Podzielona lojalność: jak uwolnić dziecko od konfliktu między rodzicami?

Rozwód rodziców to jedno z najtrudniejszych doświadczeń, jakie może spotkać dziecko. Choć dla dorosłych decyzja o rozstaniu bywa próbą uporządkowania własnego życia, dla dziecka często oznacza emocjonalny chaos, utratę poczucia bezpieczeństwa i konieczność odnalezienia się w zupełnie nowej rzeczywistości. Jakie emocje towarzyszą dzieciom w tym czasie? Jakie reakcje są naturalne, a kiedy powinny zaniepokoić dorosłych? Co mogą zrobić rodzice, by zminimalizować stres dziecka i pomóc mu przejść przez ten trudny okres w sposób możliwie najmniej bolesny? Na te i wiele innych pytań odpowiada psychoterapeutka, Anna Ciesielczyk.

Zapraszamy do lektury.

Dlaczego rozwód rodziców jest tak trudnym doświadczeniem dla dziecka? Jakie emocje najczęściej przeżywają dzieci w sytuacji rozwodu?

Rozwód rodziców burzy dobrze znany i przewidywalny świat dziecka, czyli innymi słowy poważnie narusza podstawowe poczucie bezpieczeństwa dziecka. Rozwód często pociąga za sobą zmianę w bardzo wielu ważnych sferach życia dziecka – od środowiskowych i organizacyjnych, np. przeprowadzka, utrata własnego pokoju, zmiana szkoły, konieczność zmiany stylu życia, do emocjonalnej – pojawiają się trudne i złożone emocje. Dzieci mogą odczuwać smutek, złość, lęk, poczucie winy, a także dezorientację i bezsilność. Szczególnie trudna jest dla nich utrata codziennego kontaktu z jednym z rodziców, co może wywoływać tęsknotę i lęk separacyjny. Rozwodzący się rodzice powinni mieć świadomość, że dzieci bardzo silnie odbierają kłótnie między rodzicami oraz sytuacje, w których jeden rodzic krytykuje drugiego. Nawet jeśli nie rozumieją treści konfliktu, rejestrują napięcie, ton czy wysokość głosu i emocje, co wywołuje u nich lęk, poczucie zagrożenia i bezradność. Szczególnie trudna jest dla nich lojalność podzielona – dzieci czują się rozdarte, nie wiedząc, po czyjej stronie opowiedzieć się, co może prowadzić do chronicznego stresu. Badania pokazują, że dzieci rozwiedzionych rodziców częściej wykazują objawy depresyjne i lękowe niż ich rówieśnicy z pełnych rodzin. 

Czy wiek dziecka ma wpływ na to, jak odbiera ono rozwód?

Tak, wiek dziecka znacząco wpływa na sposób rozumienia i przeżywania rozwodu. Małe dzieci (2–5 lat) często nie rozumieją przyczyn rozstania i mogą reagować regresją lub silnym lękiem separacyjnym. Dzieci w wieku szkolnym (6–12 lat) zaczynają szukać winnych i mogą mieć tendencję do obwiniania samych siebie. Nastolatki z kolei często przeżywają silne emocje związane z lojalnością wobec jednego z rodziców, a także bunt i złość. Dlatego istotne jest, by komunikacja i wsparcie były dostosowane do poziomu rozwojowego dziecka.

Jak najlepiej powiedzieć dziecku o rozwodzie, aby zminimalizować jego stres? Jakie błędy rodzice często popełniają, rozmawiając z dzieckiem o rozwodzie?

Najlepiej, jeśli oboje rodzice wspólnie i spokojnie poinformują dziecko o rozwodzie, używając języka dostosowanego do poziomu rozwojowego dziecka. Dziecko powinno wiedzieć, że rozwód nie jest jego winą, a miłość każdego z rodziców wobec dziecka pozostanie niezmienna. Kluczowe jest zachowanie spójności i chronienie dziecka przed szczegółami konfliktu. Częste błędy to informowanie o rozwodzie w silnych emocjach, w przypadkowym momencie, do osób trzecich w obecności dziecka, bez uzgodnień między rodzicami, obwinianie drugiego rodzica lub składanie obietnic, których nie da się dotrzymać. Jeśli rodzice planują rozwód i nie wiedzą, w jaki sposób porozmawiać z dzieckiem/dziećmi, zachęcam do rozmowy ze specjalistą, a także do poszukiwania odpowiedzi w literaturze. Swoim klientom polecam m.in. książkę: „Pomóż dziecku przetrwać rozwód” autorstwa Reynolds Lisa Rene. W książce można znaleźć odpowiedzi na wiele najczęstszych pytań pojawiających się w głowach rozwodzących się rodziców.

Czy dziecko powinno uczestniczyć w rozmowach o przyczynach rozwodu? Jak unikać obwiniania drugiego rodzica?

Dziecko zdecydowanie nie powinno uczestniczyć w rozmowach o szczegółowych przyczynach rozwodu, zwłaszcza jeśli dotyczą one konfliktów, zdrady, przemocy czy problemów finansowych. Dzieci mają prawo wiedzieć, że decyzja o rozstaniu wynika z trudności między dorosłymi, ale nie powinny być obciążane analizami, np. czyja wina jest większa. Rodzice powinni stosować zasadę neutralności. Mogą powiedzieć np.: „Nie potrafimy już być razem szczęśliwi jako para, ale nadal jesteśmy twoimi rodzicami”. Unikanie obwiniania wzmacnia poczucie bezpieczeństwa i lojalności wobec obojga rodziców. Jeśli rodzic czuje, że sam potrzebuje pomocy, ponieważ sytuacja rozwodu przerasta jego możliwości radzenia sobie, warto sięgnąć po pomoc specjalisty i zadbać najpierw o odzyskanie równowagi wewnętrznej, żeby następnie móc skuteczniej wspierać dziecko.

Jak odpowiadać na trudne pytania dziecka, np. „Czy to moja wina?” lub „Czy jeszcze będziemy rodziną?”.

Na takie pytania trzeba odpowiadać szczerze, ale z empatią i dostosowując język do wieku dziecka. Powinno ono jasno usłyszeć, że rozwód nie jest jego winą, ponieważ badania wskazują, że dzieci często przypisują sobie winę za rozpad małżeństwa rodziców (np. Johnston & Roseby, 1997). Na pytanie o „bycie rodziną” warto odpowiedzieć, że „rodzina będzie wyglądać inaczej, ale nadal nią jesteśmy”. Rodzice powinni podkreślać, że miłość do dziecka się nie zmienia, mimo, że relacje między nimi się zmieniają.

Jak rodzice mogą pomóc dziecku zrozumieć i wyrazić emocje, takie jak smutek, złość czy lęk? Jak ważna jest stabilność i rutyna w życiu dziecka w czasie rozwodu?

Pomoc w rozpoznawaniu emocji można zacząć od nazwania ich i normalizowania, np. „Widzę, że jesteś smutny – to normalne, że tak się czujesz.” Wspierające rozmowy, książki terapeutyczne i wspólna zabawa mogą pomóc dziecku w wyrażeniu trudnych uczuć. Stabilność i rutyna są fundamentem poczucia bezpieczeństwa – badania pokazują, że dzieci lepiej adaptują się do zmian, gdy zachowane są znane rytuały, tj. stałe pory posiłków, nauki i kontaktów z rodzicami.

Co zrobić, jeśli dziecko zamyka się w sobie i nie chce rozmawiać o swoich uczuciach?

Nie należy zmuszać dziecka do rozmów, ale ważne jest oferowanie swojej obecności i gotowości do rozmowy, gdy dziecko będzie na nią gotowe. Warto stosować formy pośrednie – rysunek, zabawę, bajki terapeutyczne. Czasem dzieci potrzebują więcej czasu, by zrozumieć, co czują. Jeżeli izolacja trwa długo i towarzyszą jej inne objawy, np. zaburzenia snu, somatyzacja, izolacja społeczna, czy pogorszenie wyników w nauce, warto rozważyć rozmowę ze specjalistą. Kluczowa jest cierpliwość i komunikat: „Jestem tutaj, jeśli będziesz chciał/chciała porozmawiać”.

Jak rozpoznać, że dziecko przeżywa rozwód bardziej intensywnie niż mogłoby to być oczekiwane?

Niepokojące objawy to: długotrwałe wycofanie, agresja, regresja rozwojowa (np. moczenie nocne), problemy w nauce, trudności w relacjach z rówieśnikami, somatyzacje (bóle brzucha, głowy bez przyczyny medycznej), czy zmiany apetytu. Jeżeli objawy utrzymują się powyżej 6–8 tygodni lub nasilają się, wskazana jest pomoc psychologa, psychoterapeuty dziecięcego lub lekarza psychiatry. Badania pokazują, że wcześniejsza interwencja znacząco poprawia funkcjonowanie dzieci w dłuższej perspektywie.

Jak pomóc dziecku zachować dobre relacje z obojgiem rodziców? Co zrobić, jeśli dziecko odmawia kontaktu z jednym z rodziców po rozwodzie? Jak unikać sytuacji, w których dziecko staje się pośrednikiem lub „posłańcem” między rodzicami?

Kluczowe jest wspieranie kontaktu z obojgiem rodziców i niepodważanie autorytetu drugiego rodzica. Odmowa kontaktu powinna być omówiona spokojnie z dzieckiem – warto dowiedzieć się, co za nią stoi. Czasem konieczna jest mediacja rodzinna lub terapia. Dziecko nie powinno być odpowiedzialne za przekazywanie informacji, taka rola jest ogromnie obciążająca dla dziecka – rodzice powinni komunikować się bezpośrednio, chroniąc dziecko przed konfliktem lojalności. Neutralna postawa wobec drugiego rodzica wzmacnia poczucie bezpieczeństwa i pozwala dziecku kochać oboje rodziców.

Jak rozwód wpływa na codzienne życie dziecka, np. w szkole czy w relacjach z rówieśnikami? Czy rozwód rodziców może wpłynąć na samoocenę dziecka? Jak temu przeciwdziałać?

Dzieci mogą doświadczać trudności z koncentracją, spadku motywacji, pogorszenia wyników w nauce i wycofania z relacji rówieśniczych. Często czują się „inne” niż ich rówieśnicy z pełnych rodzin. Badania wskazują, że rozwód może tymczasowo obniżać samoocenę dziecka, zwłaszcza, gdy jest ono świadkiem konfliktu lub ma ograniczony kontakt z jednym z rodziców. Wzmacnianie kompetencji dziecka, chwalenie, wspieranie jego pasji i obecność emocjonalna dorosłych pomagają przeciwdziałać tym skutkom.

Jakie są objawy, że dziecko może wymagać dodatkowego wsparcia, np. psychoterapii?

Objawy wskazujące na potrzebę wsparcia terapeutycznego to m.in.: długotrwałe obniżenie nastroju, utrzymujące się lęki, izolacja społeczna, zaburzenia snu i apetytu, moczenie nocne u starszych dzieci, regresja w zachowaniu, czy nadmierna drażliwość i agresja. U młodszych dzieci mogą to być też symptomy somatyczne, np. bóle brzucha bez medycznej przyczyny. Jeśli trudności trwają dłużej niż kilka tygodni i utrudniają codzienne funkcjonowanie np. w szkole lub w kontaktach społecznych, wskazana jest konsultacja z psychologiem, psychoterapeutą dziecięcym lub lekarzem psychiatrą. Terapia może być krótkoterminowa i służyć nie tylko „leczeniu”, ale także wsparciu dziecka i rodziców w trudnej sytuacji.

Jak rodzice mogą wspólnie tworzyć nowe poczucie „normalności” po rozwodzie?

Tworzenie nowej „normalności” zaczyna się od ustalenia spójnych zasad i rytmu życia w obu domach, jeśli dziecko mieszka naprzemiennie u rodziców. Pomaga w tym jasna komunikacja, przewidywalność i konsekwencja – dziecko potrzebuje wiedzieć, czego się spodziewać. Istotne jest też wspieranie codziennych rytuałów: wspólne posiłki, rozmowy, czas na zabawę czy naukę. Z badań wynika, że dzieci najlepiej adaptują się do zmian, gdy mimo trudnych okoliczności, czują się emocjonalnie zaopiekowane i słyszane. Unikanie otwartych konfliktów i tworzenie bezpiecznej przestrzeni dla wyrażania emocji to fundament odbudowy poczucia bezpieczeństwa i stabilności.

Jak wprowadzać nowe osoby do życia dziecka, np. partnerów rodziców, aby zminimalizować stres?

Nowe osoby należy wprowadzać stopniowo i ostrożnie, z uwzględnieniem gotowości dziecka. Przedstawienie partnera powinno nastąpić dopiero po ustabilizowaniu sytuacji po rozwodzie i tylko wtedy, gdy związek rodzica jest trwały i poważny. Warto przygotować dziecko na spotkanie wyjaśniając kim ta osoba jest i dlaczego jest ważna dla rodzica. Dziecko może poczuć się zagrożone lub zazdrosne, dlatego potrzebuje zapewnień, że nowa relacja nie zmienia relacji rodzic–dziecko. Badania pokazują, że pozytywna adaptacja dziecka zależy od jakości relacji z nowym partnerem oraz od otwartości rodziców na rozmowę o emocjach dziecka.

Czy rozwód rodziców może mieć długofalowe skutki dla dziecka? Jak można je zminimalizować?

Rozwód może mieć długofalowe skutki, szczególnie jeśli wiąże się z przewlekłym konfliktem, kłótniami w obecności dziecka, krytykowaniem drugiego rodzica wobec dziecka, wikłaniem dziecka w rolę „posłańca”, zaniedbaniem potrzeb dziecka lub brakiem kontaktu z jednym z rodziców. Potencjalne skutki to trudności w budowaniu bliskich relacji, obniżona samoocena, poczucie winy, problemy emocjonalne, czy nieufność wobec instytucji rodziny. Jednak badania pokazują, że to nie sam rozwód, lecz sposób jego przeprowadzenia i relacje po nim decydują o skutkach. Wsparcie emocjonalne, stabilność, konstruktywna komunikacja między rodzicami i dostęp do pomocy psychologicznej znacząco redukują ryzyko negatywnych konsekwencji.

Jak rodzice mogą budować z dzieckiem silną relację w nowej rzeczywistości rodzinnej?

Silna relacja opiera się na obecności, uważności i emocjonalnej dostępności rodzica. Niezwykle ważne są wspólne aktywności, codzienne rozmowy – bez obecności popularnych rozpraszaczy w postaci telefonu, czy telewizji, zainteresowanie światem dziecka i reagowanie na jego potrzeby. Po rozwodzie warto stworzyć przestrzeń, w której dziecko czuje się słuchane i rozumiane, bez oceniania i porównywania z drugim rodzicem. Budowaniu relacji służy także dawanie dziecku poczucia wpływu – np. umożliwienie wyboru, jak spędzi czas z rodzicem. Z badań wynika, że to nie ilość czasu, lecz jego jakość i emocjonalna dostępność dorosłego są kluczowe dla rozwoju więzi.

Bibliografia:

1. Wallerstein, J. S., & Kelly, J. B. (1980). Effects of divorce on the visiting father–child relationship. The American Journal of Psychiatry, 137(12), 1534–1539. https://doi.org/10.1176/ajp.137.12.1534
2. Johnston, J. R., & Roseby, V. (1997). In the name of the child: A developmental approach to understanding and helping children of conflicted and violent divorce. Free Press.
3. Amato, P. R. (2000). The consequences of divorce for adults and children. Journal of Marriage and the Family, 62(4), 1269–1287. https://doi.org/10.1111/j.1741-3737.2000.01269.x
4. Hetherington, E. M., & Stanley-Hagan, M. (1999). The adjustment of children with divorced parents: A risk and resiliency perspective. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 40(1), 129–140. https://doi.org/10.1111/1469-7610.00427
5. Pedro-Carroll, J. L. (2005). Fostering Resilience in the Aftermath of Divorce: The Role of Evidence-Based Programs for Children. Family Court Review, 43(1), 52–64. https://doi.org/10.1111/j.1744-1617.2005.00007.x
6. Reynolds, L. R. (2013). Pomóż dziecku przetrwać rozwód. Warszawa: Wydawnictwo RM
7. Kelly, J. B., & Emery, R. E. (2003). Children’s Adjustment Following Divorce: Risk and Resilience Perspectives. Family Relations: An Interdisciplinary Journal of Applied Family Studies, 52(4), 352–362. https://doi.org/10.1111/j.1741-3729.2003.00352.x
8. Fonagy, P., & Target, M. (2002). Early intervention and the development of self-regulation. Psychoanalytic Inquiry, 22(3), 307–335. https://doi.org/10.1080/07351692209348990
9. Psychological Experts in Divorce Actions, 2006 Cumulative Supplement Paperback by Ackerman (Author), Kane (Author) 
10. Warshak, R. A. (2010). Family bridges: Using insights from social science to reconnect parents and alienated children . Family Court Review, 48(1), 48–80. https://doi.org/10.1111/j.1744-1617.2009.01288.x
11. Amato, P. R., & Keith, B. (1991). Parental divorce and the well-being of children: A meta-analysis. Psychological Bulletin, 110(1), 26–46. https://doi.org/10.1037/0033-2909.110.1.26
12. Global perspectives on resilience in children and youth, Ann S Masten ,DOI: 10.1111/cdev.12205 
13. Ganong, L. H., & Coleman, M. (2004). Stepfamily relationships: Development, dynamics, and interventions. Kluwer Academic/Plenum Publishers. https://doi.org/10.1007/978-1-4419-9112-6
14. Amato, P. R. (2001). Children of divorce in the 1990s: An update of the Amato and Keith (1991) meta-analysis. Journal of Family Psychology, 15(3), 355–370. https://doi.org/10.1037/0893-3200.15.3.355
15. Parenting from the Inside Out: How a Deeper Self-Understanding Can Help You Raise Children Who Thrive: 10th Anniversary Edition Paperback – Illustrated, December 26, 2013, by Daniel J. Siegel M.D. (Author), Mary Hartzell (Author)