ADHD, czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, to zaburzenie neurobiologiczne, które może manifestować się już we wczesnym dzieciństwie.
Rozpoznawanie ADHD u dzieci w wieku od 2-4 lat może być wyzwaniem ze względu na dynamiczny charakter objawów oraz konieczność różnicowania z innymi zaburzeniami o podobnej symptomatologii. Należy też wspomnieć, że wytyczne dotyczące diagnozy, obejmują kryteria umożliwiające rozpoznanie ADHD u dzieci dopiero od 4 roku życia. Powinniśmy również pamiętać o tym, że możliwości związane z uwagą, impulsywność, regulacja emocjonalna, szczególnie złości i poziom aktywności są umiejętnościami rozwojowymi, pojawiającymi się na pewnych etapach rozwoju dziecka.
Niemniej specjaliści wskazują na pewne objawy, które warto zaobserwować i czynniki, które warto wziąć pod uwagę określając ryzyko występowania ADHD u młodszych dzieci. Ważne jest, aby obserwowane objawy były obecne przez co najmniej 6 miesięcy, w więcej niż w jednym środowisku (np. w domu, w przedszkolu, w punkcie opieki dziennej itd.) i znacząco różniły się od poziomu zachowań prezentowanych przez rówieśników.
Objawy i zachowania do obserwacji:
- zwiększona aktywność fizyczna i skłonność do wypadków: dzieci są często nadmiernie ruchliwe i mają trudności z kontrolowaniem swojego zachowania, co może prowadzić do częstych wypadków i sytuacji zagrażających życiu;
- problemy behawioralne, nawiązywanie relacji i kontaktów z rówieśnikami poprzez kontakt fizyczny, przepychanie się etc.
- krzykliwość, hałaśliwość w zabawie, wybuchowość
- niecierpliwość i trudność w oczekiwaniu na odroczoną nagrodę: dzieci mają trudności z oczekiwaniem i kontrolowaniem swoich impulsów, co objawia się brakiem cierpliwości;
- ciągły niepokój ruchowy – potrzeba ruszania nogami, kopania, kołysania lub obracania się w miejscu, dziecko często upiera się, że musi wstać po kilku minutach siedzenia
- skracanie zbyt szybko dystansu z osobami nieznajomymi
- krótki czas uwagi: koncentracja uwagi jest często utrudniona, co sprawia, że dziecko szybko traci zainteresowanie danym zadaniem lub zabawą; dzieci nie są w stanie skoncentrować się ani słuchać innych osób przez pewien czas i jest to zauważalna różnica w możliwościach koncentracji w stosunku do ich rówieśników
- niechęć do stosowania się do poleceń/zasad opiekunów: dzieci mogą wykazywać opór wobec poleceń i reguł ustanowionych przez dorosłych;
- szybkie znudzenie się zabawami/aktywnościami: dzieci szybko tracą zainteresowanie daną zabawą czy zajęciem i przechodzą do kolejnej rzeczy;
- trudności motoryczne, na przykład skakanie na jednej nodze (umiejętność ciągle nieopanowana w 4 rż)
- zauważalna trudność ze spokojnym zjedzeniem posiłku (siedzenie przy stole, skupienie się wyłącznie na tej czynności)
- trudności a czasami nawet niemożność odprężenia, odpoczynku i położenia się spać – dzieci z tymi trudnościami nie potrafią się wyciszyć i zasnąć.
Wybrane czynniki istotne z punktu widzenia szacowania ryzyka występowania ADHD:
- historia rodzinna z obecnością objawów zaburzeń neurorozwojowych, szczególnie ADHD
- wcześniactwo i/lub niska masa urodzeniowa
- stres okołoporodowy
- palenie tytoniu, zażywanie leków, spożywanie alkoholu lub innych substancji psychoaktywnych przez matkę w czasie ciąży
- narażeni płodu na toksyny środowiskowe, m.in. ołów, pestycydy.
Wytyczne dotyczące badań przesiewowych dzieci w wieku przedszkolnym w kierunku ADHD:
- dokładny wywiad i analiza historii medycznej i zachowań dziecka w domu i w innym środowisku, opinia z przedszkola (etc)
- ocena niepokojących objawów
- bezpośrednia obserwacja dziecka
- testy psychologiczne w celu sprawdzenia umiejętności myślenia i uczenia się
- diagnoza różnicowa zaburzeń o podobnych objawach (np. autyzm, zaburzenia lękowe, zaburzenia opozycyjno-buntownicze, reakcja na stres), w tym innych stanów i zaburzeń somatycznych (np. choroby tarczycy).
Brak diagnozy a konsekwencje dla przedszkolaków
Jeśli dziecko uczęszcza do przedszkola, to z założenia objawy ADHD wpływają na jego interakcje z rówieśnikami i ogólne funkcjonowanie. Brak cierpliwości i impulsywność utrudniają wspólne zabawy, czekanie na swoją kolej w grach i respektowanie zasad w grupie. Zachowania impulsywne dodatkowo mogą zakłócać spokojny przebieg zajęć. Te trudności mogą prowadzić do odrzucenia przez grupę rówieśniczą a w skrajnych przypadkach do chęci usunięcia dziecka z placówki, co z kolei znacząco będzie wpływać na rozwijające się poczucie własnej wartości u dziecka. Zwiększone ryzyko urazów, problemy w samoregulacji, problemy w samoobsłudze czy trudności w relacjach rówieśniczych mają wpływ na rozwój dziecka i mogą zwiększać stres rodzicielski związany z trudnościami wychowawczymi i organizacyjnymi.
Leczenie bardzo małych dzieci z podejrzeniem ADHD zazwyczaj obejmuje programy szkoleniowe dla rodziców a także wytyczne i psychoedukację placówki, do której uczęszcza dziecko. Rodzice uczą się jak wzmacniać pożądane zachowania i odróżniać objawy do protezowania od zachowań niepożądanych. Mózg dzieci przed 5 rokiem życia charakteryzuje niezwykła neuroplastyczność i reagują one dużo lepiej i szybciej na różnego rodzaju interwencje terapeutyczne.
Podsumowując, rozpoznawanie ADHD u dzieci w wieku 2-4 lat może być trudne ze względu na brak wytycznych dotyczących specyficznych kryteriów diagnostycznych. Niemniej jednak, istnieje wiele charakterystycznych objawów, takich jak nadmierna ruchliwość, trudność w kontrolowaniu impulsów i niecierpliwość, które warto obserwować. Pamiętajmy jednak, że niezbędne jest zrozumienie mechanizmów pojawiania się objawów i wykluczenie m.in. zaburzeń lękowych (w tym lęku separacyjnego), trudności rozwoju motorycznego, zaburzeń integracji sensorycznej, zaburzeń hormonalnych czy rozwijających się zaburzeń ze spektrum autyzmu. Wczesna diagnoza i wsparcie mogą pomóc dzieciom z ADHD rozwijać się i radzić sobie z wyzwaniami związanymi z tym zaburzeniem.
Literatura:
- Attention deficit hyperactivity disorder: diagnosis and management. London: National Institute for Health and Care Excellence (NICE); 2019 Sep. PMID: 29634174.
- American Academy of Pediatrics, Subcommittee on Children and Adolescents with Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder. ADHD: Clinical practice guideline for the diagnosis, evaluation, and treatment of children and adolescents with attention‐deficit/hyperactivity disorder. Pediatrics, 2019,144 (4): e20192528
Fuentes, J., Hervás, A., Howlin, P. et al. ESCAP practice guidance for autism: a summary of evidence-based recommendations for diagnosis and treatment. Eur Child Adolesc Psychiatry 30, 961–984 (2021). https://doi.org/10.1007/s00787-020-01587-4
