W dzisiejszych czasach coraz więcej dzieci i młodzieży boryka się z trudnościami emocjonalnymi i społecznymi, które mają swoje odzwierciedlenie w funkcjonowaniu szkolnym. Przemiany w systemie edukacyjnym, wymagania stawiane uczniom, a także presja związana z osiągnięciami, mogą prowadzić do problemów takich jak lęk szkolny, stres związany z ocenami czy trudności w relacjach rówieśniczych. Właśnie dlatego psychoterapia, a szczególnie terapia poznawczo-behawioralna, staje się coraz bardziej popularnym i efektywnym narzędziem wsparcia w pracy z dziećmi i młodzieżą.
W wywiadzie rozmawiamy z Natalią Jamińską, psychologiem dzieci i młodzieży oraz psychoterapeutą poznawczo-behawioralnym, która opowiada o metodach pracy z młodymi ludźmi, którzy zmagają się z trudnościami w szkole. Dzieli się swoimi doświadczeniami i praktycznymi wskazówkami dotyczącymi roli terapii CBT w kontekście wyzwań, przed którymi stają uczniowie. Poruszamy także kwestię skuteczności tej terapii w pracy z dziećmi i młodzieżą oraz przedstawimy konkretne techniki, które pomagają im radzić sobie z trudnościami emocjonalnymi, problemami z koncentracją, organizacją czasu czy lękiem przed szkołą.
Zapraszamy do lektury wywiadu.
Jakie są najczęstsze trudności, z którymi dzieci i młodzież zgłaszają się do psychologa w kontekście szkoły?
Problemy, z jakimi borykają się uczniowie, mają szeroki i złożony charakter, obejmując zarówno kwestie emocjonalne, jak i społeczne, edukacyjne czy rodzinne. Wśród trudności emocjonalnych związanych ze szkołą, szczególną uwagę zwraca lęk szkolny, który objawia się obawą przed codziennymi wyzwaniami, takimi jak oceny, wystąpienia publiczne czy odpytywania. Nierzadko występuje także stres egzaminacyjny oraz presja osiągnięć, powodujące, że dzieci i młodzież czują potrzebę bycia najlepszymi. Wraz z tym pojawia się spadek motywacji i wypalenie szkolne, coraz bardziej zauważalne szczególnie wśród nastolatków. U niektórych uczniów mogą wystąpić również objawy psychosomatyczne, takie jak bóle brzucha czy głowy, będące wynikiem lęku przed szkołą. Kolejnym istotnym zagadnieniem są trudności w relacjach rówieśniczych, obejmujące wykluczenie, brak akceptacji, konflikty, agresję fizyczną i słowną oraz coraz bardziej powszechną cyberprzemoc. Często uczniowie zmagają się z problemami z asertywnością, co utrudnia im obronę własnych granic. Równocześnie pojawiają się trudności w nauce, takie jak specyficzne trudności w uczeniu się (np. dysleksja, dyskalkulia), zaburzenia koncentracji, pamięci czy organizacji pracy, a także trudności adaptacyjne, zwłaszcza po zmianie szkoły. Problemy te mogą być pogłębiane przez sytuację rodzinną, jak rozwód, choroba czy konflikty, które mają wpływ na zachowanie ucznia w szkole.
Warto również zauważyć zaburzenia zachowania i regulacji emocji, takie jak impulsywność, agresja czy autoagresja, które często stanowią próbę rozładowania napięcia emocjonalnego związanego ze szkołą i relacjami. Wreszcie, u młodzieży mogą występować trudności tożsamościowe, w tym kryzysy tożsamości, pytania o sens życia, wartości czy kierunek przyszłości, a także problemy związane z samooceną, wyglądem ciała i akceptacją siebie, często zaostrzone presją mediów społecznościowych.
W jakich przypadkach psycholog może zdecydować się na terapię poznawczo-behawioralną jako metodę wsparcia ucznia? Czy CBT jest skuteczną metodą terapii dla dzieci i młodzieży w kontekście problemów szkolnych?
Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) jest szczególnie skuteczną metodą dla dzieci i młodzieży, u których trudności mają wyraźny komponent poznawczy i behawioralny, czyli w przypadku, gdy występuje związek między myślami, emocjami i zachowaniami. CBT jest rekomendowana w leczeniu zaburzeń lękowych, takich jak lęk szkolny, lęk separacyjny u młodszych dzieci, czy obawy związane z ocenami, wystąpieniami publicznymi i sprawdzianami. Terapia pomaga w identyfikacji myśli katastroficznych, takich jak „na pewno się ośmieszę” i zastępowaniu ich bardziej realistycznymi. W przypadku obniżonego nastroju, braku motywacji oraz spadku wiary w siebie, CBT wspiera aktywizację behawioralną, pomagając odbudować poczucie sprawczości. Terapia ta jest również skuteczna w przypadku trudności w regulacji emocji i zachowania, takich jak impulsywność, agresja, czy konflikty z nauczycielami i rówieśnikami, pomagając uczniom w rozpoznawaniu wyzwalaczy i uczeniu się samokontroli. Ponadto, w przypadku problemów z samooceną i perfekcjonizmem, CBT pracuje nad zmianą przekonań kluczowych, np. przekonania, że trzeba być najlepszym, by zasługiwać na akceptację. Elementy CBT są także wykorzystywane w pracy z dziećmi i młodzieżą z ADHD, wspierając rozwój funkcji wykonawczych, planowania, organizacji i kontroli uwagi. Badania potwierdzają, że CBT jest jedną z najbardziej efektywnych metod terapii krótkoterminowej, szczególnie w leczeniu lęków, depresji, zaburzeń zachowania i problemów adaptacyjnych. Jej skuteczność wzrasta, gdy w proces terapeutyczny zaangażowani są rodzice oraz szkoła, a modyfikacje metody, takie jak gry, zabawa, wizualizacje, sprawiają, że jest ona dobrze dostosowana do wieku rozwojowego dziecka. W kontekście szkolnym CBT sprawdza się szczególnie w sytuacjach stresowych, takich jak oceny, rywalizacja, porażki, zmiany w szkole czy trudności emocjonalne utrudniające naukę i relacje. Współpraca szkoły z terapeutą w utrwalaniu nowych umiejętności, takich jak strategie radzenia sobie czy samoregulacja, może znacząco wspierać proces terapeutyczny.
Jakie konkretne trudności szkolne mogą być efektywnie traktowane za pomocą CBT (np. trudności w nauce, problemy z koncentracją, stres związany z ocenami)?
Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) znajduje szerokie zastosowanie w pracy z dziećmi i młodzieżą, pomagając im radzić sobie z wieloma trudnościami emocjonalnymi i poznawczymi. W przypadku lęku szkolnego i stresu związanego z ocenami, CBT umożliwia identyfikację automatycznych myśli, takich jak „na pewno dostanę jedynkę”, i pracę nad ich zamianą na bardziej realistyczne, wspierające myślenie. Terapia jest także skuteczna w walce z perfekcjonizmem, pomagając w rozróżnianiu zdrowych i niezdrowych standardów oraz redukcji nadmiernego stresu. Dzieci z trudnościami w nauce i brakiem motywacji mogą skorzystać z technik aktywizacji behawioralnej i ustalania realistycznych celów, co wspomaga ich zaangażowanie i poprawia poczucie sprawczości. CBT pomaga również w radzeniu sobie z problemami z koncentracją i impulsywnością, zwłaszcza u dzieci z ADHD, poprzez trening funkcji wykonawczych, naukę samokontroli oraz strategii zarządzania uwagą i emocjami. W obszarze trudności w relacjach rówieśniczych, terapia pomaga w nauce asertywności, rozwiązywaniu konfliktów oraz w pracy nad zniekształceniami poznawczymi dotyczącymi relacji. U dzieci z obniżonym nastrojem i poczuciem bezradności, CBT wspiera odbudowę pozytywnego obrazu siebie oraz motywacji do działania. Terapia jest także efektywna w przypadku trudności z wystąpieniami publicznymi, ucząc kontrolowania stresu, stosowania technik relaksacyjnych i pracy nad myślami katastroficznymi. Dzieci z zachowaniami buntowniczymi, trudnościami w przestrzeganiu zasad i agresją korzystają z analizy łańcucha zachowań oraz nauki alternatywnych sposobów reagowania, z wykorzystaniem nagród i konsekwencji. W każdym przypadku, zaangażowanie rodziców i szkoły w proces terapeutyczny jest kluczowe dla sukcesu terapii.
Jak terapia poznawczo-behawioralna pomaga uczniom radzić sobie z lękiem przed szkołą lub przed zadaniami szkolnymi? W jaki sposób CBT pomaga dzieciom w poprawie umiejętności rozwiązywania problemów, co może wpływać na ich wyniki w szkole?
Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) jest skutecznym narzędziem w pracy z dziećmi i młodzieżą, pomagającym im zrozumieć i kontrolować lęk. Kluczowym elementem terapii jest uświadomienie uczniowi, że lęk nie pojawia się sam z siebie, lecz wynika z określonego sposobu interpretowania sytuacji. Psycholog pomaga zauważyć związek między sytuacją (np. sprawdzian), myślą (np. „na pewno zawiodę”), emocją (strach) i zachowaniem (unikanie lub panika). W terapii CBT uczniowie uczą się rozpoznawać i modyfikować myśli automatyczne, takie jak błędy katastroficzne, zastępując je bardziej realistycznymi (np. „mogę się pomylić, ale dobrze się przygotowałem”). Inne techniki, takie jak trening realistycznego myślenia, ekspozycja na lękowe sytuacje w bezpiecznych warunkach, czy techniki relaksacyjne i mindfulness, pomagają w radzeniu sobie z objawami lęku, a także poprawiają samoocenę i poczucie skuteczności. Dzięki terapii CBT uczniowie uczą się podejmować wyzwania mimo lęku, a efektem jest zmniejszenie unikania szkoły czy sprawdzianów oraz umiejętność radzenia sobie z napięciem. Terapia CBT wspiera także rozwój umiejętności rozwiązywania problemów, które często są kluczowe w kontekście trudności szkolnych. Poprzez naukę strukturalnego myślenia problemowego, uczniowie rozwijają samoregulację, lepiej radzą sobie z trudnościami i poprawiają wyniki w nauce. Zajęcia CBT pomagają również w budowaniu elastyczności poznawczej, samokontroli emocjonalnej i poczucia sprawczości, co przekłada się na lepsze planowanie nauki, rozwiązywanie problemów i podejmowanie trudniejszych zadań. W efekcie uczniowie stają się bardziej odporni na stres, lepiej organizują swoją pracę, a ich relacje z nauczycielami i wyniki w nauce ulegają poprawie.
Czy w ramach CBT można pracować z dziećmi, które mają problemy z organizacją czasu lub zarządzaniem stresem związanym z nadmiarem obowiązków szkolnych?
Tak, jak najbardziej. W praktyce jest to bardzo częsty obszar pracy z dziećmi i młodzieżą w nurcie poznawczo-behawioralnym. Terapia CBT bardzo dobrze sprawdza się u uczniów, którzy mają trudności z organizacją czasu, planowaniem nauki, dotrzymywaniem terminów; odczuwają stres i przeciążenie związane z nadmiarem obowiązków szkolnych, czy mają skłonność do prokrastynacji, perfekcjonizmu lub samokrytycyzmu.
Jakie znaczenie ma współpraca z rodzicami i nauczycielami w trakcie terapii CBT? Czy rodzice są zaangażowani w proces terapeutyczny? Jakie konkretne działania mogą podjąć, aby wspierać dziecko poza sesjami terapeutycznymi?
We współpracy z dziećmi i młodzieżą terapia poznawczo-behawioralna rzadko ogranicza się tylko do relacji terapeuta–uczeń. Kluczowym elementem skuteczności jest właśnie włączenie rodziców i – w razie potrzeby – nauczycieli, którzy wspierają utrwalanie umiejętności nabytych w terapii w codziennym środowisku dziecka.
Terapia CBT zakłada, że zmiana zachowania i sposobu myślenia powinna być wzmacniana w naturalnym kontekście życia dziecka – w domu i w szkole. Rodzice i nauczyciele są naturalnymi trenerami nowych umiejętności – pomagają dziecku stosować strategie CBT między sesjami. Modelują zachowania – pokazują, jak radzić sobie ze stresem, frustracją, błędami. Dodatkowo umożliwiają monitorowanie postępów – np. obserwują, jak dziecko reaguje w realnych sytuacjach. Następnie wspierają system nagród i pozytywnego wzmocnienia, który jest fundamentem komponentu behawioralnego terapii CBT. I na końcu pomagają zachować spójność – jeśli zasady w domu, w szkole i w terapii są zgodne, zmiana jest szybsza i trwalsza.
Współpraca z nauczycielami (za zgodą rodziców i dziecka) jest równie ważna, ponieważ to szkoła jest miejscem, gdzie problemy często się ujawniają. Nauczyciele mogą: stosować spójne strategie wspierania zachowań (np. jasne komunikaty, pozytywne wzmocnienia); dawać informację zwrotną terapeucie o postępach i sytuacjach stresowych w klasie; dostosowywać wymagania w okresie terapii (np. wydłużony czas pracy, ciche miejsce do testu); wspierać dziecko w stosowaniu strategii z terapii (np. oddech, przypominanie o planie pracy).
Jakie informacje i narzędzia można przekazać nauczycielom, aby wspierali ucznia w codziennej pracy i nauce?
Psycholog, zarówno szkolny, jak i terapeuta, może skutecznie wspierać nauczycieli, przekazując im informacje o potrzebach ucznia oraz praktyczne narzędzia i strategie, które wzmacniają efekty terapii. Ważne jest, aby wszystkie informacje były przekazywane zgodnie z zasadą poufności i za zgodą rodziców lub opiekunów (oraz dziecka, jeśli to możliwe). Celem nie jest przedstawienie diagnozy, lecz dostarczenie nauczycielom konkretnych wskazówek dotyczących wspierania ucznia w codziennej pracy. Zwykle obejmują one: ogólny charakter trudności ucznia (np. lęk związany z wystąpieniami publicznymi, a nie zaburzenia lękowe), czynniki nasilające stres (np. niespodziewane odpytywanie, presja czasu), strategie wspierające (np. krótkie przygotowanie przed odpowiedzią, wcześniejsze poinformowanie o temacie wystąpienia), a także zalecenia dotyczące udzielania informacji zwrotnej (np. pochwała za wysiłek, a nie tylko za wynik). Ponadto, ważna jest potrzeba regularnej, spokojnej komunikacji między nauczycielem, psychologiem i rodzicami. Do narzędzi, które można udostępnić nauczycielom, należą m.in. karta sukcesów, zeszyt pochwał, czek listy, skala emocji czy karta strategii, która pomoże uczniowi znaleźć konkretne działania w sytuacjach stresowych. Takie podejście pozwala na stworzenie spójnego wsparcia, które jest korzystne zarówno dla ucznia, jak i dla całej społeczności szkolnej.
Ile czasu trwa zazwyczaj terapia CBT w kontekście trudności szkolnych? Jakie efekty można zauważyć w krótkim czasie, a jakie w długoterminowej perspektywie?
Czas trwania terapii poznawczo-behawioralnej i rodzaj efektów, jakie można zaobserwować, zależą od kilku czynników: wieku dziecka, rodzaju trudności szkolnych, poziomu zaangażowania rodziny i szkoły oraz indywidualnego tempa pracy. Terapia CBT ma jednak tę zaletę, że jest strukturą krótkoterminową i nastawioną na konkretne cele, co oznacza, że pierwsze efekty często pojawiają się stosunkowo szybko.
W niektórych sytuacjach, zwłaszcza u młodszych dzieci lub gdy potrzebna jest współpraca z rodzicami i szkołą, terapia może zostać wydłużona do 6 – 9 miesięcy.
