Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) okres starości dzieli się na trzy etapy: wiek podeszły, tzw. wczesna starość (60-74 roku życia), starość późna (75-89 r.ż.) i starość bardzo późna, tzw. długowieczność (90 i więcej lat). W medycynie jako osobę starszą przyjęło się przyjmować osobę powyżej 65 r.ż. Wraz z rozwojem cywilizacji i postępem technologii oraz medycyny na co dzień mierzymy się z konsekwencjami owego postępu – starzeniem się społeczeństwa. Liczba osób starszych rośnie więc, co sprawia, że zwiększa się także zapotrzebowanie na opiekę terapeutyczną oraz lekarską. Z tego względu warto zwrócić uwagę na specyfikę zaburzeń psychicznych występujących w tym wieku.
Zaburzeniem psychicznym najbardziej kojarzącym się z wiekiem podeszłym są bez wątpienia zaburzenia otępienne. Otępienie to postępujący proces zaburzenia funkcjonowania poznawczego – w zakresie nie tylko pamięci, ale także mowy, uwagi, spostrzegania, zdolności do uczenia się nowych informacji, podejmowania decyzji, rozumienia tekstu czytanego bądź mówionego, czyli komunikacji. Świadomość najczęściej pozostaje zachowana, pacjenci pamiętają swoje imię i nazwisko, wykształcenie, zawód, zazwyczaj także zachowana jest pamięć dawna, dotycząca wydarzeń sprzed wielu, np. kilkudziesięciu lat. Zaburzenia te powodują zazwyczaj postępujące trudności w codziennym funkcjonowaniu – przede wszystkim pacjentom, ale także i ich opiekunom. Podłoże zaburzeń otępiennych jest wieloczynnikowe, w przypadku choroby Alzheimera, najczęstszej etiologii otępienia, postuluje się zmiany spowodowane odkładaniem się białka β-amyloidu oraz zmniejszeniem neuroprzekaźnika actylocholiny w mózgu. Po chorobie Alzheimera drugą najczęstszą przyczyną otępień jest otępienie naczyniowe, spowodowane np. przebytym udarem bądź mikrokrwawieniami w obrębie OUN. Przebieg zaburzeń otępiennych może być łagodnie postępujący, zdarzają się jednak gwałtowne pogorszenia, np. w przebiegu poważnych zaburzeń somatycznych (infekcji, urazów, zaostrzeń chorób przewlekłych) bądź współtowarzyszących zaburzeń psychicznych. W chwili obecnej nie dysponujemy metodami terapeutycznymi, zdolnymi skutecznie wyleczyć proces otępienny, a jedynie go spowolnić. W celu tym stosuje się leczenie farmakologiczne w formie doustnej bądź plastrów.
Kolejną grupą zaburzeń częściej występujących w tej populacji pacjentów są zaburzenia organiczne, to znaczy spowodowane zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym, np. w wyniku zaników, zmian naczyniopochodnych czy nowotworów. W wyniku powyższych zaburzeń pacjent może prezentować objawy z kręgu zaburzeń depresyjnych, urojeniowych, agresji, chwiejności emocjonalnej, trwałych zmian osobowości, itp. o bardziej uporczywym charakterze i znacznie trudniejszym leczeniu niż w przypadku osób bez takiego wywiadu chorobowego. Zaburzenia zachowania w przebiegu na przykład otępienia – agresja słowna lub nawet czynna w stosunku do opiekunów często bywa znacznym utrudnieniem w życiu z osobą chorą. Podobnie jak w kontekście otępienia większości zmian organicznych nie jesteśmy w stanie uleczyć, możliwe jest jednak leczenie objawowe, czyli np. stosowanie leków przeciwdepresyjnych w zaburzeniach depresyjnych, uspokających w przypadku agresji, przeciwpsychotycznych w zaburzeniach urojeniowych, itd.
Zaburzeń depresyjnych można doświadczyć bez względu na wiek. I choć depresje wieku podeszłego mogą mieć podłoże organiczne, wcale nie muszą – czynnikiem je wyzwalającym może być także ciężkie przeżycie, np. śmierć współmałżonka. Zmniejszający się krąg rodziny, znajomych, zakończenie pracy zawodowej mogą prowadzić do poczucia osamotnienia czy izolacji, dekompensacji mechanizmów przystosowawczych, a w konsekwencji pogorszenia zdrowia fizycznego i psychicznego. Rozpowszechnienie zaburzeń depresyjnych po 65 roku życia sięga 15-20%, a wśród seniorów korzystających z pomocy medycznej – nawet do 30%. W wieku podeszłym zaburzenia depresyjne charakteryzować się mogą nieco innym przebiegiem niż w innych grupach wiekowych. Częściej występują zaburzenia snu, skargi na doznania płynące z ciała (np. nasilenie dolegliwości bólowych), lęk. W przypadku ciężkich epizodów depresyjnych oprócz obniżonego nastroju, trudności mobilizacyjnych, np. wstania z łóżka, spowolnienia psychoruchowego, nieumiejętności odczuwania przyjemności mogą pojawiać się także zaburzenia psychotyczne, pod postacią: urojeń zubożenia (kiedy pacjent jest bezpodstawnie przekonany, iż nic w życiu nie osiągnął, stracił pieniądze, pozycję, rodzinę), winy i kary (przekonanie, że obecny zły stan zdrowia jest karą za dokonane w życiu przewinienia), nihilistyczne (pacjenci są głęboko przekonani, że umierają, ratowanie ich nie ma sensu albo nawet już umarli). Pacjenci z powyższych pobudek mogą odmawiać jedzenia i picia, co oczywiście stanowi zagrożenie dla ich zdrowia i życia. Należy przy tym zauważyć, iż badania wykazują dwukrotnie wyższe ryzyko występowania samobójstw wśród osób z depresją w wieku podeszłym niż w przypadku młodszej populacji. W takich sytuacjach niezbędna staje się hospitalizacja psychiatryczna, w trakcie której wdrożone zostaje odpowiednie leczenie przeciwdepresyjne. Pod wpływem owego leczenia możliwe jest całkowite ustąpienie powyższych objawów.
Innym zaburzeniem często spotykanym w populacji osób starszych jest zaburzenie świadomości o typie majaczenia. Najczęściej występuje ono na podłożu somatycznym – na przykład infekcji (zapalenie płuc, układu moczowego), zaburzeń elekrolitowych, anemii, procesu nowotworowego, rozregulowanej cukrzycy, po zabiegach operacyjnych czy zaostrzenia niewydolności krążenia. Objawy są przejściowe i wykazują zmienne nasilenie, typowo w ciągu dnia pacjent zazwyczaj nie prezentuje objawów, natomiast najsilniejsze możemy zaobserwować w godzinach popołudniowych i nocnych. Objawy majaczenia to między innymi: dezorientacja co do miejsca, daty oraz sytuacji, zmniejszona zdolność skupienia, ukierunkowywania, utrzymania i przerzucania uwagi, żywe halucynacje (pacjenci mogą rozmawiać z wyimaginowanymi osobami, mieć wrażenie, że w chwili rozmowy znajdują się w pracy, na dworcu, itd.), zaburzenia pamięci świeżej, zaburzenia rytmu sen – czuwanie, drażliwość, agresja. Podczas majaczenia pacjent przebywa „w swoim świecie”. Między innymi ze względu na swoją nieprzewidywalność majaczenie jest bardzo niebezpiecznym stanem, wymagającym natychmiastowej interwencji. Czas trwania majaczenia i jego nasilenie zależy od przyczyny je wyzwalającej, może trwać kilka godzin lub dni. Najważniejszą metodą leczenia jest usunięcie czynnika sprawczego (leczenie choroby podstawowej).
Poza wyżej wymienianymi metodami farmakologicznymi nie można zapominać o ogromnym znaczeniu wsparcia psychologicznego oraz możliwości podjęcia psychoterapii. Nigdy nie jest za późno, żeby sięgnąć po pomoc. Wiele osób starszych może borykać się z takimi problemami jak samotność, poczucie bezsensu, lęk przed śmiercią bądź utratą samodzielności. Z każdym z owych trudności można nauczyć się radzić, by oswoić uczucie lęku. Dlatego nie zapominajmy o możliwości wsparcia psychologicznego w tym okresie.
