaczyna budować obraz swoich relacji i relacja rodziców będzie punktem odniesienia.
Jakie są objawy, które mogą świadczyć o tym, że dziecko ma trudności z zaakceptowaniem rozwodu rodziców?
Właściwie każda zmiana zachowania, która jest zbieżna w czasie z rozwodem rodziców, powinna wzbudzić większą uważność rodziców. Myślę, że trudność z zaakceptowaniem rozwodu ma większość dzieci, poza sytuacjami, które są szczególnymi przypadkami, np. gdy ze strony jednego rodzica pojawia się agresja albo kłótnie między rodzicami są tak silne, że rozwód jest lepszym rozwiązaniem.
Jakie formy terapii są najbardziej skuteczne w przypadku dzieci doświadczających rozwodu?
Przede wszystkim indywidualna praca terapeutyczna czy opieka psychologiczna. Konkretne cele ustala się zawsze na początku oddziaływań, mogą być one różne, jednak najważniejsze jest to, aby dziecko miało indywidualne wsparcie i miejsce, w którym nie będzie oceniane za swoje emocje czy myśli.
Jak ważna jest rola terapeuty w procesie radzenia sobie dziecka z rozstaniem rodziców?
Terapeuta, bazując na swoim doświadczeniu i przede wszystkim potrzebach indywidualnych dziecka, może pomóc w akceptacji nowego oblicza rodziny, emocji, które towarzyszą dziecku, jak i rodzicom. Dzięki indywidualnemu wsparciu przez osobę, która nie jest emocjonalnie związana ani z dzieckiem, ani z rodzicami, łatwiej jest dziecku zauważyć, że to nie ono jest przyczyną rozwodu rodziców.
Terapia pomaga też w kształtowaniu umiejętności regulacji emocji czy wewnętrznego napięcia. Wzmacnia odporność psychiczną i rozwija kompetencje emocjonalne.
Jak ważne jest, aby rodzice po rozwodzie utrzymywali dobrą komunikację ze sobą, zwłaszcza w kwestiach dotyczących dziecka?
Przede wszystkim należy zapewnić dziecku jak największe poczucie bezpieczeństwa poprzez pokazanie, że pomimo zmiany funkcjonowania rodziny, relacje rodziców z dzieckiem się nie zmieniają. Tylko w czasie otwartej komunikacji, pozbawionej negatywnych, silnych emocji, rodzice są w stanie kontynuować spójny model wychowawczy. Rozwód nie sprawia, że mama przestaje być mamą, a tata tatą.
Pamiętajmy, że dzieci szybko się uczą i są doskonałymi obserwatorami, więc jeśli wyczują, że na kłótni między rodzicami są w stanie coś dla siebie ugrać, będą próbować to robić. Dziecko nie może mieć poczucia, że u jednego rodzica można więcej niż u drugiego.
Jakie są metody skutecznej współpracy rodziców po rozwodzie?
Rodzice powinni od samego początku pracować nad ustaleniem i wprowadzeniem stabilnego i spójnego funkcjonowania. Oboje powinni być uważni oraz wrażliwi na potrzeby dziecka, ale i swoje nawzajem. Pomimo początkowych trudnych emocji, można dążyć do kompromisu oraz znalezienia takiego środka, który będzie odpowiadał każdej stronie.
Rodzice, którzy mają trudność z komunikacją, mogą poszukać wsparcia – mediatora, albo psychologa, który obiektywnie pomoże w znalezieniu wspólnej drogi.
Jak mediator rodzinny może pomóc rodzicom w rozwiązaniu konfliktów po rozwodzie?
Podstawową kwestią jest bezstronność mediatora, który pozostaje w takich samych relacjach z każdym z rodziców. Nie koncentruje się on na wsparciu jednej strony, zauważa potrzeby zarówno mamy, jak i taty, poszukując wspólnie z byłymi małżonkami kompromisu. Mediator stwarza warunki, w których para może poczuć się bezpiecznie, w których nie będzie poczucia oceniania czy krytykowania. Co ważne, pomaga także w znalezieniu oraz sformułowaniu głównego przedmiotu sporu między rodzicami.
Jak długo trwa proces adaptacji dziecka do nowej sytuacji rodzinnej po rozwodzie?
To zależy od formy oraz emocji jakie towarzyszą rozstaniu. Bardzo ważne jest, aby mieć świadomość tego, że dobre relacje między parą, która się rozstaje bezpośrednio wpływa na łatwiejszą adaptację dziecka do nowej rzeczywistości. Proces pogodzenia się z rozstaniem rodziców może trwać rok, dwa, a nawet 10 lat.
Jakie są długofalowe skutki rozwodu dla dzieci?
Przede wszystkim, co już powiedziałam, dzieci są doskonałymi obserwatorami, dlatego też obserwując relacje między swoimi rodzicami, budują sobie wyobrażenie rodziny, które może mieć wpływ na późniejsze relacje partnerskie czy społeczne.
Brak adekwatnego wsparcia w okresie rozwodu może skutkować obniżoną samooceną czy pewnością siebie w dorosłym życiu. Poczucie odrzucenia, które towarzyszy rozwodowi rodziców, wpływa także na poziom asertywności.
Zdarza się, że konsekwencją rozwodu są ograniczone relacje z jednym z rodziców, co może prowadzić do poszukiwania relacji poza środowiskiem rodzinnym.
Wchodząc w relacje partnerskie, dorosłe dziecko z niepełnej rodziny, może mieć obawy przed budowaniem stałej, głębszej relacji czy więzi z innymi. Może mieć opory przed skrzywdzeniem i stosować ucieczkowy model relacji partnerskich.
