Uzależnienia behawioralne stanowią narastający problem współczesnego społeczeństwa, w którym granica między codziennymi nawykami a destrukcyjnym przymusem staje się coraz bardziej płynna. W dobie wszechobecnych technologii i łatwego dostępu do różnorodnych form rozrywki, zachowania takie jak korzystanie z mediów społecznościowych, gry komputerowe czy zakupy mogą prowadzić do uzależnienia o równie poważnych konsekwencjach jak nałogi związane z substancjami chemicznymi. Jak wskazuje psycholożka i psychoterapeutka poznawczo-behawioralna, Arleta Kruszyńska, choć mechanizmy tych dwóch rodzajów uzależnień mają wiele wspólnego, istotne różnice tkwią w źródle uzależnienia oraz objawach. W niniejszym wywiadzie omówione zostaną kluczowe aspekty uzależnień behawioralnych – ich przyczyny, objawy, metody diagnozy i leczenia – oraz rola wsparcia bliskich w procesie zdrowienia.
Zapraszamy do lektury.
Czym są uzależnienia behawioralne i jak, jeśli w ogóle, różnią się od uzależnień od substancji? Jaka jest dzisiaj skala osób uzależnionych?
Uzależnienia behawioralne to rodzaj uzależnienia, w którym dana osoba staje się nadmiernie zaangażowana w wykonywanie określonej aktywności, czy zachowania, pomimo doświadczania negatywnych konsekwencji w związku z wykonywaniem tego działania.
Różnicowanie między uzależnieniem behawioralnym a chemicznym polega głównie na rodzaju czynnika uzależniającego. W uzależnieniu chemicznym mówimy o substancjach wpływających na biochemię organizmu, zaś w uzależnieniach behawioralnych mówimy o powtarzających się, wręcz kompulsywnych zachowaniach, które przynoszą osobie uzależnionej ulgę, gratyfikację emocjonalną. Mechanizmy uzależnienia są podobne. W przeciwieństwie do uzależnień chemicznych, uzależnienia behawioralne nie wiążą się z zażywaniem substancji, lecz z powtarzaniem określonych czynności, które w sposób niekontrolowany zajmują coraz więcej energii i czasu danej osoby.
Uzależnienia chemiczne dotyczą uzależnienia od substancji, które wpływają na procesy chemiczne zachodzące w mózgu (alkohol, narkotyki, nikotyna, leki). Substancje mogą wywoływać fizyczną zależność. Organizm przyzwyczaja się do ich obecności i wymaga ich regularnego dostarczania. Uzależnienia chemiczne często prowadzą do objawów fizycznych, takich jak: głód substancji (silna potrzeba zażywania substancji, wręcz granicząca z przymusem), zmieniona tolerancja (konieczność przyjmowania najczęściej coraz większej ilości substancji, by osiągnąć ten sam efekt), objawy abstynencyjne (drżenie rąk, całego ciała, zlewne poty, lęk, bóle somatyczne), zaburzona kontrola przyjmowania substancji. Uzależnienia chemiczne mogą mieć silne podłoże fizjologiczne, związane z chemicznymi zmianami w mózgu, które utrzymują potrzebę zażywania substancji.
Natomiast uzależnienia behawioralne dotyczą specyficznych zachowań, które stają się nałogowe (uzależnienie od hazardu, Internetu, gier komputerowych, zakupów, jedzenia). Uzależnienie jest związane z powtarzaniem zachowań, które dostarczają natychmiastowej ulgi lub gratyfikacji. W przypadku uzależnień behawioralnych nie występują objawy fizyczne uzależnienia, zaś uzależnienie może prowadzić do problemów emocjonalnych i psychicznych (np. zaburzenia nastroju, lękowe). Osoba uzależniona może odczuwać trudności w kontrolowaniu swojego zachowania, co przyczynia się do powstawania negatywnych konsekwencji w życiu osobistym, zawodowym i społecznym. Uzależnienia behawioralne głównie związane są z psychologicznymi mechanizmami nagrody (np. poszukiwanie gratyfikacji, unikanie emocjonalnego dyskomfortu, a także doświadczanie stanu nudy i potrzeba pozbycia się tego stanu). Osoba uzależniona angażuje się w określone zachowanie w celu uzyskania nagrody emocjonalnej.
Jakie są najczęstsze rodzaje uzależnień behawioralnych, które obserwuje Pani w swojej praktyce?
W mojej praktyce zawodowej spotykam się najczęściej z uzależnieniem od Internetu, gier komputerowych (gaming disorder), telefonów komórkowych i mediów społecznościowych, hazardu, zakupów (zakupoholizm), pracy (pracoholizm), jedzenia (kompulsywne jedzenie) oraz pornografii.
Jakie są główne przyczyny powstawania uzależnień behawioralnych? Czy istnieją czynniki genetyczne, psychologiczne czy społeczne, które zwiększają ryzyko ich rozwoju?
W przypadku uzależnień behawioralnych, podobnie jak uzależnień od substancji chemicznych, możemy mówić o trzech czynnikach: biologicznych, psychologicznych oraz społecznych. Przyglądając się bliżej czynnikom biologicznym możemy powiedzieć, że uzależnienia behawioralne mogą wynikać z nieprawidłowego funkcjonowania układu nagrody w mózgu. Czynniki biologiczne obejmują genetykę, neurobiologię i zmiany w strukturach mózgu, które mogą predysponować osobę do rozwoju uzależnienia. Geny wpływające na metabolizm neuroprzekaźników (np. dopaminy, serotoniny) i te związane z układem nagrody w mózgu mogą przyczyniać się do zwiększenia ryzyka uzależnienia. Mózg ludzki ma wbudowany system nagrody (dopamina), który motywuje do wykonywania aktywności, które przynoszą przyjemność lub ulgę. Niektóre zachowania (np. hazard, uzależnienia behawioralne) mogą zaburzać ten system, prowadząc do nadmiernego uwalniania dopaminy, a tym samym skutkować doświadczaniem przyjemności. Organizm wymaga częstszego wykonywania uzależniającego zachowania, aby osiągnąć ten sam efekt. Uzależnienie może osłabić zdolność do samokontroli i podejmowania racjonalnych decyzji, co ułatwia kontynuowanie uzależniającego zachowania, pomimo doświadczania negatywnych skutków. Zachowania te, wynikające z uzależnienia (np. hazard), powodują wzrost poziomu dopaminy w mózgu, co daje uczucie przyjemności i euforii. Z czasem, układ nagrody staje się mniej wrażliwy na dopaminę, co prowadzi do potrzeby bardziej intensywnych zachowań, by osiągnąć ten sam efekt.
Czynniki psychologiczne – uzależnienia behawioralne często wiążą się z mechanizmami psychologicznymi i rozwijają się u osób, które mają silną tendencję do poszukiwania natychmiastowej ulgi, gratyfikacji i przyjemności w sytuacji doświadczania nieprzyjemnych emocji. Zachowania takie, jak hazard, korzystanie z Internetu, objadanie mogą dawać szybkie poczucie natychmiastowej gratyfikacji, co prowadzi do kontynuowania tych działań, mimo ich negatywnych konsekwencji – daje chwilową ulgę od tych emocji, co wzmacnia nawyk i prowadzi do uzależnienia.
Czynniki społeczne – w interakcji z otoczeniem kształtują się nawyki, postawy i zachowania – które kształtowane nieprawidłowo – mogą prowadzić do pewnych wzorców uzależnienia. Grupy rówieśnicze mają ogromny wpływ na kształtowanie zachowań. Osoby dorastające w rodzinach, gdzie występuje problem uzależnienia, mogą być bardziej narażone na rozwój uzależnień. Wzorce zachowań modelowane przez rodziców oraz niekonstruktywny sposób radzenia sobie z emocjami mogą wpływać na kształtowanie podobnych nawyków w późniejszym życiu młodej osoby.
Jakie są najczęstsze objawy świadczące o tym, że dana osoba może mieć problem z uzależnieniem behawioralnym? Np. w kontekście gier komputerowych – gdzie leży granica pomiędzy codziennym graniem a uzależnieniem? Czy w przypadku social mediów – codzienne korzystanie z Instagrama, czy FB, a problemem z niekorzystania z tych platform?
Naszą uwagę szczególnie powinno zwrócić przewlekłe, problematyczne oraz powtarzające się zachowanie, które prowadzi do cierpienia lub znacznego utrudnienia funkcjonowania. Nierzadko jest ono związane z utratą kontroli nad czasem (związanym np. z graniem, czy korzystaniem z social mediów), które objawia się niemożnością przerwania, czy ograniczenia wykonywanej czynności. Zaniedbywanie obowiązków zawodowych, rodzinnych, szkolnych, a także społecznych to kolejne symptomy warte zauważenia. Nierzadko również zaniedbywanie zdrowia, np. niewystarczająca ilość snu, np. na rzecz grania w gry, czy korzystania z social mediów. Nadmierne zaangażowanie objawiające się niemalże nieustannym myśleniem o danej czynności oraz planach aby móc ponownie zaangażować się w nią po jej przerwaniu. Poczucie przymusu wykonywania danej czynności i związany z nim niepokój, gdy tej czynności nie można wykonywać (np. niemożność grania w grę, czy korzystania z social mediów). Objawia się to coraz większą ilością czasu poświęcaną na daną aktywność, aby osiągnąć ten sam poziom przyjemności z danej czynności (granie, korzystanie z social mediów). Nierzadko pojawianie się negatywnych konsekwencji w relacjach interpersonalnych z uwagi na mniejszą ilość czasu poświęcaną rodzinie, przyjaciołom, a także pogorszenie dobrostanu psychicznego związanego ze zwiększeniem się poziomu lęku, stresu, obniżonego nastroju, czy poczucia winy związanych z nadmiernym zaangażowaniem w wykonywaną czynność. Osoba uzależniona również nierzadko stara się ukrywać swoje zachowania przed bliskimi i izoluje się aby móc wykonywać te czynności w samotności, bez udziału dystraktorów. Gdy osoba uzależniona nie może wykonywać danej czynności pojawia się u niej frustracja, niepokój, a także złość.
W jaki sposób diagnozuje się uzależnienia behawioralne? Czy istnieją jakieś specyficzne testy lub narzędzia diagnostyczne?
Diagnoza uzależnienia behawioralnego przeprowadzana jest przez specjalistę, który identyfikuje problem i ocenia jego nasilenie. Diagnoza opiera się przede wszystkim na rozmowie z pacjentem, która obejmuje wywiad kliniczny (pytania o częstotliwość i czas spędzany na danym zachowaniu, objawy uzależnienia, negatywne konsekwencje ww. zachowań, dotychczasowe próby zaprzestania zachowań, zmiany pojawiające się w doświadczaniu emocji, nastroju, samopoczuciu związane z wykonywaniem danej aktywności).
Diagnozę uzależnienia przeprowadza się w oparciu o kryteria uzależnienia behawioralnego, które obejmują:
- silne pragnienie (graniczące z poczuciem przymusu) kontynuowania danego zachowania,
- trudności w kontrolowaniu czasu poświęcanego danej aktywności,
- objawy abstynencyjne (niepokój, stres, frustracja przy braku dostępu do danej aktywności),
- zwiększoną tolerancję (potrzebę coraz większego zaangażowania w daną aktywność),
- zaniedbywanie alternatywnych źródeł przyjemności lub zainteresowań,
- negatywne konsekwencje zdrowotne, społeczne i emocjonalne związane z daną aktywnością.
Skale i kwestionariusze diagnostyczne, które mogą okazać się pomocne w przeprowadzaniu diagnozy to: Skala Uzależnienia od Internetu (IAT), opracowana przez Kimberly Young, kwestionariusz Zaburzenie Grania w Internecie-20 (Internet Gaming Disorder-20, IGD-20), Skala Uzależnienia od Zakupów (Compulsive Buying Scale). Skala Uzależnienia od Mediów Społecznościowych (Social Media Addiction Scale).
Jakie są najskuteczniejsze metody leczenia uzależnień behawioralnych? Czy terapia indywidualna różni się od grupowej?
Leczenie uzależnień behawioralnych wymaga indywidualnego podejścia. Jedną z najskuteczniejszych metod leczenia uzależnień behawioralnych jest terapia poznawczo-behawioralna (CBT). Skupia się ona głownie na identyfikowaniu i modyfikowaniu negatywnych myśli, przekonań i zachowań, które prowadzą do uzależnienia i je podtrzymują. Terapia pomaga pacjentom zrozumieć tzw. negatywne myśli automatyczne, zniekształcenia poznawcze, rozpoznać wyzwalacze zachowań i nauczyć się nowych, adaptacyjnych sposobów radzenia sobie z trudnymi emocjami. Celem terapii jest zmiana wzorców myślenia, które podtrzymują problematyczne zachowanie, nauka radzenia sobie ze stresem i nieprzyjemnymi emocjami, a także nauka rozpoznawania i unikania sytuacji wyzwalających chęć powrotu do problematycznego zachowania.
Terapia grupowa w leczeniu uzależnień jest jedną z najbardziej powszechnych i skutecznych form dopełnienia leczenia w procesie indywidualnym. Zajęcia prowadzone są przez terapeutę, gdzie uczestnicząc w zajęciach grupowych pacjenci mają szansę na przepracowanie problemów, usłyszenie słów konstruktywnej krytyki, otrzymania wsparcia i dostrzeżenia, iż problem uzależnienia nie jest problemem odizolowanym. Terapia grupowa ma na celu pomóc pacjentom w nauce zdrowych sposobów radzenia sobie z trudnościami emocjonalnymi. Pomaga również w nauce umiejętności społecznych i komunikacyjnych, które są pomocne w leczeniu uzależnienia. Pacjenci uczą się asertywności, rozwiązywania konfliktów oraz radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych, bez uciekania się do uzależniających zachowań.
Sesje psychoterapii indywidualnej odbywają się regularnie, zwykle raz w tygodniu, i trwają ok. 50 minut, zaś sesje terapii grupowej trwają około 90 minut.
Terapia grupowa jest ważna w leczeniu uzależnień behawioralnych, gdyż umożliwia pacjentom wymianę doświadczeń, motywuje do utrzymania zmiany, daje wsparcie w procesie leczenia. Grupa umożliwia również budowanie konstruktywnych umiejętności społecznych, które są niezbędne w radzeniu sobie z uzależnieniem. Grupa stanowi bezpieczne miejsce, w którym uczestnicy mogą pracować nad sobą, dzielić się swoimi trudnościami oraz znaleźć wsparcie na każdym etapie procesu zdrowienia.
Jaką rolę w procesie leczenia odgrywa wsparcie rodziny i bliskich?
Wsparcie rodziny i bliskich odgrywa istotną rolę w procesie leczenia uzależnień behawioralnych. Wpływa na motywację pacjenta do zmiany, kontynuowanie procesu leczenia oraz poprawę dobrostanu osoby uzależnionej.
Rodzina i bliscy, którzy oferują wsparcie emocjonalne, mogą pomóc osobie uzależnionej zauważyć, jak zachowanie wynikające z uzależnienia wpływa na jej życie i relacje. Wsparcie to może wzmocnić motywację do podjęcia leczenia i kontynuację procesu leczenia. Osoba uzależniona, zwłaszcza w pierwszej fazie procesu leczenia może doświadczać silnego stresu, lęku i niepokoju związanych z próbą zerwania z dotychczasowym zachowaniem. Wsparcie rodziny i bliskich może stworzyć bezpieczne i wspierające środowisko, które sprzyja procesowi zdrowienia. W momentach zwątpienia w proces leczenia, czy w przypadku pojawienia się nieprzyjemnych emocji lub trudności, rodzina może udzielić wsparcia emocjonalnego.
Jakie są długoterminowe perspektywy dla osób, które przeszły terapię z powodu uzależnienia behawioralnego? Czy istnieje ryzyko nawrotu?
Długoterminowe perspektywy dla osób, które przeszły terapię uzależnień behawioralnych, zależą od wielu czynników, cech osobowości, wsparcia społecznego, motywacji oraz umiejętności korzystania z technik terapeutycznych. Wiele osób po zakończeniu procesu leczenia doświadcza poprawy jakości życia i funkcjonowania, jak również jest w stanie prowadzić zdrowy tryb życia. Należy pamiętać, iż po zakończeniu procesu leczenia może wystąpić ryzyko nawrotu w uzależnieniu. Dlatego utrzymanie korzystnych, konstruktywnych zmian wymaga nieustannej pracy nad sobą.
Niekwestionowane korzyści z zakończonego procesu terapii to nabycie nowych, zdrowszych sposobów radzenia sobie z nieprzyjemnymi emocjami, stresem i problemami, co przyczynia się do lepszego funkcjonowania w wielu sferach życia. Terapia pomaga pacjentom zrozumieć proces uzależnienia, a także skutki, jakie uzależnienie spowodowało w ich życiu. Zwiększenie samoświadomości może pomóc w podejmowaniu lepszych decyzji w przyszłości i zapobieganiu ryzykownym zachowaniom. Terapia daje również szansę na odbudowanie zerwanych relacji z rodziną, przyjaciółmi, czy znajomymi. Po terapii osoby te mogą zyskać nowe umiejętności interpersonalne, co ułatwia tworzenie zdrowych relacji. Ponadto, osoby, które ukończyły terapię, nabyły umiejętności radzenia sobie w konstruktywny sposób z nieprzyjemnymi emocjami, stresującymi sytuacjami i codziennymi wyzwaniami.
