Zaburzenie osobowości typu borderline jest stosunkowo często rozpoznawanym zaburzeniem i jego diagnozowanie waha się w między 0,2 do 2,8 procent populacji ogólnej. Jak wskazuje psychoterapeutka, Anna Okrutna – Skowroń, zaburzenie osobowości to zestaw cech charakteru, wzorców zachowania, funkcjonowania i relacji z innymi ludźmi, które są głęboko zakorzenione, trwałe, i co bardzo ważne, są dla danej osoby nieprzystosowawcze. Cechy te są źródłem cierpienia, problemów w różnych sferach życia: rodzinnej, zawodowej, towarzyskiej. Zapraszamy do lektury wywiadu o tym, jakie objawy wskazują na zaburzenia osobowości typu borderline, jak się je leczy i czy są wyleczalne oraz czy osoba z borderline jest w stanie zbudować trwały związek.
Co nazywamy zaburzeniem osobowości typu borderline? Czym się różnią od zwykłych zaburzeń osobowości? Czy borderline to stosunkowo 'nowe’ zaburzenie? Jaka jest historia i przyczyna powstania terminu?
Zaburzenie osobowości typu borderline jest jednym spośród zaburzeń osobowości jakie zostały wyszczególnione w kryteriach diagnostycznych ICD-10 i DSM-5, którymi posługują się specjaliści przy rozpoznawaniu różnych zaburzeń psychicznych. Zaburzenie osobowości typu borderline możemy szeroko opisać jako stały wzorzec zachowań i doświadczania emocji, który polega na tym, że dana osoba przejawia dużą niestabilność w budowaniu i utrzymywaniu relacji z innymi ludźmi, a tym relacjom zwykle towarzyszą intensywne emocje, duża zmienność co do postrzegania samego siebie, zmienność reakcji emocjonalnych i impulsywność.
Borderline nie jest nowym zaburzeniem, choć w amerykańskich kryteriach diagnostycznych zostało wyszczególnione w latach 80. XX w. Pojęcie to wprowadził w latach 50. XX w. amerykański psychiatra Robert Knight, który pracując z pacjentami zaobserwował, że objawy prezentowane przez niektórych z nich nie mieściły się jako kryteria rozpoznawania psychoz ani nerwic. Stąd, dosłownie tłumacząc zaburzenie osobowości, borderline oznacza osobowość z pogranicza.
Jak zachowują się osoby z zaburzeniem osobowości? Jakie są cechy charakterystyczne? Jakie są kryteria diagnozy?
Zaburzenie osobowości to zestaw cech charakteru, wzorców zachowania, funkcjonowania i relacji z innymi ludźmi, które są głęboko zakorzenione, trwałe, i co bardzo ważne, są dla danej osoby nieprzystosowawcze. Cechy te są źródłem cierpienia, problemów w różnych sferach życia: rodzinnej, zawodowej, towarzyskiej. Te sposoby funkcjonowania nie są przystosowawcze, choć kiedyś w przeszłości mogły pełnić taką funkcję. Na przykład, kiedy w dzieciństwie dana osoba musiała reagować agresywnie, by się obronić przed krzywdzeniem, było to zachowanie adaptacyjnie, jeśli jednak obecnie w różnych momentach życia reaguje agresywnie, choć nie ma bezpośredniego zagrożenia, jest to właśnie zachowanie nieprzystosowawcze.
Kryteria zaburzeń osobowości obejmują jakiś ogólny wzorzec objawów, ale u różnych osób będą one przyjmować różne formy i pacjenci z tym samym zaburzeniem osobowości mogą funkcjonować inaczej. Każda osoba będzie różniła się stopniem nasilenia objawów, ich ciężkością a także charakterem ich wpływu na różne sfery życia.
Jakie są przyczyny wystąpienia borderline? W jakim stopniu znaczenie mają czynniki rodzinne i środowiskowe? A na ile genetyczne?
Czynniki rodzinne, środowiskowe i genetyczne tworzą uwikłany system w genezie powstawania zaburzenia borderline i ciężko jest określić w jakim stopniu każdy z tych czynników warunkuje jego powstawanie. Badania na bliźniętach dają dowody tego, że aspekt genetyki jest istotny w powstawaniu tego zaburzenia. Zaobserwowano, że zaburzenie to występuje także częściej w obrębie członków rodzin osób z zaburzeniem osobowości typu borderline. Nie wiadomo jednak, czy w tym przypadku istotniejszy jest wpływ genetyki, czy też przekazywanych sobie przez doświadczenie stylów radzenia i funkcjonowania, a także wzorców relacji. Badania neuroobrazowania wykazały również podobieństwa w funkcjonowaniu mózgów osób z borderline, ale tu także nie wiadomo, czy zmiany te mają charakter wrodzony, czy też uwarunkowany doświadczeniami.
Wiele osób z rozpoznaniem zaburzenia osobowości borderline doświadczyło w dzieciństwie przemocy, czy opuszczenia – zarówno takiego bezpośredniego oddzielenia od ważnego opiekuna, ale też braku responsywności tego opiekuna na potrzeby dziecka, częstej zmienności osób znaczących w życiu dziecka, a co za tym idzie, nabycie pozabezpiecznego stylu przywiązania. Doświadczenie znaczącej deprywacji potrzeb w dzieciństwie jest powszechne u osób z zaburzeniem osobowości borderline.
Jakie są objawy charakterystyczne dla osobowości borderline?
Osoby z zaburzeniem osobowości typu borderline bardzo często odczuwają przewlekłą pustkę, może im towarzyszyć poczucie oddzielenia od ciała, pewnej nierealności, czasami też objawy psychotyczne, zwłaszcza, gdy w ich życiu pojawiają się jakieś czynniki stresujące. Czynniki te są zwykle bardzo subiektywne a pacjenci rzadko są w stanie nazwać towarzyszące im emocje. Często mówią o towarzyszącym bólu wewnętrznym, trudnym do zniesienia odczuciu tej wewnętrznej pustki, chęci wydostania się ze swojego ciała.
Duża część osób z diagnozą zaburzeń osobowości borderline ma obniżony próg znoszenia nieprzyjemnych emocji. Osoby te doświadczają dużej zmienności nastroju i reagują impulsywnie, mają trudność z panowaniem nad złością, co powoduje konflikty i problemy z relacjami. Charakterystycznym sposobem oceny siebie, innych i świata jest system czarno-biały. Osoba z zaburzeniem osobowości borderline raz kocha a raz nienawidzi, i nie ma nic po środku. Co również typowe to, że te oceny nie są stałe, zarówno w stosunku do samego siebie, jak i do innych. Osoby te czują się na przemian osamotnione, odrzucone przez innych, skrzywdzone, ale także złe i niewarte miłości. Często odczuwane przez tych pacjentów jest poczucie winy. Ich relacje są burzliwe i niestabilne. Jednocześnie wkładają duży wysiłek w to, aby uniknąć odrzucenia i desperacko skupiają się na relacjach. U osób z zaburzeniem osobowości borderline charakterystyczne są przekonania dotyczące tego, że świat jest niebezpieczny i wrogi, a oni sami są słabi, bezsilni. Takie patrzenie na świat i siebie wpływa na nadmierną czujność i nieufność wobec innych. Osoby te są także przekonane o tym, że są złe i nie można ich kochać, lubić, akceptować takimi jakimi są. Osoby z zaburzeniem osobowości typu borderline na przemian lgną do ludzi i pragną bardzo bliskich relacji, ale odczuwają także ogromny lęk przed tą bliskością i doświadczeniem skrzywdzenia i dlatego ich odpychają.Zaburzeniu osobowości borderline towarzyszy także impulsywność, często ma ona odzwierciedlenie w zachowaniach zagrażających zdrowiu, czy życiu. Może ona objawiać się nadmiernymi wydatkami, przygodnymi relacjami seksualnymi, nadużywaniem substancji, objadaniem się, ale także samookaleczeniami i podejmowaniem prób samobójczych.
Mówi się o objawach psychotyczych i paranoidalnych. Czy one są charakterystyczne dla zaburzeń borderline?
Takie objawy mogą, ale nie muszą współwystępować z tym zaburzeniem. Zdarza się doświadczanie przemijających, związanych z rzeczywistymi bodźcami objawów psychotycznych, takich jak krótkotrwałe złudzenia lub omamy. Często zdarzają się objawy dysocjacyjne – poczucie oddzielenia od ciała, pewnej nierealności siebie, czy otoczenia, doświadczanie właśnie tej pustki. Zdarzają się także wyobrażenia paranoiczne, dotyczące tego, że ludzie są wrodzy i krzywdzą. Mają one jednak związek z czynnikami stresowymi i są przemijające. U osób z zaburzeniem osobowości borderline występują także często intensywne i zmieniające się wahania nastroju – od euforii do nastroju depresyjnego. W tym obszarze wymagana jest czujność specjalisty pracującego z pacjentem, by odróżniać tę zmienność nastrojów od zmienności występującej w chorobie afektywnej dwubiegunowej.
Czy dzisiejszy świat, pełen stresorów, nowych technologii, internetu może wpływać na częstość występowania borderline?
Myślę, że nie tyle na samą częstość występowania zaburzenia, co na jego rozległość i dotkliwość w wymiarze jednostki. Tak jak już wcześniej mówiłam, osoby z BPD wykazują niską tolerancję na przeżywanie nieprzyjemnych emocji i impulsywność, co nasila ich objawy i skutkuje także powikłaniami z innymi zaburzeniami. Dla pacjenta z tym zaburzeniem bardzo ważne jest zadbanie o higienę psychiczną, dbanie o odpoczynek, nie przepracowywanie się. Ważne jest to także w kontekście korzystania z nowych technologii, bodźcowania się nimi. Pacjenci z tym zaburzeniem powinni zadbać o regulację snu, odżywiania, generalnie przestrzeganie zasad higienicznego trybu życia.
Jak się diagnozuje i następnie leczy borderline? Czy to zaburzenie jest wyleczalne?
Diagnoza zaburzenia osobowości borderline opiera się na obserwacji objawów wymienionych w kryteriach diagnostycznych ICD-10. W pomocy pacjentom z tym zaburzeniem stosuje się psychoterapię, jeśli objawy tego wymagają to włącza się także leczenie farmakologiczne. Zaburzenie osobowości borderline samo w sobie nie jest „wyleczalne” ponieważ jest to konstrukcja osobowości danej osoby, a nie leczy się osobowości – każdy z nas ma jakąś osobowość, jakiś względnie stały zestaw cech, specyficzne style funkcjonowania i dopiero jeśli ich intensywność, nasilenie jest nieprzystosowawcze i powoduje trudności w funkcjonowaniu, mówimy o zaburzeniach osobowości. W psychoterapii skupiamy się więc na łagodzeniu objawów, poszerzaniu perspektywy oceniania siebie i rzeczywistości, nauce nowych, przystosowawczych strategii radzenia sobie. W terapii z pacjentami pracuje się nad rozwijaniem umiejętności radzenia sobie z różnymi kryzysami, tolerowania silnych nieprzyjemnych emocji i radzenia sobie z impulsywnością, korygowaniem dysfunkcjonalnych przekonań, zwłaszcza dotyczących poczucia winy i bycia złym człowiekiem. Rozwija się także z pacjentem umiejętności interpersonalne np. asertywność i stawianie granic, wyrażanie swoich potrzeb i emocji.
Czy borderline współwystępuje z innymi zaburzeniami, chorobami?
Tak, z zaburzeniem osobowości typu borderline mogą współwystępować inne zaburzenia. Częste jest współwystępowanie zaburzeń nastroju, nadużywanie i uzależnienie od substancji i czynności, zaburzenia lękowe – zwłaszcza lęk społeczny, PTSD, zaburzenia psychotyczne, ADHD, zaburzenia odżywiania.
Czy borderline może dawać o sobie znak już w dzieciństwie? Czy to zaburzenie dorosłych?
Wiele osób, u których zdiagnozowano to zaburzenie patrząc na swoje funkcjonowanie w wieku młodzieńczym dostrzega już wtedy początki objawów, jednak ponieważ w tym wieku młoda osoba w dalszym ciągu się rozwija i jej osobowość się kształtuje, to aby postawić diagnozę zaburzeń osobowości u osoby niepełnoletniej objawy musiałyby występować przez co najmniej rok i powodować wyraźne problemy w funkcjonowaniu w wielu aspektach życia.
Jakie są dane statystyczne odnośnie osobowości borderline? Kogo częściej dotyka, kobiet czy mężczyzn?
Zaburzenie osobowości borderline jest stosunkowo często rozpoznawanym zaburzeniem i jego diagnozowanie waha się w między 0,2 do 2,8 procent populacji ogólnej. Jeśli chodzi o różnice w występowaniu tego zaburzenia między płciami, to w przeszłości diagnozę tę stawiano częściej kobietom niż mężczyznom – w stosunku nawet trzy do jednego. Obecnie mówi się o tym, że zaburzenie to dotyka w podobnym stopniu kobiet co mężczyzn. Podobnie u obojga płci kształtuje się także częstość współwystępowania objawów lękowych i zaburzeń nastroju, kiedyś twierdzono natomiast, że mężczyźni podejmują więcej zachowań o charakterze antyspołecznym i angażują się w uzależnienia, kobiety zaś są skłonne do zapadania na zaburzenia odżywiania. Ponieważ prowadzenie badań epidemiologicznych dotyczących zaburzeń osobowości jest wyjątkowo trudne, nie do końca wiadomo co wpłynęło na taki kształt zmian dotyczący rozpowszechnienia tego zaburzenia.
Czy osoba z borderline może funkcjonować w pracy, w społeczeństwie? Czy jest w stanie zbudować trwały związek?
Jak najbardziej, jednak pod warunkiem podjęcia pracy nad rozwojem umiejętności pomagających zapanować nad destrukcyjnym wpływem zaburzenia na życie. Jak wynika z badań, psychoterapia poznawcza i terapia schematów w przypadku pracy z osobami z zaburzeniem osobowości borderline znacząco poprawia ich funkcjonowanie i podnosi komfort życia. Tak jak wcześniej już mówiłam, niekiedy ważne jest także wsparcie farmakologiczne w kontroli objawów. Ważne, by w oczekiwaniach co do zmian mieć jednak na uwadze takie czynniki, jak głębokość i rozległość zaburzenia osobowości borderline. Ponieważ podczas terapii pacjenci uczą się nowych adaptacyjnych wzorców myślenia i działania, to są w stanie w pewnym stopniu kontrolować i pokonywać szkodliwe symptomy zaburzenia.
