Według najnowszej, piątej edycji Diagnostycznego i statystycznego podręcznika zaburzeń psychicznych (DSM-5), parafilia to trwałe i intensywne zainteresowanie seksualne, które wykracza poza standardową potrzebę stymulacji genitalnej i pieszczot wstępnych, realizowanych za zgodą osoby dorosłej, posiadającej prawidłowy fenotyp. DSM-5 rozróżnia parafilie od zaburzeń parafilicznych, podkreślając, że samo występowanie parafilii nie jest wystarczające do uznania jej za zaburzenie. Warunkiem koniecznym do postawienia diagnozy zaburzenia parafilicznego jest powodowanie przez nie cierpienia jednostki lub szkód dla jej otoczenia. W klasyfikacji DSM-5 wyróżniono osiem głównych zaburzeń parafilicznych: voyeurystyczne, ekshibicjonistyczne, frotterystyczne, masochistyczne, sadystyczne, pedofilne, fetyszystyczne i transwestytyczne.
Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 uwzględnia nieco inny podział, wskazując sześć kategorii zaburzeń preferencji seksualnych: fetyszyzm, transwestytyzm fetyszystyczny, ekshibicjonizm, voyeuryzm, pedofilię i sadomasochizm. W najnowszej edycji tej klasyfikacji, ICD-11, wprowadzono istotne zmiany – usunięto m.in. rozpoznania fetyszyzmu, transwestytyzmu fetyszystycznego oraz sadomasochizmu, a także dokonano modyfikacji definicji samej parafilii jako zaburzenia. Selekcja konkretnych kategorii do klasyfikacji psychiatrycznych wynika przede wszystkim z ich znaczenia w kontekście epidemiologicznym i prawno-karnym.
Epidemiologia i rozpowszechnienie
Dokładne oszacowanie rozpowszechnienia parafilii stanowi wyzwanie, głównie ze względu na różnice w definicjach oraz trudności metodologiczne w badaniach. Nie każde zaangażowanie się w nietypowe zachowania seksualne czy przejawianie parafilnych fantazji spełnia kryteria zaburzenia. Istniejące badania wskazują, że zainteresowania parafilne są stosunkowo powszechne w populacji ogólnej, przy czym znacznie częściej występują wśród mężczyzn i zazwyczaj ujawniają się już w okresie dojrzewania. Wiele osób wykazuje więcej niż jedną parafilię, a zainteresowania parafilne są kilkukrotnie częstsze niż same zaburzenia. W niektórych badanych grupach niemal połowa respondentów przyznała się do parafilnych fantazji.
Modele teoretyczne zaburzeń parafilicznych
Rozwój teorii dotyczących powstawania parafilii sięga końca XIX wieku. Richard von Krafft-Ebing oraz Alfred Binet zwracali uwagę na rolę warunkowania klasycznego w kształtowaniu się dewiacji seksualnych. Przykładem jest masochizm, który według Krafft-Ebinga może wynikać z dziecięcych doświadczeń, np. przypadkowego skojarzenia kar fizycznych z pobudzeniem seksualnym. Rachman w latach 60. XX wieku podkreślał znaczenie przypadkowego łączenia bodźców, które mogą prowadzić do powstania trwałych wzorców parafilicznych.
Nowsze modele behawioralne uwzględniają zarówno warunkowanie klasyczne pierwszego i drugiego rzędu, jak i mechanizmy warunkowania sprawczego oraz społecznego uczenia się. Szczególną uwagę poświęcono także zagadnieniu przestępczości seksualnej, co znalazło odzwierciedlenie w wieloczynnikowych teoriach wyjaśniających powstawanie i podtrzymywanie zaburzeń parafilicznych.
Jednym z najbardziej kompleksowych podejść jest teoria Marshall’a i współpracowników. Model ten integruje wpływ czynników biologicznych, społeczno-kulturowych i mechanizmów uczenia się, wskazując, że kluczową rolę w rozwoju parafilii odgrywają wczesne doświadczenia osamotnienia i brak emocjonalnej więzi z opiekunem. Braki te utrudniają rozwój zdrowych relacji intymnych w dorosłości, co może prowadzić do poszukiwania alternatywnych sposobów kompensacji poprzez parafiliczne fantazje i zachowania. Proces ten wzmacniają negatywne doświadczenia społeczne, które ograniczają możliwość realizacji konwencjonalnych potrzeb seksualnych.
Podobne mechanizmy podkreślają Arrigo i Purcell w swoim Integracyjnym Modelu Parafilii. Model ten opiera się na wcześniejszych teoriach, takich jak Model Motywacyjny Burgess i wsp. czy Trauma-Control Model Hickey’a, które analizują wpływ doświadczeń traumatycznych na rozwój dewiacyjnych zachowań seksualnych. Arrigo i Purcell wskazują na istnienie dwóch kluczowych czynników: predysponujących i traumatycznych. Do pierwszej grupy zaliczają dysfunkcyjne środowisko rodzinne, w tym brak stabilnych więzi emocjonalnych oraz czynniki biologiczne, np. nieprawidłowości w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego. Do drugiej grupy należą traumatyczne przeżycia – fizyczne, psychiczne i seksualne, które mogą prowadzić do niskiej samooceny, poczucia beznadziejności i społecznej izolacji.
W ich modelu rozwój parafilii przebiega w cykliczny sposób. Osoba doświadczająca wczesnych traum może poszukiwać ucieczki w parafilicznych fantazjach, które początkowo pełnią funkcję kompensacyjną. Stopniowo fantazjowanie, kompulsywna masturbacja oraz inne czynniki (np. alkohol, narkotyki, pornografia) wzmacniają parafiliczne tendencje, a w sytuacjach stresowych mogą prowadzić do ich realizacji w rzeczywistości. Z biegiem czasu treść fantazji może ulegać intensyfikacji i przybierać coraz bardziej ekstremalne formy.
Parafilie i zaburzenia parafiliczne stanowią złożoną kategorię zachowań i zainteresowań seksualnych, które mogą, ale nie muszą, prowadzić do istotnych trudności funkcjonowania jednostki i jej otoczenia. Modele teoretyczne wskazują na kluczową rolę czynników środowiskowych, biologicznych oraz mechanizmów uczenia się w rozwoju parafilii. Zrozumienie tych mechanizmów może mieć istotne znaczenie w kontekście profilaktyki, diagnostyki oraz terapii zaburzeń parafilicznych.
