Współczesna psychologia coraz większy nacisk kładzie na zrozumienie głębokich mechanizmów, które kształtują nasze postrzeganie świata, emocje i sposób funkcjonowania w relacjach. Jednym z kluczowych pojęć w tym obszarze są schematy poznawcze – wewnętrzne struktury, które determinują nasze myśli, uczucia i zachowania. Choć często działają poza naszą świadomością, mają ogromny wpływ na to, kim jesteśmy i jak reagujemy w różnych sytuacjach życiowych.
W rozmowie z psychoterapeutą poznawczo-behawioralnym, Maciejem Misztalem, przyglądamy się bliżej temu, czym są schematy, jak powstają i jak wpływają na nasze życie – zarówno w kontekście zdrowia psychicznego, jak i codziennych relacji. Rozmawiamy także o tym, jak rozpoznać szkodliwe schematy i jakie możliwości daje terapia w procesie ich zmiany. To rozmowa nie tylko dla osób w terapii, ale dla każdego, kto chce lepiej zrozumieć siebie i swoje wewnętrzne mechanizmy.
Zapraszamy do lektury.
Jakie są główne różnice między schematami a nawykami myślenia lub zachowań?
Schematy poznawcze są strukturami, które zawierają w sobie konkretne elementy, takie jak: myśli świadome, myśli automatyczne, przekonania pośredniczące, zasady rządzące życiem, czy przekonania kluczowe. Jest to struktura budowana poprzez nasze przeżycia, doświadczenia, relacje, doznania, wychowanie. Kształtuje więc w nas pewien konkretny sposób myślenia i reagowania, które wynikają z konkretnego schematu poznawczego który posiadamy.
Schematy poznawcze są głębsze i bardziej trwałe niż nawyki – stanowią fundament, na którym opieramy interpretację rzeczywistości, a nie jedynie powtarzalne działania. O ile nawyki dotyczą często powierzchownych zachowań lub automatycznych reakcji (np. przyzwyczajenia do konkretnego sposobu działania), o tyle schematy wpływają na to, jak postrzegamy siebie, innych ludzi i świat. Mogą one działać poza naszą świadomością, aktywując się w określonych sytuacjach i prowadząc do utrwalonych wzorców emocjonalnych, poznawczych i behawioralnych. Przykładowo, schemat „jestem bezwartościowy” może prowadzić do chronicznego unikania, wycofania, perfekcjonizmu lub nadmiernego samokrytycyzmu – niezależnie od realnych sukcesów czy okoliczności.
Jak kształtują się schematy w naszym życiu? Czy mają one swoje korzenie w dzieciństwie, a może powstają w odpowiedzi na konkretne doświadczenia życiowe?
Schematy poznawcze kształtują się na podstawie naszych doświadczeń życiowych – zarówno tych emocjonalnych, jak i cielesnych. Jeffrey Young podkreśla, że oprócz przeżyć i relacji istotną rolę odgrywa także sposób, w jaki realizowane były nasze podstawowe potrzeby rozwojowe. Schematy zaczynają formować się już we wczesnym dzieciństwie lub w okresie adolescencji i z czasem są wzmacniane, rozwijane bądź modyfikowane przez kolejne wydarzenia i interakcje w naszym życiu.
Jakie czynniki wpływają na to, że tworzymy określone schematy, a nie inne?
Nie ma tu jednoznacznej odpowiedzi. Jako ludzie rodzimy się z cechami genetycznie odziedziczonymi przez rodziców i pewnym temperamentem. Poza tym, nie wiemy kompletnie nic o otaczającym nas świecie. Na skutek naszych przeżyć konstruujemy obraz rzeczywistości. To, jakie schematy wytworzymy, zależy od dużej liczby czynników, wymienionych wcześniej.
Jakie są najczęściej występujące rodzaje schematów, które mogą wpływać na nasze postrzeganie siebie i innych?
Aaron Beck wyróżnił trzy podstawowe grupy schematów poznawczych: dotyczące niezasługiwania na miłość, poczucia własnej bezwartościowości oraz bezradności. Każda z tych kategorii obejmuje bardziej szczegółowe, negatywne przekonania na temat siebie, które pojawiają się najczęściej i wpływają na sposób interpretowania rzeczywistości, relacji z innymi oraz podejmowania decyzji. Schematy te stanowią rdzeń wielu trudności emocjonalnych i mogą być źródłem trwałych problemów w funkcjonowaniu psychicznym.
Jakie schematy mogą prowadzić do trudności w relacjach interpersonalnych, a które sprzyjają zdrowym więziom?
Przede wszystkim, rozmawiając o schematach, musimy zaznaczyć, że w terapii myślimy przede wszystkim o schematach nieadaptacyjnych, czyli takich które dezorganizują życie pacjentów. To są struktury, które dekompensują pacjentów i sprawiają cierpienie. Jednak oprócz takich typów schematów, mamy również schematy adaptacyjne, czyli takie, które są racjonalne w odniesieniu do otaczającej nas rzeczywistości.
Dlatego podczas budowania więzi racjonalne schematy, odnoszące się do zasługiwania na miłość, czy poczucia własnej wartości, będą sprzyjające. Kiedy myślimy o sobie w sposób „można mnie lubić i kochać takim jaki jestem”, „ludzie mogą być ze mną w relacjach i mnie akceptować”, itp., to na pewno będzie to ułatwiające, niż myślenie w kategoriach „jestem nieistotny”, „nie można mnie kochać”, „ludzie oceniają, krytykują i odrzucają”.
W jaki sposób schematy wpływają na nasze myślenie, emocje i zachowanie? Czy są one w stanie zdominować naszą percepcję rzeczywistości?
Terapia poznawczo – behawioralna mówi nam o tym, że nasze emocje wynikają z naszego sposobu myślenia. Dlatego nasz sposób myślenia jest uwarunkowany poprzez schematy poznawcze, które wybudowaliśmy na bazie naszych życiowych doświadczeń. Działają jak filtr. Jeśli mówimy o nieadaptacyjnych schematach, to mają one taką umiejętność, że w momencie wydarzenia krytycznego w naszym życiu, dochodzą do głosu i zaczynają dominować nad schematami prawidłowymi. Zaczynamy widzieć świat poprzez ich pryzmat i tym samym wpływają znacząco na naszą interpretację rzeczywistości. Funkcjonują dzięki temu, że są podtrzymywane poprzez to, że dopuszczamy do siebie myśli na temat wydarzeń, które są z nimi zgodne, a doświadczenia korygujące pomijamy.
Czy schematy mogą prowadzić do zniekształceń poznawczych, a jeśli tak, to jakie? Jak rozpoznać, że nasze myślenie jest zdominowane przez szkodliwy schemat?
Wszystkie nieadaptacyjne schematy wpływają na nasz sposób myślenia i go zniekształcają. Mamy 12 zniekształceń poznawczych, które wpływają na nasz sposób myślenia. Tak, jak wspomniałem, nasze myśli wywołują nasze emocje. Myśli zniekształcone również. Jednak emocje przez nie wywołane są zazwyczaj nieadekwatne do danej sytuacji oraz nadmiarowe, wywołujące istotne cierpienie osoby je odczuwającej.
Jakie są metody terapeutyczne stosowane w celu zmiany schematów? Na czym polega terapia schematów, którą proponuje Jeffrey Young?
Terapia bywa zorientowana na zmianę schematu. Jednak nie zawsze. Można powiedzieć, że cały plan terapeutyczny może opierać się na technikach i dążeniu do zmiany schematu. Również poprzez relację terapeutyczną. Dlatego jest wiele składowych, które na to wpływają. Ciężko jest wymienić techniki zmieniające schemat. Ale możemy powiedzieć, że każda interwencja jest po części „ziarenkiem”, które wpływa i zmienia schemat. Terapia poznawczo – behawioralna, poprzez swoje techniki, zmienia sposób myślenia pacjenta i wpływa na utrzymanie się zmian w późniejszym życiu. Ma na celu uczynić pacjenta swoim autoterapeutą, który będzie umiał zastosować wiedzę wyniesioną z terapii w codziennych doświadczeniach. Natomiast terapia schematu Younga odnosi się do niezaspokojonych dziecięcych potrzeb pacjentów oraz powtórzonego rodzicielstwa. Zakłada, że schematy są odpowiedzią na nasze niezaspokojone potrzeby z dzieciństwa, które utrudniają nam np. zdrowe budowanie relacji w dorosłym życiu. Głównym celem jest przepracowanie tych niewłaściwych schematów i przekształcenie ich w zdrowe wzorce.
Jak trudna jest zmiana głęboko zakorzenionych schematów, i czy w ogóle jest możliwa, by je całkowicie zmienić?
To zależy jak bardzo schemat jest zakorzeniony. Jak już wiemy, schematy tworzą się zazwyczaj w okresie dzieciństwa i są rozwijane i nadbudowywane w dalszych etapach życia. Dlatego możemy stwierdzić, że im dłużej dany schemat funkcjonuje i jest podtrzymywany, tym jest bardziej „sztywny” i tym samym mniej podatny na zmianę. W związku z tym z pacjentami w wieku podeszłym, bądź dojrzałym będziemy postępować inaczej niż z młodszymi, którzy są bardziej „plastyczni”. Jednak nie znaczy to, że terapia nie przyniesie zmian i nie pomoże. Po prostu jest skoncentrowana na innych obszarach i zmianach innych struktur niż tylko przebudowa schematu.
W jaki sposób schematy wpływają na nasze relacje interpersonalne, zwłaszcza te bliskie (np. romantyczne, rodzinne)? Czy osoby, które doświadczyły w przeszłości traumy lub zaniedbania, mogą mieć trudności w relacjach z innymi z powodu utrwalonych schematów? Jakie schematy są szczególnie związane z niezdrowymi wzorcami zachowań w relacjach, np. zależnością emocjonalną lub unikanie bliskości?
Zdecydowanie traumy z przeszłości mogą mieć znaczący wpływ na tworzenie relacji. Przede wszystkim za wymienionymi w pytaniu strategiami zachowań będą stały schematy z grupy niezasługiwania na miłość. Osoba, która doświadczyła odrzucenia, zaniedbania emocjonalnego lub braku bezpiecznej więzi w dzieciństwie, może nieświadomie unikać bliskości lub wchodzić w relacje, które potwierdzają jej negatywne przekonania o sobie. Takie schematy sprawiają, że nawet w obecności kochających i wspierających partnerów, dana osoba może mieć trudność z przyjmowaniem miłości, czułości czy akceptacji, uznając je za nieautentyczne lub niezasłużone. W efekcie może dochodzić do powtarzania destrukcyjnych wzorców i sabotowania relacji, co z kolei pogłębia poczucie osamotnienia i utwierdza schemat.
Jakie schematy mogą przyczyniać się do rozwoju chronicznego stresu, lęku czy depresji? Czy schematy mogą powodować, że reagujemy w sposób nieadekwatny do sytuacji, na przykład w postaci nadmiernego lęku lub ucieczki?
Jak najbardziej schematy wpływają na nasze nadmiarowe odczuwanie emocji. Na depresję i lęk (zależnie od ich źródła – np. lęk przed odrzuceniem w relacji) mogą wpływać schematy z różnych grup. Dlatego tak istotne jest doprecyzowanie sposobu myślenia pacjenta oraz odnalezienie mechanizmu powstawania zaburzenia, który pozwoli zidentyfikować schematy leżące u jego podstaw. Dopiero zrozumienie, jak dana osoba interpretuje rzeczywistość, jakich bodźców unika, co ją nadmiernie pobudza emocjonalnie i jakie strategie radzenia sobie stosuje, pozwala na precyzyjne określenie, które schematy są aktywne. Taka analiza stanowi fundament skutecznej terapii, umożliwiając nie tylko łagodzenie objawów, ale również pracę u podstaw – nad zmianą głęboko zakorzenionych przekonań.
W jaki sposób kultura, normy społeczne i wartości mogą wpływać na kształtowanie się schematów? Czy w różnych kulturach dominują inne schematy?
Tak, jak najbardziej normy kulturowe będą wpływały na schematy. Wiąże się to z tym, że w danych kręgach kulturowych różne postawy i zachowania są uważane za normę. Inne zachowania są akceptowane w naszej kulturze europejskiej, a inne w kulturze rdzennych mieszkańców Puszczy Amazońskiej. Dlatego podejście do życia, sposób wychowywania i normy przyjęte w społeczeństwie są inne, a tym samym inaczej realizowane są potrzeby dziecięce.
Jakie schematy mogą być związane z rozwojem różnych zaburzeń psychicznych, takich jak zaburzenia osobowości, depresja, czy zaburzenia lękowe?
Oczywiście występują typowe schematy w odniesieniu do konkretnych zaburzeń. Co do zaburzeń osobowości jest to temat złożony, ponieważ typów zaburzeń osobowości jest dużo i w każdym z nich występują różne schematy. W temacie depresji będą to zazwyczaj schematy odnoszące się do poczucia bycia gorszym, niewystarczająco dobrym, bezwartościowym, a w zaburzeniach lękowych będą odnosiły się do słabości, poczucia braku sprawczości, nie radzenia sobie. Jednak chciałbym zaznaczyć ponownie, że każda osoba jest innym człowiekiem, który ma swoje indywidualne doświadczenia życiowe, na bazie których buduje swoje schematy. Dlatego zachęcam do podejścia indywidualnego do pacjenta i zastanowienia się nad jego osobistymi indywidualnymi schematami.
Jakie techniki terapeutyczne są najskuteczniejsze w pracy z klientami, którzy mają głęboko zakorzenione, negatywne schematy?
Ciężko odpowiedzieć jednoznacznie. Niektóre osoby będą potrzebowały wglądu w swoje schematy i w swoją konceptualizację oraz zbudowania poczucia rozumienia własnego funkcjonowania, zarówno poznawczo, jak i emocjonalnie. Inne osoby natomiast będą potrzebować technik i terapii opartych na zmianie strategii zachowań, odnoszących się do danego schematu. Dlatego ciężko odpowiedzieć jednoznacznie, ponieważ terapia powinna być indywidualnie dopasowana do konkretnego pacjenta, a nie opierać się na ogólnych założeniach.
Jak możemy rozpoznać schematy w naszym własnym życiu? Czy istnieją praktyczne metody, które pozwalają na ich identyfikację?
Myślę, że w rozpoznaniu własnych schematów najlepiej skorzystać z pomocy specjalisty, który będzie mógł „spojrzeć na problem z boku”. Terapeuta pomoże nie tylko zidentyfikować dominujące schematy, ale również zrozumieć ich źródła i wpływ na codzienne życie oraz relacje. Dla osób zainteresowanych zgłębianiem własnego funkcjonowania i schematów mogę polecić książkę Jeffreya Younga pt. „Program zmiany sposobu życia”. To praktyczny przewodnik oparty na terapii schematów, który krok po kroku wprowadza w świat mechanizmów psychologicznych, pokazując, jak można zacząć świadomie pracować nad ich zmianą. Lektura ta może być cennym uzupełnieniem procesu terapeutycznego lub pierwszym krokiem do lepszego zrozumienia siebie.
