Terapia Akceptacji i Zaangażowania (ACT) coraz częściej pojawia się w kontekście pracy terapeutycznej z dziećmi i młodzieżą. Jej unikalne podejście, koncentrujące się nie na eliminacji objawów, lecz na budowaniu psychicznej elastyczności i życia zgodnego z wartościami, sprawia, że staje się atrakcyjną alternatywą dla klasycznych modeli poznawczo-behawioralnych. Jak wygląda ACT „w praktyce” z młodszymi pacjentami? Jakie wyzwania i możliwości niesie za sobą wdrażanie tej metody w gabinecie terapeutycznym, ale też w domu czy w szkole? O tym rozmawiamy z psychoterapeutą, Grzegorzem Świątkiem, który w swojej pracy z dziećmi i nastolatkami wykorzystuje ACT jako fundament budowania zdrowia psychicznego i odporności emocjonalnej.
Zapraszamy do lektury.
Czym jest Terapia Akceptacji i Zaangażowania (ACT) i jakie są jej główne założenia?
ACT to podejście terapeutyczne tzw. trzeciej fali terapii poznawczo-behawioralnej. Jej celem nie jest eliminacja objawów, lecz zwiększanie elastyczności psychologicznej. Związane jest to z kształtowaniem umiejętności bycia „tu i teraz” i działania zgodnie z własnymi wartościami, nawet w obliczu trudnych emocji czy myśli. ACT zakłada, że cierpienie psychiczne wynika nie z samych emocji, lecz prób ich unikania i nadmiernego utożsamiania się z treścią własnych myśli.
Jak ACT różni się od innych podejść terapeutycznych stosowanych w pracy z dziećmi i młodzieżą?
W przeciwieństwie do klasycznej terapii poznawczo-behawioralnej, ACT nie koncentruje się na zmianie treści myśli, lecz na zmianie relacji z nimi. Uczy akceptacji, uważności i działania zgodnie z wartościami. Jest mniej dyrektywna, bardziej doświadczeniowa i oparta na metaforach, co czyni ją elastyczną i atrakcyjną dla dzieci i młodzieży.
Czy ACT można stosować zarówno u dzieci, jak i nastolatków? Jakie są kluczowe różnice w podejściu do różnych grup wiekowych?
ACT może być skutecznie stosowana zarówno u dzieci, jak i młodzieży. U młodszych dzieci częściej wykorzystuje się zabawę, rysunki, bajki terapeutyczne i metafory. Z kolei w pracy z nastolatkami częściej stosuje się dialog motywujący, autorefleksję i eksplorację wartości. Kluczowa jest adaptacja języka i formy pracy do poziomu rozwojowego.
Terapia oparta na ACT wspiera rozwijanie elastyczności psychologicznej, co pomaga młodym osobom lepiej radzić sobie z trudnymi emocjami, stresem i presją rówieśniczą. Dzięki pracy nad akceptacją, uważnością i zaangażowanym działaniem dzieci i młodzież uczą się budować zdrowszy kontakt ze sobą oraz podejmować decyzje zgodne z własnymi wartościami. Regularne stosowanie ACT może także wzmacniać poczucie sprawczości i odporności psychicznej w codziennych wyzwaniach.
Jakie trudności emocjonalne i behawioralne u dzieci i młodzieży najlepiej poddają się terapii ACT?
ACT znajduje zastosowanie w leczeniu lęków, np. lęku społecznego, separacyjnego, zaburzeń nastroju, problemów z regulacją emocji, trudności adaptacyjnych, zaburzeń ze spektrum obsesyjno-kompulsyjnych czy problemów związanych z przewlekłym stresem. Dobrze sprawdza się również w pracy z dziećmi z problemami psychosomatycznymi i zmagającymi się z chorobą przewlekłą. Należy jednak zaznaczyć, że obszar badań nad skutecznością tego nurtu w pracy z pacjentem w wieku rozwojowym nadal raczkuję, choć pilotaże i dalsze replikacje badań dają obiecujące wyniki.
Jakie techniki ACT są szczególnie skuteczne w pracy z młodszymi pacjentami?
U dzieci skuteczne są metafory (np. pasażerowie w autobusie), ćwiczenia z dyfuzji poznawczej (np. nadawanie głosów myślom), zabawy oswajające z uważnością (np. ucho detektywa), tworzenie „kompasu wartości” w formie rysunku. Najistotniejsze jest, by techniki były angażujące i dostosowane do świata wyobraźni dziecka.
Dzięki takim narzędziom dzieci łatwiej uczą się rozpoznawać i akceptować swoje emocje, nie traktując ich jako coś złego lub zakazanego. Praca oparta na metaforach i zabawie pozwala na oswajanie trudnych doświadczeń w bezpieczny i zrozumiały sposób. Kluczowe jest także budowanie relacji terapeutycznej opartej na zaufaniu, ciekawości i akceptacji, która wspiera proces otwierania się na nowe sposoby radzenia sobie z wyzwaniami.
W jaki sposób ACT pomaga dzieciom i nastolatkom radzić sobie z lękiem, stresem czy obniżonym nastrojem?
ACT uczy młodych ludzi, że trudne emocje są naturalną częścią życia. Zamiast ich unikać, uczą się jak je zauważać, akceptować i równocześnie podejmować działania zgodnie z tym, co dla nich ważne. Dzięki temu lęk czy smutek nie blokują ich funkcjonowania, a elastyczność psychologiczna pozwala lepiej adaptować się do zmiennych warunków życia. Wycofywanie się „objawu” następuje tutaj niejako wtórnie, w związku z wyczerpaniem się „funkcji” zachowań w danych kontekstach sytuacyjnych ważnych dla pacjenta.
Jak wygląda proces terapeutyczny ACT u dziecka? Czy wymaga on zaangażowania rodziców?
Proces ten obejmuje pracę nad sześcioma podstawowymi procesami ACT (dyfuzja, akceptacja, kontakt z chwilą obecną, Ja jako kontekst, wartości oraz zaangażowane działanie). U dzieci kluczowe jest włączenie rodziców – nie tylko jako wsparcia emocjonalnego, ale też w celu modelowania postawy akceptacji i uważności.
Psychoterapeuta może edukować opiekunów, jak wspierać rozwój elastyczności psychologicznej w życiu codziennym. Rodzice uczą się, jak reagować na trudne emocje dziecka bez oceniania i unikania, a także jak tworzyć przestrzeń na rozmowę i wspólne przeżywanie. Wspierają rozwój uważności poprzez codzienne rytuały, jak wspólne posiłki bez rozpraszaczy, krótkie ćwiczenia oddechowe czy rozmowy o wartościach w prosty, dostępny sposób. Taka współpraca zwiększa skuteczność terapii i pozwala na trwałą zmianę w funkcjonowaniu całej rodziny.
W jaki sposób ACT uczy dzieci i młodzież akceptowania trudnych emocji, zamiast ich unikania?
Poprzez metafory oraz ćwiczenia doświadczeniowe – ekspozycje, zabawy, kształtowanie alternatywnych form zachowania. ACT przede wszystkim stara się uczyć, że unikanie emocji często pogarsza sytuację. Zamiast walczyć z uczuciami, dzieci uczą się „robić im miejsce”, obserwować je bez oceniania i działać pomimo ich obecności.
Jakie są najczęstsze wyzwania związane z nauką uważności i elastyczności psychologicznej u młodszych pacjentów?
Trudności obejmują krótki czas koncentracji, trudność w rozumieniu abstrakcyjnych pojęć oraz potrzebę działania w sposób spontaniczny i zabawowy. Kluczowe jest dostosowanie języka i formy pracy do wieku, a także cierpliwość i kreatywność psychoterapeuty w modelowaniu pożądanych postaw.
Dzieci najlepiej uczą się poprzez doświadczanie i naśladowanie, dlatego istotne jest, aby terapeuta był autentyczny, uważny i elastyczny w prowadzeniu sesji. Ważne jest również zapewnienie poczucia bezpieczeństwa, stabilności i przewidywalności, które pozwalają dziecku na swobodne eksplorowanie emocji i zachowań. Dobrze zaplanowana struktura sesji – przeplatana aktywnościami i przerwami – zwiększa zaangażowanie i skuteczność oddziaływań terapeutycznych.
Jak ACT może wspierać rozwój odporności psychicznej u dzieci i nastolatków?
ACT popularyzuje podejście, w którym dziecko uczy się, że emocje nie są przeszkodą, lecz częścią życia. Rozwijając umiejętność akceptacji, uważności i działania zgodnego z wartościami, ACT wspiera odporność psychiczną – zdolność do przetrwania trudności i podejmowania znaczących działań, mimo wewnętrznych przeszkód.
Dziecko zyskuje narzędzia, dzięki którym może lepiej rozpoznawać swoje emocje, nazywać je i oswajać, zamiast unikać czy tłumić. Taka postawa sprzyja budowaniu trwałego poczucia własnej wartości i sprawczości. Co więcej, nauka życia w zgodzie z własnymi wartościami już od najmłodszych lat kształtuje fundament pod zdrowy rozwój emocjonalny i społeczny w przyszłości.
Jakie narzędzia ACT można wdrożyć w szkole, aby wspierać zdrowie psychiczne uczniów?
W szkołach można wprowadzać proste ćwiczenia uważności, rozmowy o wartościach, ćwiczenia w zakresie regulacji emocji i dyfuzji poznawczej (umiejętności niedawania się „zahaczać” nieprzyjemnym myślą) oraz techniki „pauzy” w stresujących sytuacjach. Warto także szkolić nauczycieli w elementach ACT, by wzmocnić kompetencje kadry dydaktycznej w obliczu trudności uczniów.
Czy ACT może być pomocne w radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami szkolnymi, np. presją rówieśniczą lub stresem egzaminacyjnym?
Zdecydowanie tak. ACT pomaga młodym osobom zidentyfikować ich wartości i uczy ich podejmowania działań w zgodzie z tym, co ważne, nawet w sytuacjach presji. Zamiast unikać lęku przed egzaminem czy odrzuceniem, uczniowie uczą się działać, pomimo lęku, co zwiększa ich poczucie sprawczości.
Czy terapia ACT cieszy się rosnącą popularnością wśród terapeutów pracujących z młodzieżą?
Wygląda na to, że tak. W ostatnich latach ACT zyskało na popularności dzięki rosnącej liczbie badań potwierdzających jego skuteczność w pracy z pacjentem w wieku rozwojowym. Jej elastyczność, nacisk na wartości i metody doświadczeniowe sprawiają, że jest atrakcyjna dla młodzieży.
Jakie są największe wyzwania w implementacji ACT w pracy z dziećmi?
Do największych, przynajmniej dla mnie osobiście, należy konieczność upraszczania języka, trudność w utrzymaniu uwagi dziecka, ograniczona zdolność do refleksji poznawczej. Konieczne wydaje się także aktywne uczestnictwo rodzica w procesie, co generuje potrzebę tworzenia odpowiednich rozwiązań systemowych. Ważne ostatecznie jest odpowiednie przeszkolenie osób pracujących tą metodą i dostęp do dostosowanych do wieku dziecka materiałów.
