Zdrowie emocjonalne dzieci to temat, który zyskuje coraz większe znaczenie w dzisiejszym świecie. Szybkie tempo życia, rosnące wymagania społeczne oraz różnorodne bodźce, z jakimi dzieci stykają się na co dzień, mogą prowadzić do trudności emocjonalnych, które niejednokrotnie wymagają wsparcia specjalistów. W rozmowie z psycholożką, Marią Dobrowolską, przyglądamy się, jak rozpoznawać pierwsze sygnały problemów emocjonalnych u najmłodszych, jakie czynniki mają na nie wpływ oraz jak wygląda proces diagnozy i leczenia. Rozmawiamy także o tym, jaką rolę w procesie terapeutycznym odgrywają rodzice i jakie działania profilaktyczne mogą pomóc w zapobieganiu zaburzeniom emocjonalnym.
Zapraszamy do lektury.
Czym są trudności emocjonalne u dzieci i jak się one manifestują?
Trudności emocjonalne u dzieci to sytuacja kiedy emocje (lub jedna konkretna emocja), które każdy z nas odczuwa na co dzień, i ich regulacja stanowi coraz większe wyzwanie dla dziecka i jego otoczenia. Dwa czynniki, jakie bierzemy tutaj pod uwagę to intensywność emocji oraz czas jej trwania.
Na co rodzice powinni być szczególnie wyczuleni?
Kluczowym pytaniem, jakie rodzic może sobie zadać, jeśli jakieś zachowanie dziecka go niepokoi, to czy dane zachowanie ma negatywny wpływ na funkcjonowanie dziecka, (szczególnie w sferze kontaktów społecznych), czy może wpływa w sposób ograniczający na codzienność członków rodziny.
Z jakimi zaburzeniami spotyka się Pani najczęściej w gabinecie?
Najczęściej są to zaburzenia typu lękowego, zaburzenia depresyjne oraz zaburzenia dotyczące kontroli złości.
W jakim wieku najczęściej pojawiają się pierwsze sygnały problemów emocjonalnych u dziecka?
Przede wszystkim każde dziecko jest inne i warto rozpatrywać tę kwestię indywidualnie, ale sygnały problemów emocjonalnych mogą występować bardzo wcześnie u dziecka. Zdarzyło mi się udzielać konsultacji rodzicom dzieci w wieki już kilkunastu miesięcy.
Czy istnieją czynniki genetyczne wpływające na rozwój zaburzeń emocjonalnych?
Tak, istnieją czynniki genetyczne wpływające na rozwój zaburzeń w sferze psychicznej. Warto zauważyć, że często co najmniej kilka genów zostaje zidentyfikowanych, jako mające wpływ na rozwój danego zaburzenia. Dodatkowo, zgodnie z badaniami naukowymi, posiadanie danej wersji danego genu nie oznacza, że się na pewno rozwinie zaburzenie, a raczej, że dana jednostka jest bardziej podatna na to, że takie zaburzenie się u niej rozwinie. Ważny jest też wpływ środowiska, w tym czynniki rodzinne.
No właśnie, jakie znaczenie mają środowisko rodzinne i relacje z rówieśnikami w kształtowaniu emocji dziecka?
Te dwa środowiska, to główne, w których przebywa młody człowiek. Są one źródłami kształtowania dziecka, także w zakresie emocji.
Czy stres, trauma lub doświadczenia życiowe mogą przyczynić się do rozwoju problemów emocjonalnych?
Tak, jak najbardziej. Długotrwały stres lub pojedyncze trudne doświadczenia wpływają na zachwianie równowagi psychicznej i jeśli w takich okolicznościach nie będziemy mieli zasobów własnych lub wsparcia z otoczenia może to prowadzić do rozwoju zaburzeń emocjonalnych.
Jakie są najczęstsze objawy, które powinny zaniepokoić rodziców i skłonić ich do szukania pomocy specjalisty?
Przede wszystkim warto zauważyć zmianę w zachowaniu dziecka, jak chociażby regres rozwojowy. Przykładem może być u małych dzieci pojawienie się moczenia nocnego po tym jak już wcześniej ustało. Dwa aspekty, jakie warto też obserwować to sen – czy dziecko ma większe trudności z zasypianiem lub przesypianiem nocy, oraz jedzenie – czy dziecko mniej je niż wcześniej lub może nagle bardzo dużo je. Mogą to być objawy braku równowagi psychicznej, z którym dziecko nie umie sobie poradzić. W przypadku zaburzeń typu lękowego najczęstszym zachowaniem, jakie można zaobserwować, to unikanie miejsca, albo sytuacji czy osoby / istoty (np. psa) lub okoliczności (np. dużych zgromadzeń ludzi albo sytuacji wystąpień przed grupą). Dla zaburzeń typu depresyjnego najbardziej widoczne jest wycofanie się z relacji społecznych, utrzymujący się obniżony nastrój, zaniechanie dotychczasowych aktywności czasu wolnego, które dziecko dotychczas lubiło, oraz przedłużająca się obniżona motywacja do działania. W przypadku trudności z kontrolą złości dziecko coraz częściej i łatwiej będzie wpadać w złość, coraz trudniej będzie się uspokajać, a także mogą się pojawić postawy agresywne, np. w słowach, co może się także przerodzić w agresję fizyczną.
Jakie badania i narzędzia są wykorzystywane w diagnozie zaburzeń emocjonalnych u dzieci?
W diagnozie dziecka uczestniczą rodzice, udzielając wywiadu osobie diagnozującej, na temat rozwoju i zachowania dziecka. Bardzo istotną częścią diagnostyki jest też obserwacja zachowania dziecka. Szczególnie ważne jest to u małych dzieci i często może dostarczyć specjaliście dużo informacji. Dostępne są także testy diagnostyczne, wypełniane przez rodzica i dziecko, jeśli osiągnęło już pewien etap rozwoju (każdy test ma określony wiek dziecka, do którego jest dostosowany). Informacją diagnostyczną może być również opinia z placówek typu przedszkole czy szkoła o funkcjonowaniu dziecka lub od innych specjalistów, jeśli wcześniej dziecko było pod opieką jakiegoś.
Jakie są główne metody leczenia zaburzeń emocjonalnych u dzieci?
Jest to zależne od wieku dziecka. Dla maluchów istnieją metody bazujące bardziej na szkole behawiorystów, ale są także i metody typu bajkoterapia, czy terapia z elementami zabawy Play Therapy. Można korzystać także z treningu uważności mindfulness. Dla dzieci starszych można włączyć także terapię poznawczą, czy poznawczo-behawioralną, a od wieku 14/16 lat terapeuci korzystają z metod takich samych jak w przypadku terapii osób dorosłych.
To jest terapia indywidualna czy rodzinna?
W przypadku najmłodszych dzieci praca dotyczy wyłącznie współpracy z rodzicami. Z trochę starszymi dziećmi praca może odbywać się indywidualnie lub rodzinnie lub obie te formy równolegle, w zależności od konkretnego przypadku. Dla nastolatków istnieją również grupy wsparcia.
Jaka jest rola rodziców w procesie terapeutycznym?
Rola rodziców jest bardzo ważna. Rodzice, którzy są z dzieckiem na co dzień, nierzadko przed przyjściem do gabinetu psychologa wypróbowali różne metody, próbując pomóc dziecku. System rodzinny (obejmujący także m.in. rodzeństwo) usiłuje sobie jakoś ułożyć funkcjonowanie z uwzględnieniem danego zachowania dziecka. Warto mieć świadomość, że zachowanie rodziny, mimo szczerych chęci wspierania dziecka, może przyczyniać się do podtrzymywania niepokojących objawów u dziecka. Dlatego też ważne jest, aby rodzic także został wyedukowany odnośnie trudności, z jakimi mierzy się dziecko oraz jak właściwie reagować, aby wspomóc dziecko w procesie powrotu do równowagi psychicznej.
Czy farmakoterapia jest stosowana w leczeniu zaburzeń emocjonalnych u dzieci?
Zdarza się i tak, że włączane są także leki w procesie leczenia dziecka. Oczywiście leczenie farmakologiczne musi być prowadzone pod nadzorem lekarza psychiatry i warto, aby psycholog czy psychoterapeuta był poinformowany, że dziecko dany lek przyjmuje.
Jakie są długoterminowe efekty leczenia zaburzeń emocjonalnych u dzieci?
Długofalowo w leczeniu dziecka dążymy do odzyskania równowagi psychicznej, wspomagania rozwoju emocjonalno-społecznego, w tym regulacji emocji. Chcemy aby dziecko lepiej zrozumiało i potrafiło sobie radzić w sytuacjach dotychczas dla niego trudnych, uwzględniając mocne strony konkretnego dziecka.
Jakie działania profilaktyczne mogą zapobiec rozwojowi zaburzeń emocjonalnych u dzieci?
Myślę, że na pierwszym miejscu psychoedukacja od najmłodszych lat, adekwatna do wieku i rozwoju dziecka.
Jak rodzice mogą wspierać zdrowy rozwój emocjonalny swoich dzieci?
Przede wszystkim warto pamiętać, że uczymy dzieci własnym przykładem, więc zdrowe nawyki i efektywna regulacja emocji po stronie rodzica dają dziecku dobry wzorzec zachowania. Stworzenie w domu atmosfery i przestrzeni pozwalającej na rozmowę o emocjach, wspomogą dziecko, żeby nauczyło się mówić o emocjach, poprawnie je nazywać i przede wszystkim, że emocje dziecka są ważne dla rodzica i są czymś naturalnym, czego nie trzeba ukrywać czy tłumić w sobie. W obecnych czasach, kiedy wielu z nas jest zabieganych, warto także zadbać o równowagę uwzględniającą odpoczynek oraz przestrzeń (czas i miejsce) wspomagającą wyciszanie.
Jakie formy wsparcia są dostępne dla rodzin dzieci z trudnościami emocjonalnymi?
Pierwszymi specjalistami, z jakimi mają kontakt dzieci i rodzice, są pedagodzy i wychowawcy w placówkach edukacyjnych. Szczególnie, jeśli chodzi o dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, wychowawcy spędzają sporo czasu z dziećmi i mogą dzięki temu poczynić dużo obserwacji na temat zachowania dziecka i jego funkcjonowania w grupie. Od niedawna wprowadzono obowiązek zatrudnienia psychologa w placówkach edukacyjnych, co umożliwia konsultację z takim specjalistą w ramach szkoły czy przedszkola. Szkoły są objęte także opieką psychologiczną w ramach poradni pedagogiczno-psychologicznych, gdzie również można uzyskać wsparcie od psychologa. Dla rodziców są też prowadzone warsztaty, m.in. w ramach szkoły dla rodziców, a dla dzieci funkcjonują zajęcia wspierające ich rozwój emocjonalno-społeczny, np. trening umiejętności społecznych. Psycholodzy, psychoterapeuci i psychiatrzy dziecięcy pracują w indywidualnych gabinetach lub w poradniach zdrowia psychicznego (w sektorze prywatnym lub w ramach funduszu zdrowia). Są także ośrodki na pobyt dzienny, gdzie dzieci mogą korzystać z różnych form terapii równolegle z zajęciami edukacyjnymi, od rana do popołudnia. W razie potrzeby istnieją również oddziały psychiatryczne dziecięco-młodzieżowe.
Jakie są najczęstsze mity/niezrozumienia związane z zaburzeniami emocjonalnymi u dzieci?
Najczęściej jest to zaprzeczanie, że dziecko może mieć zaburzenia emocjonalne albo traktowanie tego jako tabu.
To również patrzenie z perspektywy dorosłego na problemy, z jakimi mierzy się dziecko. A pamiętajmy, że dziecko zupełnie inaczej odbiera świat. Nawet jeśli osoba dorosła nie widzi trudności w tym, o czym opowiada dziecko, to dla samego dziecka może dana sytuacja stanowić duże obciążenie psychiczne. To jest również uogólnianie typu „niegrzeczne/trudne/leniwe … dziecko”. Warto spojrzeć bardziej globalnie, że za zachowaniami dzieci, potocznie określanych jako trudne, stać może niespełniona potrzeba (np. odpoczynku, bliskości, zrozumienia, przynależności) lub nieprzepracowane i/lub nagromadzone emocje, które muszą znaleźć ujście w pewnym momencie.
Niezrozumieniem jest również przeświadczenie, że wystarczy tylko, aby dziecko pracowało z terapeutą w gabinecie. To oczywiście duży element pracy, lecz dziecko nie jest istotą niezależną. Z tego powodu, aby z gabinetu móc przenieść wypracowane zmiany do życia codziennego, potrzebne są także zmiany w systemie rodzinnym.
I kolejnym problemem jest niezrozumienie na czym polega praca psychologiczna z dzieckiem lub mylenie pracy psychologa z pracą innych terapeutów jak np. pedagoga.
Jakie są największe wyzwania w pracy z dziećmi z trudnościami emocjonalnymi?
W przypadku małych dzieci przede wszystkim trzeba dopasować formę przekazu adekwatnie do poziomu rozwoju dziecka. Emocje są czymś bardzo abstrakcyjnym, więc dla małych dzieci trzeba uczynić je bardziej przystępne, bardziej konkretne. Na początku trzeba także stworzyć atmosferę, w której dziecko poczuje się bezpiecznie i poczuje, że może zaufać terapeucie. Warto dlatego pamiętać, że pierwszych kilka spotkań jest dedykowanych zawiązaniu relacji z dzieckiem. W przypadku terapii indywidualnej trzeba także tak zorganizować pracę, żeby zachowując tajemnicę zawodową jednocześnie przekazać rodzicom najważniejsze i kluczowe wskazówki, aby mogli zrozumieć trudności dziecka i metody wsparcia w procesie terapeutycznym.
