Zaburzenia osobowości to głęboko zakorzenione wzorce myślenia, odczuwania i zachowania, które znacznie odbiegają od norm społecznych i utrudniają funkcjonowanie w życiu codziennym. Osoby z takimi zaburzeniami często doświadczają problemów w relacjach międzyludzkich, pracy i innych ważnych obszarach życia. Chcesz dowiedzieć się więcej o tym, czym są zaburzenia osobowości, jakie są ich rodzaje i jak się objawiają?
W tym artykule znajdziesz odpowiedzi na pytania:
- Czym charakteryzują się zaburzenia osobowości?
- Jakie są rodzaje zaburzeń osobowości?
- Jakie są przyczyny zaburzeń osobowości?
- Jakie są objawy zaburzeń osobowości?
- Jakie są metody leczenia zaburzeń osobowości?
Zrozumienie zaburzeń osobowości jest pierwszym krokiem do uzyskania pomocy dla siebie lub bliskiej osoby. Zapraszamy do lektury.
Czym są zaburzenia osobowości? Jakie są rodzaje zaburzeń osobowości?
Zaburzenia osobowości cechuje trwały brak elastyczności zachowania w sytuacjach stresowych i wymagających adaptacji, który powoduje, że osoba nimi dotknięta wybiera nieefektywne dla siebie rozwiązania. Powoduje to cierpienie lub upośledzenie w funkcjonowaniu społecznym, zawodowym lub w innym ważnym obszarze życia. Nieprawidłowości w takich obszarach, jak: niestabilność tożsamości, niska samoocena i dysregulacja emocjonalna, deficyty w zakresie empatii, czy trudności w utrzymaniu intymnej relacji opisywane są jako kluczowe w charakterystyce zaburzeń osobowości.
Współcześnie zaburzenia osobowości traktowane są jako skrajne warianty normatywnych wymiarów osobowości, występujące także w wieku rozwojowym, i stwarzają znaczne zagrożenie dla optymalnego funkcjonowania psychicznego człowieka w życiu dorosłym. Znacząca część zaburzeń osobowości została opisana w kategoriach wysokiego neurotyzmu i niskiej ugodowości. Równolegle w klasyfikacjach psychiatrycznych poszczególne rodzaje zaburzeń osobowości są określane przez pewną liczbę cech i podzielone są na 3 grupy (klastry).
Czym się charakteryzują poszczególne klastry?
Wspólną cechą wszystkich zaburzeń osobowości z klastra A jest tendencja do utrzymywania dystansu w relacjach międzyludzkich. W przypadku paranoicznych zaburzeń osobowości powodem wycofania jest podejrzliwość i nieufność, w zaburzeniach schizoidalnych – emocjonalny dystans wobec innych, natomiast w przypadku zaburzeń schizotypowych – dyskomfort odczuwany w kontaktach z innymi.
Z pewnością najbardziej barwny obraz kliniczny znajdujemy w drugiej grupie zaburzeń osobowości, charakteryzującej się nadmierną emocjonalnością, dramatycznością: zaburzenia z pogranicza, nacystyczne, antyspołeczne i histrioniczne. Zaburzenia osobowości z pogranicza (typu borderline) obejmują specyficzne wzorce zachowania, które są przejawem braku stabilności w wielu obszarach: łatwe przechodzenie do skrajnych emocji, niestałość tożsamości, skrajne postawy w relacjach z innymi, także bliskimi osobami. W kontaktach z innymi osobami początkowo mają tendencje do ich idealizacji, jednak pod wpływem drobnych frustracji pojawia się poczucie bycia odrzuconym i oszukanym, co prowadzi do narastania złości i deprecjonowania partnera relacji. Nieadekwatnie silne wybuchy gniewu oraz chroniczne uczucie pustki są opisywane jako najbardziej stabilne cechy w rozwoju osobowości borderline. W tej samej grupie (klastrze B) obecne są osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości z nadwrażliwością w obszarze poczucia własnej wartości, wynikającej z naprzemiennego przeceniania swoich talentów i możliwości, a z drugiej strony poczucia bezwartościowości, połączonego z łatwym uruchamianiem poczucia zranienia i poniżenia. Towarzyszą im takie zachowania, jak: wyniosłość i arogancja wobec innych osób, wykorzystywanie ich do realizacji swoich celów, połączone z dużą trudnością rozpoznawania ich emocji. Osoby z antyspołecznymi zaburzeniami osobowości ujawniają mniejszą wrażliwość na karę i trudności w generowaniu poczucia winy oraz przede wszystkim empatii. Podkreślane jest znaczenie trwałej obecności takich zachowań, jak: kłamstwo, manipulacja, czy oszustwo. Z kolei osoby z histrionicznym zaburzeniem osobowości prezentują zachowania o charakterze uwodzącym, ujawniają większe niż ich rówieśnicy zaburzenia regulowania emocji, często przeżywają poczucie winy, smutku, beznadziejności i osamotnienia, gdy czują się niedostrzegani i niedoceniani przez otoczenie. Są jednak wrażliwe na krytykę, boją się ośmieszenia i łatwo wygenerować u nich poczucie niższości. Nie panują nad emocjami, nadmiernie reagując na rzekome prowokacje atakami gniewu i wściekłości.
Trzecia grupa zaburzeń osobowości, oparta na lęku, wycofaniu i obawie przed kompromitacją, to klaster C, obejmujący: unikające, zależne i obsesyjno-kompulsyjne zaburzenia osobowości. Unikające zaburzenia osobowości cechuje wyraźne poczucie niższości w stosunku do innych, w połączeniu z brakiem wystarczających umiejętności społecznych, skutkujące nieśmiałością i wycofaniem. Myśli o potencjalnym odrzuceniu wywołują ciągłe poczucie napięcia, lęku. Z kolei osoby z zależnym zaburzeniem osobowości cierpią z powodu przytłaczającego poczucia niskiej wartości, powodującego potrzebę obecności innych, którzy podejmą za pacjenta decyzje w najprostszych sprawach. W ich relacjach dominuje pragnienie zadowolenia innych, porzucanie własnych potrzeb i opinii na rzecz innych ludzi i nieustanne poszukiwanie aprobaty, jako miary poczucia własnej wartości. Z kolei osoba z obsesyjno- kompulsyjnym zaburzeniem osobowości ma tendencje do perfekcjonizmu, połączonego z umiejętnością skutecznego dążenia do celu, przy wysokim poczuciu kompetencji, uporządkowania, obowiązkowości i wysokim poziomie aspiracji. Nadmiernie przestrzega norm i zasad.
Jaka jest geneza zaburzeń osobowości?
Nie ma jednej teorii wyjaśniającej pochodzenie zaburzeń osobowości.
Istotne znaczenie mają koncepcje podkreślające interakcje czynników biologicznych, psychologicznych i społecznych. Warto podkreślić, że nie ma determinizmu w przebiegu kształtowania się dróg prowadzących do nieprawidłowego rozwoju osobowości. To znaczy, że istnieją różne mechanizmy powstawania poszczególnych zaburzeń, ale żadna pojedyncza perspektywa nie jest wystarczająca do wyjaśnienia ich kształtowania. Podkreślane jest znaczenie podatności jednostki, tworzonej głównie w okresie dzieciństwa, uwarunkowanej przede wszystkim przez czynniki genetyczne i biologiczne, takie jak „trudny” temperament czy deficyty w regulacji emocji. Istotną rolę pełni też relacja z opiekunami, wpływająca na budowanie pozytywnej samooceny, poczucia bezpieczeństwa, umiejętność regulacji emocji.
Szczególnie miejsce w etiologii zaburzeń osobowości u dzieci i młodzieży przypisuje się niedostosowaniu postaw rodzicielskich do temperamentu dziecka oraz nieadekwatne zaspakajanie potrzeb dziecka przez rodzica, w tym przede wszystkim stosowanie surowych kar, przemocy fizycznej, emocjonalnej i seksualnej oraz zaniedbywanie. Ryzyko rozwoju zaburzeń osobowości mogą zwiększać niekorzystne zjawiska w obrębie kontaktów rówieśniczych: odrzucenie społeczne, doświadczanie przemocy w grupie, często połączone ze słabo rozwiniętymi kompetencjami społecznymi.
Powszechna jest teza, zgodnie z którą zaburzenia osobowości mają swój początek w dzieciństwie, ulegają przekształceniom we wczesnym okresie adolescencji, a utrwalają się na przełomie okresu nastoletniego i wczesnej dorosłości.
Wcześniejsza ekspresja kluczowych dla zaburzeń osobowości cech pociąga za sobą mniej korzystne rokowanie.
Czy diagnoza zaburzeń osobowości jest trudna do postawienia?
Zdecydowanie nie jest łatwa.
Sam proces diagnostyczny zaburzeń osobowości jest trudny: często pacjent nieadekwatnie oszacowuje swoje funkcjonowanie przez obecność zniekształceń poznawczych, wtórnie zmieniających postrzeganie rzeczywistości i ocenę własnego udziału w różnych zdarzeniach. Diagnozę może utrudniać wynikająca z samego zaburzenia osobowości tendencja do ukrywania trudności w funkcjonowaniu. Wiarygodność diagnozy zwiększają skutecznie informacje pochodzące od najbliższych.
Zacznijmy od diagnozy młodszych pacjentów, a więc starszych adolescentów. Rozpoznawanie nieprawidłowego rozwoju osobowości u starszej młodzieży nie jest zjawiskiem częstym. Wynika to z kilku powodów, z których najważniejszym wydaje się być konieczność uwzględnienia zmian rozwojowych i wynikającej z nich niestabilności funkcjonowania nastolatków w procesie diagnostycznym. Dojrzewanie biologiczne, zmieniające się relacje rodzinne i okoliczności społeczne powodują, że obraz objawów psychopatologicznych może ulec zmianie w toku rozwoju, co stoi w sprzeczności z zasadą stabilności objawów zaburzeń osobowości. Istotne znaczenie ma też obawa diagnostów przed stygmatyzowaniem pacjentów tak poważną diagnozą.
Jeśli chodzi o starszych pacjentów: diagnoza zaburzeń osobowości jest trudna w kontekście występowania innych zaburzeń – internalizacyjnych i eksternalizacyjnych, które jednak różni między sobą występowanie takich cech, jak: skłonność do przypisywania innym wrogich intencji, nadmierna wrażliwość na odrzucenie, czy trudności w utrzymywaniu stabilnych i trwałych związków emocjonalnych.
Z jakimi innymi zaburzeniami mogą być mylone zaburzenia osobowości?
Nie ma prostej odpowiedzi na to pytanie. Po pierwsze, prawidłowe różnicowanie zaburzeń osobowości utrudnia fakt, że zdecydowana większość pacjentów spełnia też kryteria zaburzeń emocjonalnych (np. w klastrze B: najczęściej zaburzeń depresyjnych, zaburzeń lękowych, zaburzeń odżywiania, zaburzeń zachowania i kontroli impulsów oraz nadużywania substancji psychoaktywnych). Należy również wspomnieć o dużym ryzyku zachowań samobójczych, związanych zwłaszcza z zaburzeniem osobowości typu borderline, co może być mylone z zaburzeniami afektywnymi.
Po drugie, trudnością może być różnicowanie zaburzeń tej grupy między sobą (np. ze względu na labilność emocjonalną, deficyty w empatii, zachowania manipulacyjne w grupie B).
Analogicznie: diagnostyka zaburzeń osobowości z klastra A obejmuje różnicowanie z zaburzeniami urojeniowymi, schizofrenią, chorobą afektywną dwubiegunową, a schizoidalne zaburzenia osobowości dodatkowo z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Ze względu na skrępowanie w sytuacjach społecznych, dystans uczuciowy, podejrzliwość w relacjach, lęk przed zaufaniem ważne jest także różnicowanie z zaburzeniami osobowości typu unikającego.
Diagnostyka różnicowa zaburzeń osobowości z klastra C dotyczy: lęku przed separacją (osobowość zależna), agorafobii (osobowość unikająca), skutków stanów lękowych: izolacji (w schizoidalnym i schizotypowym zaburzeniu osobowości) oraz braku zaufania (w paranoicznych zaburzeniach osobowości).
Czy są jakieś konkretne modele lub narzędzia diagnostyczne?
Diagności stosują głównie wywiady ustrukturalizowane, ale też narzędzia samoopisowe, takie jak kwestionariusze czy inwentarze; szczególne miejsce zajmuje tu test MMPI. Należy jednak zaznaczyć, że trudność stanowi ocena rzetelności danych pochodzących z samoopisu pacjenta.
Jak wygląda leczenie zaburzeń osobowości?
Leczenie zaburzeń osobowości to głównie psychoterapia, ale rodzaj terapii oraz podejście terapeutyczne zależą od potrzeb danego pacjenta. Najczęściej wybierana jest terapia indywidualna, natomiast włączenie terapii grupowej pozwala pacjentowi na zdobywanie informacji na temat funkcjonowania w związkach międzyludzkich. Do leczenia zaburzeń osobowości wybierana jest najczęściej terapia długoterminowa. Ze względu na skuteczność zalecane są: psychoterapia psychodynamicza, zwłaszcza wywodząca się z niej terapia skoncentrowana na przeniesieniu (TFP) oraz zmodyfikowane podejścia wywodzące się z terapii poznawczo-behawioralnej (np. poznawcza, dialektyczno-behawioralna). Ta ostatnia jest szczególnie pomocna w leczeniu zaburzeń osobowości z pogranicza, również z zachowaniami zagrażającymi życiu i zdrowiu pacjenta, a także zaburzeń odżywiania, czy np. uzależnień. Bez względu na stosowane podejście, kluczowe jest nawiązanie relacji terapeutycznej, opartej na wzajemnym zaufaniu i zaangażowaniu.
Leczenie farmakologiczne włączane jest szczególnie wtedy, gdy mamy do czynienia ze współwystępowaniem innych zaburzeń, np. depresji, zaburzeń lękowych, objawów psychotycznych. Psychoterapia i farmakoterapia mogą być wspomagane treningami umiejętności społecznych i regulacji emocji, których podstawą jest uczenie się między innymi: nowych rozwiązań w zakresie adekwatnych do sytuacji zachowań, konstruktywnych sposobów radzenia sobie z trudnymi emocjami, budowania poczucia własnej wartości i jasnych zasad komunikacji.
Efekty leczenia w dużej mierze zależą od stopnia nasilenia objawów zaburzenia i stopnia, w którym zaburzają funkcjonowanie. W dużym skrócie możemy powiedzieć, że celem leczenia jest wypracowanie konstruktywnych sposobów komunikacji, postrzegania własnej osoby i świata, co prowadzi do budowania poczucia adekwatności w relacjach i eliminacji poczucia wyobcowania.
Większość osób wybiera pomoc ambulatoryjną, czyli wizyty w gabinecie u psychoterapeuty lub u lekarza psychiatry. Bardziej intensywne oddziaływania mają miejsce w czasie pobytu w oddziale dziennym psychiatrii, co związane jest z codziennym uczestnictwem w zajęciach terapeutycznych przez kilka godzin dziennie.
Badania dotyczące skuteczności podejmowanych metod terapeutycznych zwiększają szansę na poprawę funkcjonowania, zarówno w obszarze indywidulanym, jak i relacyjnym.
