W ostatnich latach coraz częściej mówi się o wpływie psychiki na stan naszego zdrowia fizycznego. Choroby i dolegliwości, które nie znajdują potwierdzenia w badaniach medycznych, a mimo to utrudniają codzienne funkcjonowanie, są coraz lepiej rozumiane przez specjalistów różnych dziedzin – zarówno lekarzy, jak i psychologów. Jednym z obszarów, który zajmuje się zależnościami między ciałem a umysłem, jest psychosomatyka. Czym dokładnie jest ta dziedzina? Jakie objawy mogą świadczyć o zaburzeniach psychosomatycznych? Czy dotyczą one również dzieci? I wreszcie – jak można pomóc sobie lub bliskim w radzeniu sobie z dolegliwościami, których przyczyną może być psychika?
O tym, jak rozumieć powiązania między emocjami a ciałem, opowiada Klaudia Buller – psycholog, która w swojej pracy na co dzień spotyka się z pacjentami zmagającymi się z objawami psychosomatycznymi.
Zapraszamy do lektury.
Czym jest psychosomatyka? I czym są zaburzenia psychosomatyczne?
Psychosomatyka jest dziedziną mającą związek z zależnościami między zdrowiem psychicznym człowieka, a ciałem. Zwraca uwagę na to, jak nasz ogólny styl życia (w tym stres i przeżywane emocje) wpływają na zdrowie fizyczne. Zaburzenia psychosomatyczne pojawiają się wtedy, gdy objawy fizyczne są wywoływane lub nasilane przez czynniki psychiczne, mimo braku uchwytnych zmian organicznych.
Psychosomatyka podkreśla, że umysł i ciało są ze sobą nierozerwalnie powiązane, a długotrwały stres, lęk czy tłumione emocje mogą prowadzić do realnych dolegliwości somatycznych, takich jak bóle głowy, problemy żołądkowe czy zaburzenia snu. W leczeniu zaburzeń psychosomatycznych kluczowe jest podejście holistyczne, uwzględniające zarówno aspekt psychiczny, jak i fizyczny pacjenta.
Termin psychosomatyka funkcjonuje i pojawia się głównie w psychologii, ale coraz częściej do psychosomatyki odwołują się również lekarze…
To prawda. Zapewnienie pacjentowi holistycznej formy leczenia często okazuje się być tą najbardziej skuteczną formą. Coraz więcej lekarzy dostrzega, że skuteczna diagnoza uwzględnia również stan psychiczny. Bywa, że pacjent odczuwa nawracające bóle (np. brzucha), mimo że wyniki badań są prawidłowe. W takich przypadkach źródłem dolegliwości może być przeciążenie stresem lub nierozpoznane trudności emocjonalne.
Czy zależności i powiązania umysłu i ciała są w jakiś sposób mierzalne i potwierdzalne?
Tak, wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że stres czy doświadczenie traumy mają znaczny wpływ na nasz układ odpornościowy, hormonalny, nerwowy. Przykładowo, podwyższony poziom kortyzolu (hormonu stresu), stany zapalne czy zaburzenia pracy serca często korelują z przewlekłym stresem lub obniżonym nastrojem.
Długotrwała aktywacja mechanizmów stresowych może prowadzić do osłabienia odporności organizmu, co zwiększa podatność na infekcje oraz rozwój chorób autoimmunologicznych. Zaburzenia psychosomatyczne mogą również manifestować się poprzez choroby skóry, problemy gastryczne, a nawet przewlekły ból bez uchwytnej przyczyny organicznej. W związku z tym coraz częściej podkreśla się znaczenie profilaktyki psychicznej, dbałości o dobrostan emocjonalny oraz budowania odporności psychicznej jako elementów wspierających zdrowie fizyczne.
Ilu pacjentów ma zaburzenia psychosomatyczne?
Trudno dokładnie oszacować ilu pacjentów doświadcza zaburzeń psychosomatycznych, ponieważ objawy somatyczne często nie są od razu łączone z psychiką. Udając się do lekarza wielu pacjentów zgłasza jednak dolegliwości fizyczne, które w procesie leczenia nie znajdują uzasadnienia medycznego. Jest to zazwyczaj moment, w którym warto byłoby się przyjrzeć swoim metodom regulacji emocji, mechanizmom wykorzystywanym w trudnych sytuacjach i ogólnej higienie codziennego życia. Zmiana codziennych nawyków – takich jak poprawa jakości snu, wprowadzenie aktywności fizycznej, ograniczenie stresorów – może znacząco wpłynąć na poprawę samopoczucia i zmniejszenie objawów psychosomatycznych. Warto pamiętać, że zrozumienie i akceptacja wpływu psychiki na ciało jest ważnym krokiem w kierunku skutecznego leczenia.
Jakie są przykłady zaburzeń psychosomatycznych? Jakie objawy najczęściej zgłaszają tacy pacjenci?
Do najczęstszych zaburzeń psychosomatycznych należą: zespół jelita drażliwego, problemy z trawieniem, astma, nadciśnienie tętnicze, choroby skóry (np. łuszczyca), migreny, przewlekłe bóle (np. głowy, kręgosłupa). Objawy te często obejmują również bóle brzucha, zmęczenie, kołatanie serca, trudności z oddychaniem, napięcie mięśniowe czy bezsenność – mimo braku zmian wykrywalnych w badaniach medycznych.
Jak dokonuje się diagnozy pacjenta? Na podstawie czego można stwierdzić, że choroba jest psychosomatyczna?
Diagnoza opiera się na analizie doświadczanych objawów z ciała i czynników emocjonalnych. Wraz z pacjentem ocenia się, czy występujące objawy mają związek z określonymi sytuacjami – np. nasilają się pod wpływem stresu lub ważnych wydarzeń życiowych. Jeżeli leczenie farmakologiczne nie przynosi efektu, pomocna może być konsultacja psychologiczna lub psychoterapeutyczna.
Czy zaburzenia psychosomatyczne dotyczą wyłącznie osób dorosłych, czy również dotykają dzieci?
Zaburzenia psychosomatyczne dotyczą nas, jako ludzi, więc jak najbardziej również i dzieci. Najmłodsi także doświadczają stresu, a objawy somatyczne (np. ból brzucha, duszności, nudności) mogą być formą wyrażania emocji, których dziecko nie potrafi jeszcze określić słowami i nazwać. Dzieci nie zawsze potrafią zwerbalizować swoje przeżycia, dlatego ich trudności emocjonalne mogą częściej objawiać się fizycznie.
W takich sytuacjach szczególnie ważna jest uważność dorosłych – rodziców, opiekunów i nauczycieli – na sygnały wysyłane przez dziecko. Często dopiero obserwacja zmian w zachowaniu, nastroju czy nawracających dolegliwości somatycznych może naprowadzić na źródło problemu. Wspierająca rozmowa, budowanie bezpiecznej relacji oraz konsultacja z psychologiem dziecięcym mogą pomóc dziecku w lepszym zrozumieniu i wyrażeniu trudnych emocji. Wczesna interwencja psychologiczna nie tylko łagodzi objawy, ale również uczy dziecko zdrowych sposobów radzenia sobie z emocjami w przyszłości.
Jak rozpoznaje się u dzieci objawy lub choroby psychosomatyczne i czy można im zapobiegać?
Rozpoznanie opiera się na obserwacji dziecka, rozmowach z opiekunami oraz współpracy rodziny z lekarzem pediatrą. Profilaktyka obejmuje m.in. naukę regulacji emocji, budowanie bezpiecznych relacji, wsparcie w sytuacjach stresowych i uważność na potrzeby dziecka. Ważnym elementem profilaktyki jest również tworzenie środowiska, w którym dziecko czuje się akceptowane i rozumiane, co wzmacnia jego poczucie bezpieczeństwa. Regularna rozmowa o emocjach i ich nazywanie pomaga dziecku rozwijać świadomość emocjonalną i budować zdrowe mechanizmy radzenia sobie z trudnościami. Wspólne spędzanie czasu, rytuały rodzinne i dbałość o stabilność dnia codziennego również mają duże znaczenie dla dobrostanu psychicznego dziecka. Dzięki takiemu podejściu można nie tylko zapobiegać rozwojowi zaburzeń psychosomatycznych, ale też wspierać harmonijny rozwój emocjonalny i społeczny najmłodszych.
W przypadku dorosłych częstym problemem jest tzw. zespół przewlekłego zmęczenia, który ma również podłoże psychosomatyczne?
Jak najbardziej. W przypadku zespołu przewlekłego zmęczenia ciało wysyła sygnał, by zwolnić, odpocząć, skupić się teraz na regeneracji. Zbagatelizowanie tego objawu może skutkować pogorszeniem się stanu zdrowia i zbuntowaniem się organizmu, niemożnością wykonywania swoich dotychczasowych obowiązków. W sytuacji występowania dużej presji, szybkiego tempa życia, wielu obowiązków, deadlinów, konieczności pogodzenia życia zawodowego z prywatnym, często ciężko jest zwolnić, a doba nagle okazuje się zbyt krótka. Często są to pacjenci, którzy nauczyli się żyć w schemacie, w którym odpoczynek był nieakceptowalną częścią dnia, a tylko ciężka praca i pękający w szwach kalendarz przynosił odpowiednie korzyści.
Jak się leczy zaburzenia psychosomatyczne?
Leczenie koncentruje się na regulacji układu nerwowego oraz redukcji stresu. Jest to proces, który zakłada wprowadzenie do swojej codziennej rutyny czasu na odpoczynek, technik relaksacyjnych, medytację, mindfulness. Specjalista w pracy z pacjentem na terapii skupia się również na ogólnej higienie życia pacjenta, która obejmuje jakość jego snu, spożywanych posiłków, nawodnienia, aktywności fizycznej, preferowanych form spędzania wolnego czasu, używek. Każda z wprowadzanych metod pożądane skutki przynosi jednak z czasem, gdy pacjent włączy działające i preferowane metody na stałe do swojego życia, dlatego tak kluczowa jest tutaj cierpliwość i wyrozumiałość do samego siebie. W niektórych przypadkach wskazane jest włączenie leczenia farmakologicznego (np. leków przeciwdepresyjnych, przeciwlękowych).
Co powoduje zwiększenie ryzyka schorzeń psychosomatycznych?
Zwiększenie ryzyka schorzeń psychosomatycznych najczęściej ma związek ze środowiskiem, w którym się wychowywaliśmy, gdzie wyrobiliśmy mechanizmy funkcjonowania w stresujących sytuacjach, z którymi potem wzrastaliśmy. W dzieciństwie tworzy się pewnego rodzaju schemat, „programowanie”, który w dorosłości pozwala nam się odnaleźć w tych znanych, ale również i nowych sytuacjach. Środowisko domowe, w którym opiekunowie nie odpowiadają na potrzeby dziecka oraz nie ma ono zapewnionego wsparcia emocjonalnego, ma istotny wpływ na zwiększenie ryzyka wystąpienia „buntowniczej” reakcji ciała. Gdy emocje nie są nazwane i przeżyte, organizm może dawać sygnały poprzez dolegliwości fizyczne.
