Mutyzm wybiórczy oraz nieśmiałość to dwa różne zjawiska, które mogą wpływać na funkcjonowanie dziecka w środowisku społecznym. Podczas gdy nieśmiałość jest naturalną cechą osobowości i zazwyczaj zmniejsza się wraz z oswojeniem się dziecka z nowymi sytuacjami, mutyzm wybiórczy jest zaburzeniem lękowym wymagającym specjalistycznej interwencji.
Jak wskazuje psycholożka i psychoterapeutka, Aleksandra Janus, kluczowe jest zrozumienie różnic między nimi, aby móc odpowiednio wspierać dziecko i zapewnić mu najlepsze warunki do rozwoju. Wczesna diagnoza i właściwe podejście mogą znacząco poprawić funkcjonowanie dziecka i zapobiec długoterminowym konsekwencjom, takim jak trudności edukacyjne, izolacja społeczna czy obniżona samoocena. W niniejszym wywiadzie przyjrzymy się objawom, przyczynom oraz metodom wsparcia dzieci z mutyzmem wybiórczym i nieśmiałością, a także roli rodziców, nauczycieli i terapeutów w procesie terapii.
Zapraszamy do lektury.
Jakie są kluczowe różnice między nieśmiałością a mutyzmem wybiórczym u dzieci? W jaki sposób można rozpoznać, czy dziecko zmaga się z mutyzmem wybiórczym, a nie po prostu z nieśmiałością?
Przede wszystkim należy zaznaczyć, że mutyzm wybiórczy jest zaburzeniem lękowym, a nieśmiałość to niepatologiczna cecha osobowości. Mutyzm wybiórczy charakteryzuje się konsekwentną wybiórczością w mówieniu w określonych sytuacjach społecznych, np. dziecko może swobodnie komunikować się w domu, ale konsekwentnie nie mówi w innym środowisku, np. w szkole lub w przedszkolu. Dziecko może być hałaśliwe, energiczne w domu, a w szkole ciche i wycofane. Dzieci nieśmiałe mają bardziej spójny obraz funkcjonowania w tych dwóch środowiskach. U dzieci nieśmiałych poziom lęku jest niższy, a dłuższy pobyt w danym środowisku poprawia ich funkcjonowanie. Choć mogą komunikować się w sposób niepewny czy ograniczony, to jednak nie unikają mówienia całkowicie. Ponadto, nie mają aż tak nasilonych trudności emocjonalnych i dodatkowych problemów w funkcjonowaniu. Łatwiej adaptują się do zmian. Z kolei u dzieci z mutyzmem wybiórczym zauważalna jest sztywność myślenia, potrzeba kontroli, struktury, które utrudniają radzenie sobie ze zmianami. Dzieci z mutyzmem wybiórczym ponoszą również straty edukacyjne oraz w zakresie relacji społecznych. Często zmagają się również z takimi trudnościami, jak jedzenie, picie lub korzystanie z łazienki w przedszkolu, czy szkole. Z mutyzmem wybiórczym mogą także współistnieć inne zaburzenia, np. lęk społeczny.
Kiedy należy udać się do specjalisty? Czy czas diagnozy jest ważny?
Oczywiście im szybciej tym lepiej. Wczesna diagnoza daje możliwość szybszego udzielenia dziecku niezbędnego wsparcia oraz zapobiega utrwaleniu się zaburzenia. Im wcześniej dziecko zostanie zdiagnozowanie, tym krótszy będzie czas terapii. Pozostawienie dziecka bez odpowiedniego wsparcia może prowadzić do pojawienia się innych zaburzeń w przyszłości, izolacji społecznej, obniżonej samooceny i braku wiary we własne możliwości.
Jak rodzice mogą pomóc dziecku przezwyciężyć nieśmiałość w codziennych sytuacjach?
Modelując odwagę. Jeśli rodzice zamykają się na nowe doświadczenia, znajomości, wyzwania, wówczas dzieci będą je naśladować, uznając to za normę. To rodzic poprzez swoją spokojną i adekwatną postawę może pomóc dziecku w odróżnieniu sytuacji groźnej od bezpiecznej. Rodzice stanowią dla dziecka wzór w zakresie funkcjonowania w świecie, jak i nawiązywania relacji społecznych. Pomoc rodzica to także codzienne wzmacnianie samodzielności dziecka oraz jego aktywności i inicjatywy w codziennych sytuacjach społecznych, np. podczas spotkań rodzinnych, towarzyskich, podczas wizyt w sklepie, restauracji, jak również zajęć rekreacyjnych i rozwijających zainteresowania. Bardzo ważne jest również pozytywne motywowanie dziecka do podejmowania działań oraz wyrażanie wiary w jego możliwości.
Jakie błędy najczęściej popełniają rodzice w radzeniu sobie z mutyzmem wybiórczym dziecka?
Zachowania rodziców, ich kompetencje emocjonalno-społeczne oraz postawy wobec dziecka mogą przyczynić się do utrwalenia bieżących trudności i blokować proces zdrowienia. Często rodzice odczuwają poczucie bezsilności, obwiniają siebie za problemy dziecka, całą swoją uwagę skupiają tylko na konieczności rozwiązania problemu. W konsekwencji mogą wywierać presję na mówienie przez dziecko. Nakłanianie dziecka do mówienia, karanie za milczenie lub próby przekupywania niestety wzmagają objawy. Z drugiej strony czynnikiem podtrzymującym brak komunikacji jest nadmierna akceptacja milczenia, czyli sytuacja, gdzie rodzice przestają stawiać jakiekolwiek wymagania dotyczące mówienia. Wyręczają je w mówieniu, odpowiadają za dziecko. Postrzeganie dziecka jako nieśmiałego, bezbronnego, wymagającego nieustannego wsparcia z ich strony również nie będzie pomocne, ponieważ brak wiary w możliwości dziecka powoduje, że ono samo przestaje wierzyć w siebie. Często również, w obawie o reakcję dziecka, unikają udziału w konkretnych sytuacjach społecznych. Ograniczają swoje życie towarzyskie, co uczy dziecko niepomocnych strategii w radzeniu sobie z trudnościami.
Jak ważne jest wprowadzenie rutyn i struktur w życiu dziecka z tymi trudnościami?
Rutyny i struktura dają poczucie bezpieczeństwa. Świat staje się bardziej przewidywalny, czyli bardziej bezpieczny. Dzieci odczuwające lęk wolą wiedzieć co się wydarzy, żeby móc się odpowiednio przygotować do zmian. Rutyna daje im poczucie kontroli nad tym, co się wydarzy. Ustalone struktury pozwalają na stopniowe wprowadzanie nowych doświadczeń i umiejętności, co jest istotne w pracy z dziećmi z mutyzmem wybiórczym. Dzięki rutynom, zmiany w życiu dziecka mogą następować powoli i w sposób przewidywalny, co minimalizuje stres związany z nowymi sytuacjami.
W jaki sposób rodzice mogą wspierać dziecko w nawiązywaniu relacji z rówieśnikami?
Pomocne może być zaproszenie koleżanki / kolegi do domu, gdzie w bezpiecznym środowisku łatwiej będzie nawiązać relację. Przed takim spotkaniem można zaangażować dziecko, np. w pieczenie ciasteczek, zrobienie lemoniady, itp., a także porozmawiać z dzieckiem o jego emocjach związanych ze spotkaniem, pomysłach na zabawy, aktywności.
Wspierająca jest również zabawa z dzieckiem. Można odgrywać różne scenki przy pomocy figurek, pluszaków, dając dziecku w ten sposób możliwość przećwiczenia umiejętności, które później może wykorzystać wśród rówieśników. Również udział w zajęciach pozalekcyjnych, które interesują dziecko, może być dobrą okazją do spotkania rówieśników w mniej formalnym kontekście. Warto wybierać aktywności, które dziecko lubi, np. sport, muzyka, czy zajęcia plastyczne, co zmniejsza stres związany z wymogiem interakcji. Dobrze, żeby rodzice nie wywierali zbyt dużej presji na dziecko, by natychmiast nawiązało relacje z rówieśnikami. Czasami potrzebuje ono więcej czasu i przestrzeni, by poczuć się gotowe do interakcji. Rolą rodziców jest raczej stworzenie możliwości do ćwiczenia przez dziecko interakcji (np. inicjowanie kameralnych spotkań, wychodzenie w miejsca publiczne), a także modelowanie dziecku społecznych zachowań. Warto wzmacniać poczucie wartości dziecka przez pochwały opisowe i zauważać każdy przejaw odwagi w zachowaniu.
Czy unikanie sytuacji społecznych przez dziecko powinno być tolerowane, czy raczej stopniowo eliminowane?
Praca z lękiem polega na mierzeniu się z wyzwaniami o stopniowo rosnącym poziomie trudności. Zaczynamy od sytuacji wywołujących niski poziom lęku i stopniowo wyznaczamy cele o wyższym stopniu trudności. Dzięki temu dziecko może wzmocnić wiarę we własne możliwości i nabrać odwagi do podejmowania kolejnych wyzwań. Unikanie sytuacji społecznych może wydawać się dobrym pomysłem, bo przynosi natychmiastową ulgę, ale w dłuższej perspektywie powoduje same straty. Odbiera dziecku możliwość mierzenia się z lękiem i wzmacnia niekonstruktywne sposoby radzenia sobie z nim. Im więcej sytuacji unikamy i im częściej to robimy, tym trudniej to później zmienić.
Jak rozmawiać z dzieckiem o jego trudnościach, aby nie wywołać dodatkowego stresu?
Rozmowa jest niezwykle ważna, ponieważ boimy się tego, czego nie znamy. Poprzez rozmowę oswajamy dziecko z lękiem. Najlepiej rozmawiać z dzieckiem w spokojnym momencie, gdy nie doświadcza trudności i może skupić się na rozmowie. Rodzic jest osobą, która najlepiej zna swoje dziecko i wie kiedy w bezpiecznych warunkach taka rozmowa może się odbyć. Oczywiście niezwykle istotny jest spokój rodzica oraz uważne, empatyczne słuchanie, które daje przestrzeń na bycie zrozumianym i akceptowanym. Ważne, aby porozmawiać o problemie stosownie do wieku dziecka, używając słów, które zna, i opierać się na konkretnych przykładach. Aby pomóc dziecku znormalizować jego lęki, warto podzielić się własnymi doświadczeniami związanymi z lękiem oraz opowiedzieć, w jaki sposób rodzicowi udało się pokonać swój lęk. Niweluje to poczucie bycia wyobcowanym, a także pokazuje, że każdy czegoś się boi i jest to całkowicie naturalne. Rozmowa pozwala również na wspólne szukanie rozwiązań i pokazuje, że lęk można przezwyciężyć.
Jakie role odgrywają psychologowie, terapeuci i nauczyciele we wsparciu dziecka?
Współpraca szkoły, rodziców i psychologa jest kluczowa we wspieraniu dziecka z mutyzmem wybiórczym. Bez niej proces terapeutyczny będzie przebiegał w znacznie wolniejszym tempie. Umiejętności, których dziecko nabywa w gabinecie, powinny zostać przeniesione na inne środowiska. Tylko wspólne działanie wszystkich zaangażowanych osób pozwala stworzyć spójną i skuteczną strategię wsparcia, która będzie odpowiadała na indywidualne potrzeby dziecka.
Na co zwrócić uwagę przy wyborze specjalisty zajmującego się mutyzmem wybiórczym?
Przy wyborze specjalisty bardzo ważne jest, aby miał on odpowiednie kwalifikacje i doświadczenie w pracy z dziećmi z mutyzmem wybiórczym. Specjalista powinien znać skuteczne metody terapeutyczne, ale równie istotne jest, by potrafił dostosować formę terapii do indywidualnych potrzeb dziecka. Bardzo istotnym elementem jest umiejętność budowania bezpiecznej, pełnej akceptacji relacji z dzieckiem. Zaciekawienie dzieckiem, wejście w jego świat stanowi podstawę do skutecznego wprowadzenia odpowiednich technik terapeutycznych. Specjalista powinien stworzyć atmosferę, w której dziecko poczuje się komfortowo i bezpiecznie, bez presji. Bardzo ważne jest zaangażowanie terapeuty, jego kreatywność i optymizm, a spotkania z dzieckiem powinny odbywać się w radosnej, wspierającej atmosferze.
Jak rodzice mogą najlepiej współpracować z terapeutą w procesie leczenia mutyzmu wybiórczego?
Rola rodziców w terapii dziecka z mutyzmem wybiórczym jest nieoceniona. Spotkania ze specjalistą to zazwyczaj tylko godzina w tygodniu, podczas gdy rodzice są przy dziecku każdego dnia i w różnych codziennych sytuacjach. Dlatego tak ważne jest, aby zostali wyposażeni w konkretne umiejętności, które pomogą im wspierać dziecko w procesie terapii. Powinni wiedzieć, jak reagować na milczenie dziecka, jak skutecznie motywować je do radzenia sobie z lękiem oraz jakich zachowań unikać, by nie podtrzymywać lub nie wzmacniać objawów. Terapia dziecka to także czas pracy własnej rodziców – przyjrzenie się relacji w rodzinie, analiza własnych przekonań, sposobów regulacji emocji, uświadomienia sobie własnych lęków, umiejętności społecznych, itp. Oznacza to, że terapia dziecka to tak naprawdę terapia całego systemu rodzinnego. Potrzebne jest zatem zaangażowanie wszystkich członków rodziny.
Jakie są prognozy dla dzieci z mutyzmem wybiórczym, które otrzymają odpowiednie wsparcie?
Trudno jest jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie – w zależności od tego w jakim wieku jest dziecko, kiedy rozpoczyna terapię, jak bardzo milczenie jest utrwalone, a także jaka jest motywacja dziecka i rodziny do zmiany. Sukces terapeutyczny jest wynikiem wytrwałej, systematycznej pracy.
Jak rodzice powinni reagować na ewentualne nawroty objawów mutyzmu wybiórczego?
Ze spokojem. Stres rodzica spowoduje jeszcze większy lęk u dziecka. Nawroty są naturalną częścią procesu terapeutycznego i mogą występować w momentach stresujących lub zmieniających się sytuacjach. Rodzice powinni starać się kontynuować działania zgodne z wcześniej ustaloną strategią terapeutyczną. Zawsze warto skonsultować się z terapeutą, który prowadził terapię dziecka i u niego uzyskać wsparcie.
Czy może Pani wskazać literaturę, z której rodzice mogliby czerpać wiedzę na temat wspierania swojego dziecka?
Rodzice, którzy chcą lepiej zrozumieć mutyzm wybiórczy i skutecznie wspierać swoje dziecko, mogą skorzystać z kilku wartościowych źródeł wiedzy. Warto sięgnąć po książki takie jak:
- „Mutyzm wybiórczy. Praktyczny przewodnik” pod redakcją Moniki Andrzejewskiej,
- „Mutyzm wybiórczy. Kompendium wiedzy”, Maggie Johnson i Alison Wintgens,
- „Lęk u dzieci. Poradnik z ćwiczeniami”, Ronald Rapee praca zbiorowa,
- „Nie strach się bać”, Lawrence J. Cohen,
- „Dziecko odporne psychicznie. Jak wychować odważne i otwarte dzieci w świecie pełnym lęku?”, Khanna Muniya S., Kendall Philip C.
Pomocnym źródłem może być również film „Moje dziecko nie mówi”, dostępny w internecie, który w przystępny sposób przybliża temat mutyzmu wybiórczego i dzieli się doświadczeniami rodziców oraz specjalistów w tej dziedzinie.
Dodatkowo, warto zapoznać się z artykułami naukowymi, które przedstawiają najnowsze badania dotyczące mutyzmu wybiórczego, jego diagnozy, terapii oraz związku z innymi zaburzeniami lękowymi.
