Schematy poznawcze kształtują się na podstawie naszych doświadczeń, zarówno indywidualnych, jak i zbiorowych, takich jak kultura, w której wzrastamy, czy rodzina. O tym, czy schematy poznawcze nabywamy wraz z doświadczeniami w dzieciństwie oraz jaką rolę pełnią w naszym życiu i czy możemy je modyfikować, opowiada psychoterapeutka, Anna Okrutna – Skowroń.
Czym są schematy poznawcze?
Można powiedzieć, że schematy poznawcze to takie nasze okulary, przez które patrzymy na świat. Są one zbiorem różnych pojęć, sądów i stwierdzeń, dzięki którym odbieramy to co nas otacza w określony sposób. Na schemat poznawczy składają się przekonania na temat siebie samego, innych ludzi i świata, a także to, co należy a czego nie należy robić, jak postępować, jak sobie radzić. Zwykle nie jesteśmy świadomi treści tych naszych głębokich przekonań. One ujawniają się nam w postaci myśli tzw. automatycznych, które pojawiają się w różnych sytuacjach. A to, jakich emocji doświadczamy, zależy właśnie od tych myśli. Żeby trochę to przybliżyć, jeśli ktoś posiada przekonanie o sobie „jestem słaby/bezradny”, to w sytuacji np. pójścia do urzędu, mogą pojawić się u takiej osoby myśli automatyczne: „nie dam sobie, sam, nie będę wiedzieć co zrobić, nie wypełnię dobrze tego formularza”, a w efekcie prawdopodobnie będzie ona czuła lęk. Jeżeli ktoś natomiast posiada przekonanie: „ludzie oceniają, krytykują”, może ono wpłynąć na nieufność względem innych, trudności z wchodzeniem w relacje i budowaniem bliskich związków. Jednak to nie jest tak, że te nasze schematy działają wyłącznie na naszą niekorzyść. One przede wszystkim pomagają nam porządkować różne informacje jakie do nas docierają, ułatwiają ocenę sytuacji i sprawne podejmowanie decyzji – dzięki nim nie analizujemy przez kilka godzin wszystkich za i przeciw.
Czy są one zapisem naszych doświadczeń, wzorców kulturowych, rodzinnych, a tym samym w jakiś sposób jesteśmy z góry „dookreśleni” przez środowisko, z którego wychodzimy?
Tak, schematy poznawcze kształtują się na podstawie naszych doświadczeń, zarówno indywidualnych, jak i zbiorowych, takich jak kultura, w której wzrastamy, czy rodzina. Ponieważ schematy pełnią bardzo ważną rolę w poznawaniu i rozumieniu świata, to znaczna część z nich powstaje w okresie najintensywniejszego rozwoju człowieka – we wczesnym dzieciństwie i okresie dorastania.
Jak już wcześniej wspomniałam, mogą one wpływać na nasze myślenie i odczuwanie, kształtując nasze spostrzeżenia i decyzje. Jednakże, mimo wpływu środowiska, istnieje również możliwość modyfikacji tych schematów i właśnie nad tym pracuje się z pacjentami w trakcie psychoterapii.
Jak doświadczenie kształtuje nasz umysł?
Doświadczenie odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu naszego umysłu na wielu poziomach, także na poziomie schematów poznawczych. Doświadczanie tworzy schematy, ale dzięki doświadczaniu mogą one ulegać także modyfikacjom. Doświadczenia społeczne, takie jak interakcje z innymi ludźmi, wpływają na tworzenie się i modyfikowanie naszych schematów poznawczych. Kiedy obserwujemy innych i porównujemy z nami samymi, naśladujemy czyjeś zachowania i sprawdzamy jak my sobie radzimy w podobnych sytuacjach, zdobywamy wiedzę o nas samych. Ponadto, w toku rozwoju jest taki nasilony okres kiedy „przeglądamy się” w oczach innych i na tej podstawie też budujemy wiedzę o sobie.
Inni ludzie, ale także normy kulturowe i religijne także mają wpływ na nasze przekonania, wartości i zachowania. Część osób ma przecież przekonania, że „kobieta powinna opiekować się dzieckiem”, „starszym nie można się sprzeciwiać”, „mężczyzna powinien utrzymywać dom”, wynikające z norm kulturowych i te przekonania wywołują konkretne postępowanie, myśli i emocje. Zwłaszcza te emocje są odczuwalne, jeśli ktoś postępuje – świadomie, bądź nie – wbrew takiej uwewnętrznionej prawdzie. To, co również jest bardzo ważne, to czy za określone zachowanie spotyka nas nagroda, czy kara. Jeśli dziecko przychodzi do rodzica po wsparcie, czy ukojenie, a w reakcji doświadcza odrzucenia i jeśli takie sytuacje się powtarzają, może powstać u niego schemat deprywacji emocjonalnej i przekonania o byciu nieważnym, nie zasługującym na miłość. A to z kolei może bardzo mocno wpływać i na obraz siebie i na to, jak człowiek patrzy na innych i jakie relacje z nimi buduje. Także nasze emocje wpływają na to w jaki sposób odbieramy siebie i świat. Doświadczenia emocjonalne intensyfikują procesy zapamiętywania i przetwarzania informacji.
Jaką rolę pełnią schematy poznawcze w naszym życiu?
Przede wszystkim pomagają nam zrozumieć to, co się dzieje w nas i wokół nas, bo porządkują i organizują różne informacje. Działają na zasadzie takich szufladek, do których możemy wrzucać to, co do nas dociera różnymi kanałami. Dzięki szybkiemu rozpoznawaniu i wkładaniu informacji do tych szufladek możemy szybciej przyswoić różne informacje. Schematy są filtrem, który pozwala nam skupić się na tym co najistotniejsze, z pominięciem detali. Jak wiadomo, pamięć ludzka ma swoją pojemność, więc ułatwiają nam one też zapamiętywanie istotnych faktów i łączą je z istniejącymi już w naszym umyśle danymi. A ponieważ tworzą się one na podstawie naszych doświadczeń, to dzięki nim możemy podejmować szybkie decyzje, bez długiego analizowania różnych opcji – na podstawie doświadczenia przewidujemy już co może się wydarzyć. Jak widać, schematy poznawcze nie są tylko szkodliwym wybrykiem naszego umysłu. Warto jednak zauważyć, że ponieważ schematy poznawcze odrzucają część informacji i są też filtrem, na który nakładają się nasze emocje oraz subiektywne postrzeganie rzeczywistości, to mogą prowadzić do uproszczeń i błędnych wniosków, tzw. błędów poznawczych. I nauka rozpoznawania tych błędów jest także częścią psychoterapii.
Czy i w jaki sposób można zmieniać schematy poznawcze?
Zdobywając nowe doświadczenia, dostosowujemy do siebie istniejące schematy poznawcze i nowe informacje. Proces ten obejmuje zarówno asymilację, czyli dopasowywanie nowych informacji do istniejących schematów, jak i akomodację, czyli dostosowywanie schematów do nowych sytuacji. I ten drugi punkt to jest bardzo ważna informacja, bo pokazuje, że można na te schematy wpływać i można je modyfikować. Proces takiej zmiany jest nazywany restrukturyzacją poznawczą i odbywa się poprzez pracę nad identyfikacją emocji, wywołujących je myśli i kryjących się za nimi przekonań. Praca opiera się na zmianie myślenia poprzez weryfikację prawdziwości myśli, tworzenie bardziej obiektywnych myśli, nabywanie nowych doświadczeń wpływających na zmianę istniejących schematów.
Z jakimi schematami zgłaszają się najczęściej pacjenci?
Różnorodność trudności z jakimi zgłaszają się pacjenci i ich indywidualne funkcjonowanie sprawia, że trudno jest jednoznacznie określić, z jakimi konkretnie schematami poznawczymi pacjenci najczęściej zgłaszają się na terapię. Na pewno są pewne „grupy” schematów, które występują w obliczu konkretnych trudności, czy zaburzeń, jednak u każdego człowieka mają one indywidualną treść, adekwatną do jego doświadczeń. Często w swojej pracy spotykam się z osobami mającymi przekonanie o byciu słabym, niekompetentnym, nie potrafiącym sobie poradzić, co odnosi się do bardzo różnych obszarów życiowych. Częste są także schematy dotyczące bycia gorszym, niedostatecznie dobrym, nie zasługującym na miłość, czy uwagę. Ważne jest także, by powiedzieć, że każdy z nas posiada jakieś schematy poznawcze i każdy z nas posiada także strategie radzenia sobie z nimi. Tymi strategiami może być robienie rzeczy, które potwierdzają nam nasz schemat – wtedy jest to bolesne, ale mamy nad tym kontrolę, unikanie takich sytuacji, w których dany schemat mógłby się ujawnić nam i światu lub nadkompensacja, czyli działanie zupełnie zaprzeczające temu schematowi. Te strategie mają nas uchronić od nieprzyjemnych doznań a czasami wręcz bólu, które mogłyby się pojawić, gdyby ten schemat „wyszedł na światło dzienne”, ale jednak zdarza się, że w dłuższej perspektywie są one dla nas niekorzystne.
Jak wygląda terapia w przypadku schematów poznawczych?
Jak już wcześniej wspomniałam, w terapii skupiamy się na restrukturyzacji poznawczej a więc krótko mówiąc na takiej zmianie schematów poznawczych, aby były one dla nas bardziej adaptacyjne i pozwalały nam optymalnie funkcjonować. Pierwszym krokiem do zmiany schematów poznawczych jest wiedza o ich istnieniu. Ponieważ są one zwykle nieświadome to odkrywamy je za pomocą rozpoznawania emocji i myśli jakie je wywołują. Pracujemy także nad tym, by zobaczyć różne sytuacje w bardziej obiektywny sposób, więc pomocne jest analizowanie dowodów za i przeciw negatywistycznym myślom. W terapii poznawczo-behawioralnej podejmuje się także różne działania, w celu sprawdzenia za pomocą własnego doświadczenia, czy te myśli i przewidywania są prawdziwe, czy też nie, oraz by poszerzyć perspektywę patrzenia na dany problem. Trzeba jednak zaznaczyć, że jest to bardzo ogólny opis terapii w oparciu o nurt poznawczo – behawioralny. Potrzeby każdego pacjenta mogą być natomiast bardzo indywidualne, więc w terapii stosuje się także inne techniki dostosowane do trudności i oczekiwań osoby, która zgłasza się do psychoterapeuty.
Co daje terapia? Czy wyjście z jednych schematów nie wprowadza pacjenta w inne schematy?
Przede wszystkim psychoterapia powinna skupiać się na konkretnych indywidualnych celach i w tych określonych obszarach powinna przynosić ulgę. Psychoterapia dostarcza pacjentowi technik i narzędzi do skutecznego radzenia sobie z problemami. Terapia może pomóc pacjentom lepiej zrozumieć siebie, swoje myśli, emocje i zachowania. Zyskanie takiej świadomości i głębszego zrozumienia siebie pozwala efektywniej radzić sobie z życiowymi wyzwaniami, trudnymi emocjami. Psychoterapia, w zależności od konkretnego celu, może przyczynić się także do rozwinięcia zdrowych relacji z innymi ludźmi.
Co do obaw dotyczących przenoszenia się z jednych schematów poznawczych na inne, jest to kwestia, nad którą terapeuta zazwyczaj pracuje z pacjentem. W trakcie terapii istotne jest, aby terapeuta pomagał pacjentowi nie tylko identyfikować i modyfikować negatywne schematy, ale również, aby pomagał wprowadzać pozytywne, adekwatne myślenie i reakcje. Psychoterapeuta stara się jak najdokładniej zrozumieć problem z jakim zgłasza się pacjent i wszelkie mechanizmy, które doprowadziły do niego. Wytycza ścieżkę pracy w taki sposób, aby pogłębiać wiedzę pacjenta na ten temat i uniknąć ryzyka przenoszenia się z jednych problematycznych schematów na inne. Kluczowe są również aktywna praca pacjenta i jego otwartość na zmiany.
Jakie błędy popełniają rodzice w wychowaniu dzieci, wdrażając je w pewne utarte schematy?
Przede wszystkim warto podkreślić, że rola rodziców to jeden z wielu czynników wpływających na rozwój dziecka a także na tworzenie się u niego schematów poznawczych. Jednak zrozumienie i świadomość swoich działań przez rodziców, a także otwartość na zmiany, mogą przyczynić się do tworzenia bardziej obiektywnego i stabilnego obrazu własnej osoby u dziecka, a także zapobiegania negatywnym schematom poznawczym. Często spotykane zachowania rodziców, które mogą wywoływać powstawanie nieprzystosowawczych schematów, to nadmierne krytykowanie, lub porównywanie z innymi. Może to rodzić przekonanie o byciu niewystarczającym, gorszym i powodować unikanie, lęk lub perfekcjonizm. Nadmierna kontrola nad życiem dziecka, ale także wyręczanie z obowiązków adekwatnych do wieku i możliwości dziecka ogranicza rozwój jego autonomii i umiejętności podejmowania decyzji. Dzieci, które doświadczają nadmiernej kontroli, mogą rozwijać schematy poznawcze związane z brakiem pewności siebie i przekonaniem, że nie są w stanie radzić sobie samodzielnie. I w drugą stronę, brak konsekwencji lub nadmierne rozluźnienie granic mogą skutkować nadmierną potrzebą kontroli u dziecka, którą może ono realizować poprzez poszukiwanie takich obszarów w niekoniecznie akceptowalny sposób. Ważne też, że my sami jako rodzice możemy przekazywać swoim dzieciom własne schematy poznawcze. Warto więc pracować nad rozwijaniem swojej świadomości w tym obszarze.
