Pokonać trudności szkolne: jak terapia poznawczo-behawioralna wspiera dzieci i młodzież w walce z wyzwaniami edukacyjnymi

Wyzwania związane z edukacją i dorastaniem są dzisiaj coraz bardziej złożone i wielowymiarowe. Współczesne dzieci i młodzież zmagają się z presją wyników szkolnych, problemami emocjonalnymi oraz trudnościami w relacjach interpersonalnych, co często prowadzi do trudności w nauce. W odpowiedzi na te problemy, terapia poznawczo-behawioralna staje się jedną z najskuteczniejszych metod pomocy dzieciom i młodzieży.

W rozmowie z Natalią Jamińską, psychologiem dzieci i młodzieży oraz psychoterapeutą poznawczo-behawioralnym, przyglądamy się, jak terapia CBT pomaga młodym ludziom pokonać trudności w szkole, poprawić radzenie sobie ze stresem i emocjami oraz budować lepsze relacje z rówieśnikami i nauczycielami.

Jakie techniki sprawdzają się w terapii dzieci? Co zrobić, kiedy efekty nie są natychmiastowe? Jakie korzyści z terapii mogą być widoczne nie tylko w szkole, ale także w innych aspektach życia ucznia? Zapraszam do lektury pełnej cennych wskazówek i inspiracji dla rodziców, nauczycieli oraz psychologów.

Jakie są największe wyzwania w pracy z młodzieżą i dziećmi, które borykają się z problemami w szkole?

Praca z dziećmi i młodzieżą, które borykają się z trudnościami szkolnymi, to wyzwanie wymagające nie tylko znajomości metod terapeutycznych, takich jak CBT, ale także dużej elastyczności, empatii oraz ścisłej współpracy z otoczeniem dziecka. Trudności te są zazwyczaj wieloczynnikowe, łączące emocje, przekonania, relacje interpersonalne i czynniki środowiskowe. W terapii często napotykamy na różne wyzwania, takie jak:

• Wieloczynnikowość problemów szkolnych – rzadko zdarza się, by trudności ucznia wynikały z jednego źródła, przez co diagnoza staje się bardziej złożona. CBT działa najlepiej, gdy problem jest wyraźnie określony, ale w warunkach szkolnych często wymaga to uwzględnienia wielu aspektów.
• Niska motywacja i opór wobec terapii, zwłaszcza u nastolatków, którzy mogą być sceptyczni wobec procesu zmiany i samodzielnie nie widzieć potrzeby terapii.
• Wysokie oczekiwania rodziców i presja na szybkie efekty – rodzice często oczekują szybkich zmian w zachowaniu dziecka, co może powodować dodatkowy stres, jeśli zmiany te nie zachodzą od razu. Proces terapii, szczególnie w nurcie CBT, wymaga systematyczności i czasu.
• Brak spójności między terapią a środowiskiem szkolnym – nawet najlepsza terapia nie przyniesie oczekiwanych rezultatów, jeśli szkoła nie będzie wspierać dziecka w podobny sposób. Wymagania szkoły, które nie uwzględniają emocjonalnych potrzeb ucznia, mogą osłabiać efekty terapii.
• Trudności emocjonalne maskowane zachowaniem – nie każde dziecko manifestuje swoje problemy emocjonalne wprost. Wiele dzieci może ukrywać lęk lub stres poprzez wycofanie, agresję lub zachowania buntownicze.
• Ograniczona samoregulacja i umiejętności wykonawcze – dzieci z trudnościami w nauce często mają problem z organizacją pracy, koncentracją oraz samodyscypliną, co utrudnia im radzenie sobie ze stresem szkolnym.
• Wysoki poziom stresu i wypalenia szkolnego – współczesne dzieci są narażone na przewlekły stres związany z edukacją: testy, presja sukcesu, porównania do innych czy wpływ mediów społecznościowych. Objawy wypalenia, takie jak zmęczenie, apatia czy brak motywacji do nauki, stają się coraz bardziej powszechne wśród młodzieży.
• Współpraca systemowa – choć wszyscy dążą do jak najlepszego rozwiązania, różne perspektywy psychologa, rodziców, nauczycieli i samego dziecka mogą prowadzić do trudności w koordynowaniu działań.
• Utrzymanie efektów terapii – po zakończeniu terapii niektóre dzieci mogą wrócić do dawnych schematów, zwłaszcza w okresach stresu, takich jak początek roku szkolnego, egzaminów czy zmiany klasy.
• Wypalenie pomocowe terapeuty – praca z dziećmi i młodzieżą w trudnej sytuacji szkolnej bywa emocjonalnie obciążająca, co może prowadzić do wypalenia samego terapeuty.

Te wyzwania wymagają od psychologa nie tylko biegłości w metodach terapeutycznych, ale także umiejętności zarządzania złożoną sytuacją i współpracy z wszystkimi osobami zaangażowanymi w proces wspierania ucznia.

Czy zdarza się, że terapia CBT nie przynosi oczekiwanych rezultatów w kontekście problemów szkolnych? Co wtedy?

Choć terapia poznawczo-behawioralna jest jedną z najlepiej przebadanych i najczęściej rekomendowanych metod pracy z dziećmi i młodzieżą (również w kontekście problemów szkolnych), to nie zawsze przynosi szybkie lub pełne rezultaty. To zupełnie normalne, że w praktyce psychologicznej zdarza się, że mimo zaangażowania dziecka i terapeuty efekty są ograniczone lub nietrwałe. W takich przypadkach kluczowe jest zrozumienie przyczyn, a następnie modyfikacja podejścia lub rozszerzenie oddziaływań. Jeśli mimo modyfikacji CBT brak jest postępu, można rozważyć:

• terapię systemową rodzin (jeśli trudności mają charakter relacyjny);
• terapię integrującą emocje (np. EFT, EMDR) – gdy tło stanowi silny stres lub trauma;
• psychoedukację – gdy głównym problemem jest organizacja nauki i motywacja;
• wsparcie psychiatryczne – jeśli objawy lękowe, depresyjne lub koncentracyjne są bardzo nasilone.

W jaki sposób można monitorować postępy ucznia i oceniać skuteczność terapii poznawczo-behawioralnej?

Monitorowanie postępów w terapii poznawczo-behawioralnej w kontekście szkolnym jest kluczowe, aby ocenić skuteczność stosowanych technik, sprawdzić, czy cele są osiągane, i w razie potrzeby dostosować podejście. Istnieje kilka sposobów systematycznego monitorowania:

• Ustalenie jasnych, mierzalnych celów – skuteczne monitorowanie zaczyna się od precyzyjnego określenia celów terapeutycznych, które powinny być konkretne i możliwe do zmierzenia, aby łatwiej ocenić postępy.
• Skale samooceny i kwestionariusze – CBT wykorzystuje narzędzia ilościowe, takie jak skale i kwestionariusze, które pozwalają śledzić emocje, myśli i zachowania dziecka w różnych sytuacjach szkolnych, dostarczając danych do analizy.
• Monitorowanie zachowań i umiejętności w codziennym życiu – obserwacja, jak uczniowie stosują nauczone strategie radzenia sobie w szkole, pomaga zrozumieć, w jakim stopniu potrafią one wpłynąć na codzienne funkcjonowanie.
• Analiza jakościowa – oprócz danych liczbowych warto zbierać informacje jakościowe, takie jak reakcje emocjonalne dziecka na trudności, zmiany w sposobie radzenia sobie w sytuacjach szkolnych, czy poprawa w relacjach z rówieśnikami i nauczycielami. Takie notatki dostarczają kontekstu i pomagają dostrzegać subtelne postępy.
• Uwzględnienie informacji od rodziców i nauczycieli – rodzice mogą dostarczyć cennych informacji na temat zachowań dziecka w domu (np. reakcje emocjonalne, samodzielność w nauce), a nauczyciele obserwują, jak uczeń funkcjonuje w szkole (np. uwaga, zachowanie, zaangażowanie). Taka współpraca pozwala uzyskać pełniejszy obraz postępów dziecka.
• Cykliczne podsumowania – co 4–8 tygodni warto przeprowadzać krótkie podsumowanie postępów, np. w formie tabeli, w której zapisuje się cele, stopień realizacji, obserwacje rodziców i nauczycieli oraz wnioski terapeutyczne. Taki systematyczny przegląd umożliwia modyfikację planu terapii w oparciu o konkretne dane.

Skuteczność terapii CBT w kontekście szkolnym można mierzyć przez obserwację zmian w myślach, emocjach i zachowaniach ucznia oraz ich wpływ na funkcjonowanie w szkole, przy aktywnym wsparciu rodziców, nauczycieli i samego dziecka.

Czy każdy uczeń jest inny, jeśli chodzi o stosowanie CBT? Jak dostosowuje się techniki terapii do indywidualnych potrzeb i trudności ucznia?

Zdecydowanie, każdy uczeń jest inny i w CBT dostosowanie terapii do indywidualnych potrzeb jest absolutnie kluczowe. Choć podstawowe zasady CBT są uniwersalne (praca nad myślami, emocjami i zachowaniami), konkretne techniki, tempo i forma pracy są modyfikowane w zależności od wieku, rodzaju trudności, stylu uczenia się i temperamentu dziecka.

Terapia CBT bierze pod uwagę środowisko szkolne i rodzinne, co zwiększa skuteczność. Proces jest elastyczny i monitorowany, dzięki czemu w każdej chwili można wprowadzić zmiany, jeśli coś nie działa.

Jakie czynniki (np. wiek, typ problemów emocjonalnych) mają największy wpływ na wybór metod i technik terapeutycznych w CBT?

Wybór metod i technik w terapii poznawczo-behawioralnej dla dzieci i młodzieży jest uzależniony od wielu czynników, które kształtują skuteczność terapii w kontekście szkolnym i emocjonalnym. Wiek i poziom rozwoju poznawczego mają kluczowe znaczenie: u młodszych dzieci (6 – 10 lat) techniki muszą być bardziej konkretne i dostosowane do ich zdolności do abstrakcyjnego myślenia. W tej grupie stosuje się proste, wizualne metody, takie jak rysunki, gry czy historyjki, a techniki jak dzienniki myśli wymagają aktywnego wsparcia terapeuty i rodziców. Natomiast młodzież (11 – 18 lat) może już korzystać z bardziej złożonych metod, takich jak analiza myśli automatycznych, praca nad przekonaniami, czy samodzielne planowanie celów. Wiek decyduje nie tylko o sposobie przekazu, ale także o poziomie samodzielności dziecka w terapii.

Ważnym czynnikiem wpływającym na wybór odpowiednich metod jest rodzaj i nasilenie trudności, z którymi zmaga się dziecko. Zależnie od tego, czy problem dotyczy lęku, depresji, trudności w nauce, czy zachowań agresywnych, terapeuta dobiera odpowiednie techniki. Ponadto, styl uczenia się i preferencje dziecka mogą znacząco wpłynąć na zaangażowanie i skuteczność terapii, dlatego warto dostosować techniki do indywidualnych potrzeb ucznia. Równie istotne jest środowisko rodzinne i szkolne, które determinuje, które techniki mogą być stosowane poza sesjami terapeutycznymi. Motywacja dziecka oraz jego gotowość do pracy w terapii wpływają na tempo postępów i wybór odpowiednich metod. Czasem, gdy dziecko zmaga się z wieloma trudnościami jednocześnie, terapeuta może łączyć różne strategie, aby lepiej odpowiadały złożoności problemu.

Jakie korzyści z terapii CBT mogą być widoczne nie tylko w szkole, ale także w innych aspektach życia ucznia, np. w relacjach z rówieśnikami?

Zdecydowanie korzyści terapii poznawczo-behawioralnej u dzieci i młodzieży wykraczają poza szkolne trudności. Praca nad myślami, emocjami i zachowaniami w kontekście szkolnym często ma efekt domina, który poprawia funkcjonowanie w innych sferach życia.

Najważniejszymi obszarami, w których można zauważyć pozytywne zmiany, są:

• Poprawa umiejętności radzenia sobie ze stresem i emocjami. Uczeń, który nauczył się technik relaksacyjnych, oddechowych, mindfulness lub stopniowej ekspozycji, lepiej reaguje na sytuacje stresowe nie tylko w szkole, ale też w domu czy podczas zajęć pozalekcyjnych.
• Zmniejszenie napięcia emocjonalnego wpływa na większą pewność siebie w kontaktach z rówieśnikami i w nowych sytuacjach społecznych.
• Lepsza regulacja emocji. CBT pomaga dzieciom rozpoznawać i nazywać swoje emocje, co pozwala im reagować w sposób bardziej przemyślany, a nie impulsywny. W praktyce oznacza to: mniej wybuchów złości, większą cierpliwość i umiejętność konstruktywnego rozwiązywania konfliktów w relacjach z rówieśnikami i rodzeństwem.
• Poprawa umiejętności rozwiązywania problemów. Uczniowie uczą się analizować sytuacje, identyfikować przeszkody i wymyślać alternatywne rozwiązania. To przekłada się nie tylko na lepsze wyniki w nauce, ale także na samodzielne radzenie sobie w życiu codziennym, np. w organizowaniu czasu wolnego, planowaniu zajęć pozaszkolnych czy rozwiązywaniu konfliktów w grupie rówieśniczej.
• Wzrost poczucia własnej skuteczności i pewności siebie. Widoczne efekty w szkole (np. lepsze radzenie sobie z zadaniami lub lękiem) wzmacniają poczucie sprawczości. Uczniowie stają się bardziej odważni w podejmowaniu nowych wyzwań, zarówno w kontaktach społecznych, jak i w aktywnościach pozaszkolnych (sport, hobby, projekty grupowe).
• Rozwój umiejętności społecznych. Techniki CBT często obejmują naukę asertywnej komunikacji i rozpoznawanie myśli w sytuacjach społecznych. Dzieci uczą się lepiej współpracować z rówieśnikami, negocjować, wyrażać swoje potrzeby i reagować na krytykę w sposób konstruktywny.
• Zmiana schematów myślowych i redukcja negatywnych przekonań. Dzieci uczą się identyfikować myśli automatyczne typu i tak mi się nie uda lub wszyscy mnie odrzucą i zastępować je bardziej realistycznymi i konstruktywnymi. To wpływa na większą odporność emocjonalną w różnych sytuacjach życiowych: konflikty, odrzucenie, nowe wyzwania.
• Umiejętność planowania i organizacji. Techniki CBT stosowane w kontekście nauki i obowiązków szkolnych (planowanie zadań, priorytetyzacja, check-listy) przekładają się na codzienne życie: sprzątanie pokoju, planowanie zajęć pozaszkolnych, dbanie o czas wolny.

Reasumując, CBT daje dziecku narzędzia, które działają w każdej dziedzinie życia, nie tylko w szkole. Uczeń uczy się lepiej zarządzać emocjami, rozwiązywać problemy, planować zadania i nawiązywać pozytywne relacje z innymi.