Rozwód to doświadczenie, które głęboko dotyka nie tylko dorosłych, ale przede wszystkim dzieci. Choć może wydawać się, że najmłodsi są mniej świadomi tego, co się dzieje, w rzeczywistości odczuwają skutki rozpadu rodziny na poziomie emocjonalnym, często bardziej intensywnie niż dorośli. W wywiadzie terapeutka środowiskowa, Anna Pieczyńska, omawia, jak dzieci doświadczają rozwodu, jakie emocje im towarzyszą i w jaki sposób możemy im pomóc w tym trudnym okresie.
Dlaczego ten temat jest ważny?
Rozwody są coraz częstszym zjawiskiem w dzisiejszych czasach. Zrozumienie, jak rozwód wpływa na dzieci, jest kluczowe dla zapewnienia im odpowiedniego wsparcia. Wiedza na temat emocji i potrzeb dzieci przechodzących przez rozwód pozwala rodzicom, opiekunom oraz specjalistom na opracowanie skutecznych strategii wsparcia.
Zapraszam do lektury, która pozwoli lepiej zrozumieć złożoność tego tematu i znaleźć odpowiedzi na nurtujące pytania.
Jak często spotyka się Pani w swojej praktyce dzieci, które przechodzą przez rozwód rodziców?
Bardzo często. Poza tym, że jestem terapeutką środowiskową, to pracuję również jako Sądowy Kurator Społeczny. I właśnie tam często są sprawy, w których rodzice są w sytuacji okołorozwodowej. Nadzór ustanowiony jest dlatego, że sytuacja jest trudna, rodzice się nie dogadują, pojawia się przemoc lub różne konfabulacje ze strony rodziców. Dlatego niezbędne jest zastosowanie nadzoru, w celu przebrnięcia przez ten niezwykle trudny czas.
Jakie są najczęściej spotykane reakcje dzieci na rozwód, w zależności od wieku?
Rozwód rodziców jest dla dziecka negatywnym przeżyciem, na ogół to dzieci bardziej przeżywają rozpad małżeństwa swoich rodziców. Zależność dziecka od rodziców oraz naturalna niedojrzałość sprawiają, że dziecko jest jeszcze bardziej narażone na zranienie, jakim są brak poczucia bezpieczeństwa oraz rozdarcie między rodzicami. Takie poczucie mogą mieć dzieci, u których po rozwodzie jedno z rodziców jest niedostępne.
Reakcja dzieci na rozwód jest bardzo różna. Jeśli chodzi o dzieci młodsze, w okresie przedszkolnym, to emocje rodziców są ich emocjami. Jeśli dochodzi do rozwodu, kiedy dziecko znajduje się przed 3. rokiem życia, to negatywnym skutkiem jest zerwanie więzi emocjonalnych rodzica z dzieckiem. Wiek niemowlęcy i poniemowlęcy jest okresem, kiedy buduje się bezpieczne przywiązanie z rodzicami. Dziecko w tym czasie okazuje wzmożoną empatię, czyli przenosi uczucia swojego otoczenia na siebie. Kiedy widzi, że tata jest zdenerwowany, ono tak samo reaguje, natomiast kiedy widzi, że mama płacze ono również zaczyna płakać.
W przypadku nastolatków, którzy myślą samodzielnie, potrafią wydedukować już niektóre reakcje rodziców, znają ich postawę itd., to ich reakcja jest różna, dochodzą do tego mówiąc: „tak myślałam/myślałem”, „zastanawiałem się kiedy mi o tym powiesz”, albo „czekałem na to, bo nie mogłem znieść tej atmosfery”. Zdarza się również, że taki nastolatek odetnie się całkowicie i ucieknie w inny świat – wszystko w zależności od tego przez jaki bunt będzie przechodził. Może się zdarzyć, że pójdzie tam, gdzie go zaakceptują, jeśli będzie interesował się heavy metalem, może szukać jakichś subkultur, jeśli miał tendencje do nadużywania mediów, to może uzależnić się od Internetu. Znam również przypadek jednego chłopca, który w tym czasie zaangażował się bardzo we wspólnotę przy kościele.
Czy rozwód zawsze ma negatywny wpływ na dziecko? Jakie czynniki mogą złagodzić jego skutki?
Nie zawsze. Wszystko zależy od sytuacji i kontekstu. Rozwód zawsze będzie stresującą sytuacją dla dziecka, natomiast jest to czas, który dziecko musi przeżyć, bo to się dzieje i dziecko nie ma na to wpływu. Czynniki, które mogą załagodzić skutki rozwodu, to zdecydowanie wspierający dorosły.
Jakie emocje najczęściej towarzyszą dzieciom w trakcie i po rozwodzie rodziców? Jakie są najczęstsze zachowania, które mogą świadczyć o tych emocjach?
Myślę, że jest to wachlarz wszystkich emocji. Najczęściej jednak są to emocje nieprzyjemne, jak smutek, stres, tęsknota, lęk, niepokój.
W okresie okołorozwodowym u dzieci mogą wystąpić różne reakcje na rozstanie się rodziców, takie jak: agresja i impulsywność. Mogą pojawić się również zaburzenia procesu przystosowania społecznego, obniża się również samoocena, dziecko staje się nerwowe, pojawiają się tiki nerwowe, np. obgryzanie paznokci lub bóle brzucha. Może pojawić się również autoagresja, ponieważ niektóre dzieci dając upust gniewowi, atakują same siebie. Bywa, że dzieci są skłonne do autoagresji i obwiniania siebie podczas rozwodu. Narzędziami, którymi siebie atakują, są słowa: „Nienawidzę siebie”, „Jestem głupi(a)”, „Nie chcę już żyć”, itp.
Czy dzieci często obwiniają siebie za rozpad rodziny? Jakie mogą być tego konsekwencje?
W dziecku, które doświadcza rozwodu rodziców, rodzi się poczucie winy. Bycie pomiędzy dwojgiem stale walczących ze sobą osób, to codzienność dla dzieci we wczesnym wieku szkolnym. Dziecko, będąc już bardziej świadome tego, co się wokół niego dzieje, potrafi sobie wyobrazić dalszy ciąg wydarzeń, które mogą nastąpić. Dlatego rozmyśla o panującej atmosferze, czy krzykach dobiegających z sypialni. W ten sposób dziecko staje się uczestnikiem wydarzeń.
W jaki sposób dzieci radzą sobie z poczuciem straty i żałobą po rozwodzie?
Radzą, albo nie radzą…
Poczucie osamotnienia, brak wsparcia ze strony rodziców może dać dziecku impuls do szukania akceptacji i poczucia wsparcia u innych osób dorosłych. Co może być pomocne, ale może też być niebezpieczne.
Jak rozwód wpływa na relacje dziecka z każdym z rodziców? Czy ma znaczenie, z którym rodzicem dziecko zostaje pod opieką?
Zależy jeszcze jak ten rozwód się potoczy, jak rodzice się rozstają oraz jak mówią o sobie. Chodzi mi o to, czy nie próbują nastawiać dziecka przeciwko sobie.
Jakie są najczęstsze problemy, które pojawiają się w kontaktach dziecka z rodzicami po rozwodzie?
Bez względu na wiek, dzieci przeżywają szok, poczucie straty oraz rozczarowanie w związku z rozwodem rodziców. Wiek wskazujący na wiek dorastania wskazuje na rozwinięcie jeszcze większej świadomości u dziecka. Dlatego, oprócz tych najpoważniejszych problemów, pojawiają się inne, charakterystyczne dla tego wieku. Jednym z najtrudniejszych problemów pojawiających się po 10. roku życia może być dla dziecka podatność na zranienia, wynikające z poczucia lojalności wobec swoich rodziców. U dziecka między 9. a 12. rokiem życia może pojawić się wzmożona złość oraz postawa egocentryczna. Dziecko może zacząć manipulować rodzicami/opiekunami i przekraczać stawiane mu granice.
W jaki sposób rozwód może wpłynąć na rozwój emocjonalny, społeczny i intelektualny dziecka?
Rozstanie rodziców może budzić lęk o trwałość swoich przyszłych związków. Uczucia, które towarzyszą młodemu człowiekowi, to lęk o własną przyszłość, o to czy on sam będzie w stanie zbudować trwałą relacje. Dzieci rozwiedzionych rodziców raczej wolą stać w cieniu i nie zwracać na siebie uwagi innych, tym bardziej rodziców, którzy są pochłonięci własnymi sprawami.
Czy wiek dziecka ma znaczenie? Jak wiek dziecka wpływa na jego doświadczenie rozwodu?
Dzieci, do właściwego rozwoju, potrzebują prawidłowego funkcjonowania otoczenia rodzinnego. Czynnikiem negatywnym, wpływającym na wypełnianie przez rodzinę swoich funkcji, jest rozwód. Reakcje dzieci na rozstanie się rodziców w wieku wczesnego dzieciństwa są różne, zależą one od płci, wieku, poziomu dojrzałości emocjonalnej oraz poziomu rozwojowego. Istotnym czynnikiem jest przygotowanie dzieci przez rodziców do tej kryzysowej sytuacji. Rozmowy rodzica z dzieckiem powinny być dostosowane do jego poziomu rozwoju emocjonalnego, moralnego oraz intelektualnego.
Jakie są długoterminowe konsekwencje rozwodu dla dorosłych, którzy jako dzieci przeszli przez to doświadczenie?
Jest ich wiele. Chociażby zmagania się z problemami z dzieciństwa. Stres związany z rozwodem rodziców może wywołać nierozwiązane problemy z dzieciństwa u dorosłych dzieci. Mogą to być przeszłe traumy, związane z konfliktem prowadzącym do rozwodu, lub ogólne poczucie niepewności. Emocjonalne odłączenie się od rodziny lub stres związany z kontaktem z rodzicami.
Czy rozwód może zwiększać ryzyko wystąpienia u dziecka problemów psychicznych w przyszłości?
Rozpad rodziny i wrażenie utracenia jednego z rodziców powoduje zmniejszenie poczucia bezpieczeństwa, wywołanie lęku przed utratą miłości i nową nieznaną sytuacją. U dorosłych w okresie rozwodowym dominuje często uczucie żalu, rozgoryczenia, gniewu. Rozwód prowadzi do destabilizacji systemu rodzinnego, jak również stanów jednostek będących w rodzinie. Ryzyko wystąpienia problemów psychicznych zależy poniekąd od tego, jak cały proces rozwodu przebiegał i w jakiej atmosferze oraz z jakiego powodu rodzicie się rozstali.
Jak długo mogą utrzymywać się skutki rozwodu w życiu dziecka?
Nawet przez całe życie.
Jaką rolę odgrywa psychoterapeuta we wspieraniu rodziców podczas i po rozwodzie?
Kluczową. Psychoterapia może dać narzędzia do zrozumienia siebie, poradzenia sobie z nieprzyjemnymi emocjami oraz uporania się z sytuacją, która miała miejsce ( w tym wypadku z rozwodem).
Jakie są najważniejsze wskazówki dla rodziców, którzy chcą jak najlepiej wspierać swoje dziecko w tej trudnej sytuacji?
Pozwolić dziecku na przeżycie emocji („rozumiem, że jesteś smutny, kiedy nie ma taty/mamy przy Tobie w tej chwili”). Rozmowa z dzieckiem nt. danej sytuacji – dziecko powinno wiedzieć co się dzieje, oczywiście dostosowując rozmowę do poziomu rozwojowego.
Jeśli to możliwe, należy starać się nie utrudniać kontaktu z drugim rodzicem. Unikać konfliktów w obecności dziecka.
Jeśli rodzic nie jest w stanie zapewnić dostatecznego wsparcia dziecku, niech nie boi się korzystać z pomocy cioci/babci, która może być ratunkiem na niepewność dziecka.
