We współczesnym świecie, pełnym bodźców i technologii, coraz większą uwagę poświęca się rozwojowi psychomotorycznemu dzieci. Nie bez powodu – to właśnie integracja ruchu, zmysłów, emocji i procesów poznawczych stanowi fundament ich gotowości do nauki, umiejętności społecznych i ogólnej sprawności funkcjonowania. Psychomotoryka to coś więcej niż ruch – to sposób wspierania dziecka w odkrywaniu siebie, budowaniu pewności siebie, rozwijaniu samodzielności i radzeniu sobie z wyzwaniami.
Czym dokładnie jest psychomotoryka, jakie obszary rozwoju obejmuje i dlaczego warto wspierać ją już od najmłodszych lat? Jakie symptomy mogą świadczyć o potrzebie terapii i czy każdy rodzic może działać w tym zakresie w domowych warunkach? O tym wszystkim rozmawiamy ze specjalistami, którzy w swojej pracy od lat wspierają dzieci w harmonijnym rozwoju.
Zapraszamy do lektury wywiadu.
Paweł Sieńkowski, psycholog
Beata Marcinkowska
Czym tak naprawdę jest psychomotoryka? Jakie obszary rozwoju dziecka obejmuje?
Psychomotoryka to nie tylko zestaw ćwiczeń ruchowych. W literaturze opisuje się ją jako dziedzinę badającą, w jaki sposób ruch wpływa na uczenie się, percepcję, emocje i działanie. Psychomotoryka zakłada, że każdy ruch ma istotny wpływ na umysł, natomiast samopoczucie i emocje kształtują sposób poruszania się. Istotą jest więc integracja ciała i psychiki, a nie odrębne „ćwiczenie mięśni”.
Dlaczego psychomotoryka to coś więcej niż zwykłe ćwiczenia ruchowe?
Rozwój psychomotoryczny jest procesem, w którym dojrzewają i łączą się funkcje psychiczne i ruchowe. Obejmuje on m.in.:
- Motorykę dużą (kontrola dużych grup mięśni), motorykę małą (precyzyjne ruchy dłoni i palców) oraz koordynację wzrokowo‑ruchową;
- Równowagę, propriocepcję i planowanie ruchów, czyli świadomość położenia ciała oraz organizowanie sekwencji ruchów;
- Integrację sensoryczną – przetwarzanie informacji z różnych zmysłów, takich jak dotyk, propriocepcja i układ przedsionkowy, a także systemy wzrokowy i słuchowy;
- Procesy poznawcze (uwaga, pamięć, myślenie), emocjonalne i społeczne – aktywności psychomotoryczne stymulują mózg, poprawiają koncentrację, pamięć i zdolność rozwiązywania problemów oraz uczą współpracy i radzenia sobie z emocjami;
- Orientację przestrzenną i lateralizację (preferencję prawej/lewej strony), niezbędne do organizacji ruchów i działań w przestrzeni.
W koncepcji psychomotorycznej ruch traktowany jest jako narzędzie poznania i komunikacji. Zajęcia zachęcają dzieci do odkrywania własnej tożsamości cielesnej i emocjonalnej, eksperymentowania z rolami oraz spontanicznych projektów. Pedagog nie jest tu „trenerem”, lecz towarzyszem, który wspiera ciekawość i dialog. Ruch łączy się z wrażeniami zmysłowymi, percepcją wzrokową i słuchową, planowaniem, emocjami i kontaktem społecznym. W efekcie dziecko zyskuje pewność siebie, uczy się inicjować działania i rozwija kompetencje społeczne. Psychomotoryka jest więc holistycznym podejściem do rozwoju, a nie serią gimnastycznych ćwiczeń.
W jaki sposób rozwój psychomotoryczny wpływa na gotowość dziecka do nauki pisania i czytania?
Gotowość do czytania i pisania zależy nie tylko od znajomości liter, ale również od ogólnej sprawności psychomotorycznej dziecka. Specjaliści podkreślają, że nieharmonijny rozwój w tym obszarze – nawet przy prawidłowym poziomie inteligencji – może prowadzić do poważnych trudności w nauce, szczególnie w zakresie czytania i pisania. Zaburzenia w poszczególnych sferach objawiają się m.in. słabą percepcją wzrokową, która powoduje trudności w analizie i syntezie bodźców, ograniczoną pamięcią wzrokową oraz problemami z orientacją przestrzenną. Z kolei osłabiona percepcja słuchowa utrudnia rozróżnianie dźwięków i ich syntezę, co przekłada się na trudności w nauce czytania i pisania ze słuchu. Dodatkowo, zaburzenia motoryczne i manualne, takie jak obniżona koordynacja wzrokowo‑ruchowa, niskie napięcie mięśniowe czy brak automatyzmu ruchowego, znacznie utrudniają proces pisania. Równie istotna jest nieprawidłowa lateralizacja – np. oburęczność lub lateralizacja skrzyżowana – która może prowadzić do dezorganizacji koordynacji ruchowej i przeskakiwania liter podczas czytania. Psychomotoryczne ćwiczenia mają kluczowe znaczenie w przeciwdziałaniu tym trudnościom – wspierają rozwój percepcji wzrokowej i słuchowej, poprawiają koordynację oko‑ręka, utrwalają orientację lateralną i przestrzenną, a także rozwijają planowanie ruchów oraz pamięć sekwencyjną. Mówiąc wprost – dzięki integracji ruchu i zmysłów mózg efektywniej przetwarza i interpretuje informacje, co pozytywnie wpływa na tempo myślenia, zdolność koncentracji, mowę, czytanie i pisanie.
Jakie funkcje mózgu są najintensywniej wspierane podczas zajęć psychomotorycznych?
Rozwój psychomotoryczny opiera się na neurobiologicznych procesach dojrzewania mózgu, które mają kluczowe znaczenie dla funkcjonowania dziecka w sferze ruchowej, poznawczej i emocjonalnej. Wśród najważniejszych procesów należy wymienić mielinizację ścieżek nerwowych łączących obszary motoryczne z poznawczymi, co znacząco zwiększa szybkość i jakość przekazywania informacji w mózgu. Równolegle rozwija się móżdżek, odpowiadający za koordynację ruchową i utrzymanie równowagi, a także dojrzewa kora przedczołowa, która odgrywa kluczową rolę w planowaniu działań oraz kontroli uwagi. Istotne znaczenie ma również tworzenie tzw. mapy ciała w korze somatosensorycznej i integracja informacji pochodzących z różnych systemów sensorycznych, co umożliwia dziecku świadome i precyzyjne reagowanie na bodźce z otoczenia. Zróżnicowane bodźce aktywizują także układ siatkowaty, odpowiedzialny za filtrowanie istotnych informacji – co przekłada się na lepszą koncentrację. Badania naukowe potwierdzają, że aktywności psychomotoryczne stymulują pracę mózgu, poprawiając zdolność koncentracji, pamięć oraz umiejętność rozwiązywania problemów. Jednocześnie ruch pełni naturalną funkcję regulacyjną, pomagając dziecku radzić sobie ze stresem i wspierając jego zdrowie emocjonalne.
Czy można powiedzieć, że psychomotoryka to rodzaj „profilaktyki trudności szkolnych”? Dlaczego?
W dużej mierze tak. Psychomotoryka stanowi fundament dla rozwoju umysłowego, emocjonalnego i poznawczego. Wczesne wspieranie integracji ruchu i zmysłów redukuje ryzyko zaburzeń, takich jak dysleksja, dysgrafia czy zaburzenia koordynacji. Dzięki angażującym ruch i zmysły zabawom poprawia się koncentracja, pamięć, orientacja przestrzenna i pewność siebie – kluczowe dla sukcesu w szkole. W praktyce zajęcia psychomotoryczne pomagają diagnozować i kompensować drobne zaburzenia, zanim staną się poważnym problemem szkolnym.
Jakie objawy u dzieci mogą wskazywać na to, że rozwój psychomotoryczny wymaga wsparcia?
Specjaliści wskazują na szereg symptomów, które mogą świadczyć o nieharmonijnym rozwoju psychomotorycznym dziecka i warto na nie zwrócić uwagę już na etapie przedszkolnym. Jeśli dziecko ma trudności z zapamiętywaniem symboli graficznych i literek, słabo radzi sobie z małą motoryką – np. niechętnie używa nożyczek, kredek czy przyborów piśmienniczych – lub wykazuje ogólnie niską sprawność ruchową, a także ma problemy z równowagą i koordynacją, może to sygnalizować potrzebę specjalistycznej diagnozy. Niepokojące są również opóźnienia w rozwoju mowy, takie jak długo utrzymująca się wada wymowy, mylenie głosek czy ubogi zasób słownictwa. Dodatkowo warto obserwować, czy dziecko nie myli kierunków przestrzennych, nie rysuje zwierciadlanych kształtów i czy ma trudności z orientacją w czasie. Problemy z różnicowaniem dźwięków, trudność w zapamiętywaniu wierszyków, piosenek czy kolejności działań również mogą wskazywać na zaburzenia integracji sensoryczno-ruchowej. W przypadku pojawienia się takich trudności warto skonsultować się z terapeutą – nieharmonijny rozwój psychomotoryczny może znacząco utrudniać naukę, mimo że poziom intelektualny dziecka mieści się w normie.
Czy zajęcia psychomotoryczne są odpowiednie tylko dla dzieci z trudnościami, czy także dla tych rozwijających się prawidłowo?
Terapia psychomotoryczna dzieci metodą Procus i Block jest adresowana głównie do dzieci w wieku od 3. do 10. r.ż., które wykazują łagodne zaburzenia neuropsychologiczne (ruchu, koordynacji wzrokowo-ruchowej, emocji, uwagi, mowy, czytania i pisania), określane jako minimalna dysfunkcja mózgu lub dysharmonia rozwojowa.
Dlatego odpowiadając na pytanie – otóż dla dzieci rozwijających się prawidłowo terapia psychomotoryczna może być treningiem czy wsparciem, którego w takiej formie nie potrzebują, bo mogą przecież korzystać z różnych form rozwijania własnych umiejętności czy zdolności.
Jak wyglądają przykładowe ćwiczenia lub zabawy psychomotoryczne, które wspierają rozwój koncentracji, koordynacji i pamięci?
Zajęcia rozpoczynają się od ćwiczeń indukcyjnych, które wprowadzają dzieci w aktywność z zakresu dużej motoryki. Są to m.in. zabawy takie jak: „Witanie paluszków – witanie rodziny”, „Pociąg”, „Lata mucha”, „Budujemy mosty”, „Kaczka”, „Pinokio” czy „Dziadek”. Następnie realizowane są ćwiczenia schematu ciała, pomagające dzieciom lepiej rozumieć budowę własnego ciała i orientację przestrzenną. Uzupełnieniem zajęć są różnorodne aplikacje i gry dydaktyczne, dostosowane do indywidualnych potrzeb uczestników – obejmujące naukę liczenia, czytania, pisania, ćwiczenia skojarzeń, wyklejanie kształtów plasteliną, rysowanie według wzoru, tematyczne gry typu memory, gry zręcznościowe, wycinanie według wzoru i wiele innych aktywności. Ćwiczenia te rozwijają percepcję wzrokową, koncentrację uwagi, koordynację wzrokowo-ruchową, a także sprawność manualną i grafomotoryczną, wspierając ogólny rozwój dziecka i przygotowanie do nauki szkolnej.
Czy można wspierać rozwój psychomotoryczny dziecka w codziennych, domowych warunkach? Jakie aktywności by Pan polecił?
Oczywiście – rozwój psychomotoryczny dziecka można i warto wspierać w codziennych, domowych warunkach. Co więcej, wiele zwykłych czynności wykonywanych wspólnie z dzieckiem ma ogromny potencjał rozwojowy. Do takich aktywności należą m.in.: ścielenie łóżka, porządkowanie butów, zmywanie naczyń, mycie lustra, obieranie warzyw, przyszywanie guzików czy segregowanie prania i drobnych przedmiotów. Tego typu obowiązki uczą nie tylko precyzji ruchów i koordynacji wzrokowo-ruchowej, ale także planowania i samodzielności.
Bardzo ważne są też aktywności na świeżym powietrzu – zwisanie na drabinkach, wspinanie się, zjeżdżanie, huśtanie, zabawy zręcznościowe i zespołowe. Wszystkie te działania angażują całe ciało, rozwijają równowagę, orientację w przestrzeni oraz ogólną sprawność motoryczną. Kluczowe jest, aby dziecko miało okazję do ruchu, działania rękami i współdziałania z innymi – to naturalny sposób wspierania rozwoju jego mózgu, zmysłów i umiejętności poznawczych.
Jakie znaczenie dla rozwoju psychomotorycznego mają takie aspekty jak równowaga, koordynacja wzrokowo-ruchowa czy świadomość ciała?
Mają kluczowe znaczenie, gdyż ważna jest integracja wszystkich tych procesów w układzie nerwowym, czuciowym, w odbiorze bodźców wzrokowych, słuchowych, wszelkich zmysłów, położenie i czucie własnego ciała. Rozwój przebiega harmonijnie, gdy wszystkie te układy ze sobą współdziałają i wspierają się wzajemnie, by móc odbierać odpowiednie bodźce i móc np. uczyć się pisać, czytać, łapać, skakać, funkcjonować w świecie różnych zależności i komunikatów.
Jakie błędy najczęściej popełniają rodzice lub nauczyciele, bagatelizując znaczenie rozwoju psychomotoryki?
Jednym z najczęstszych błędów popełnianych przez rodziców i nauczycieli jest bagatelizowanie znaczenia aktywności ruchowej w codziennym życiu dziecka. Zbyt wczesne i nadmierne udostępnianie dziecku tabletów, smartfonów i innych urządzeń cyfrowych ogranicza jego naturalną potrzebę ruchu, zaburza rozwój fizyczny, koordynację, a także negatywnie wpływa na rozwój mózgu i zdrowie psychiczne. Długotrwałe korzystanie z technologii może prowadzić do problemów z koncentracją, wycofaniem społecznym oraz opóźnieniami w rozwoju poznawczym.
Kolejnym poważnym zaniedbaniem jest brak codziennych obowiązków i zadań dostosowanych do wieku dziecka. Proste czynności domowe, takie jak porządkowanie, gotowanie czy prace manualne, mają ogromne znaczenie dla rozwoju motoryki małej, planowania i samodzielności. Zbyt mało czasu spędzanego na świeżym powietrzu, ograniczony kontakt z rówieśnikami, brak spontanicznej aktywności ruchowej oraz pomijanie rozwijania pasji i talentów – wszystko to wpływa na nieharmonijny rozwój psychoruchowy dziecka. Tymczasem to właśnie poprzez ruch, działanie i zaangażowanie dziecko najefektywniej uczy się, rozwija i buduje fundamenty do dalszego rozwoju emocjonalnego i intelektualnego.
W jaki sposób dobrze prowadzona psychomotoryka wpływa na pewność siebie dziecka, jego samodzielność i relacje z rówieśnikami?
Dziecko, uczestnicząc w zajęciach grupowych, doświadcza swojej sprawczości – poznaje zarówno własne mocne strony, jak i obszary, które wymagają wsparcia. W naturalny sposób rozwija nowe umiejętności i doskonali te już posiadane. Uczy się samodzielności poprzez codzienne czynności, takie jak ubieranie się, przygotowanie do zajęć czy inicjowanie powitania. Wspólne ćwiczenia, zabawy, śpiewanie piosenek oraz odtwarzanie i odwzorowywanie ruchów pozwalają mu odnaleźć się w rytmie grupy, budować poczucie przynależności i zaufania. Dziecko czerpie radość ze wspólnej zabawy, śmieje się, nawiązuje relacje z rówieśnikami i uczy się współdziałania, co wspiera jego rozwój społeczny, emocjonalny i ruchowy.
Jak wcześnie warto rozpocząć wspieranie rozwoju psychomotorycznego i czy „zbyt późno” oznacza „za późno”?
Nigdy nie jest za późno, mózg jest plastyczny i zawsze można korygować, kompensować, wspierać i ćwiczyć, aczkolwiek założycielki metody Marcelle Procus i Michele Block adresowały ją do dzieci w przedziale wiekowym 3.-10. r.ż. zgodnie z wiedzą neurofizjologiczną (czyli wiek przedszkolny i wczesnoszkolny).
Dlatego zalecamy wspieranie dzieci po 3. roku życia, u których zdiagnozowano łagodne objawy neuropsychologiczne, określane jako minimalna dysfunkcja mózgu lub dysharmonia rozwojowa.
Czy rozwój psychomotoryczny wpływa także na emocje dziecka i jego umiejętność radzenia sobie ze stresem?
Oczywiście, dzieci uczestniczące w terapii psychomotorycznej nabywają umiejętności lepszego radzenia sobie z własnymi emocjami, świadomości ciała, pracy z ciałem, współdziałania z prowadzącymi grupę terapeutami, z uczestnikami grupy. W ćwiczeniach jest pewna powtarzalność i sekwencyjność, która stwarza poczucie bezpieczeństwa, przewidywalności, umacniania się w danych działaniach, radzenia sobie z trudnościami własnymi czy tym co wydarza się w grupce. Rozwój psychomotoryczny wpływa na poznanie siebie, swojego świata przeżyć i emocji, jak również innych, nauka czekania na swoją kolej, odraczania, przeżywania frustracji czy własnych słabości, to wszystko buduje i umacnia strukturę psychofizyczną młodego człowieka.
