Każdy człowiek posiada osobowość, czyli zestaw cech determinujących sposób myślenia i zachowania. Zdrowa osobowość umożliwia skuteczne funkcjonowanie w relacjach międzyludzkich i osiąganie celów zawodowych oraz prywatnych. Natomiast osobowość zaburzona prowadzi do trudności w różnych aspektach życia.
Jak podkreśla psycholożka, Monika Wicińska, zaburzenia osobowości są trwałymi wzorcami myślenia, doświadczania emocji i zachowania, które znacząco odbiegają od normy. Charakteryzuje je sztywność oraz oporność na zmiany. Zaburzenia osobowości nie są chorobami w tradycyjnym sensie, dlatego trudno mówić o ich leczeniu, a raczej o zmianie sposobu funkcjonowania danej osoby.
Szacuje się, że odsetek osób spełniających kliniczne kryteria zaburzeń osobowości wynosi od 1% do 6%, w zależności od rodzaju zaburzenia.
Zapraszamy do lektury.
Czym są zaburzenia osobowości i jakie są ich główne cechy?
Każdy z nas ma osobowość. Osobowość to struktura składająca się z wielu cech o różnym nasileniu. Zdrowa osobowość ma cechy na takim poziomie, który umożliwia realizację założonych celów prywatnych i zawodowych, powodzenie w związkach interpersonalnych. Natomiast osobowość zaburzona jest przyczyną wielu trudności i niepowodzeń. Osobowość kształtuje się właściwie, odkąd przychodzimy na świat, chociaż w pierwszych latach życia bardziej widoczny jest temperament, czyli typ układu nerwowego, który dziedziczymy po przodkach. Na pewno wszyscy słyszeli o uproszczonych, ale wciąż używanych określeniach: choleryk, sangwinik, flegmatyk, melancholik. Na bazie temperamentu kształtują się cechy, które determinują sposób myślenia i zachowania jednostki, czyli na nasze „wyposażenie” biologiczne nakłada się proces uczenia. Zaburzenia osobowości cechuje sztywność, uporczywość i trudno je zmienić. Celowo mówię „zmienić”, a nie leczyć, bo trudno mówić o leczeniu tego, jaki ktoś jest. Warto pamiętać, że odsetek osób spełniających kliniczne kryteria diagnostyczne zaburzeń osobowości jest niewielki i wynosi od 1% do 6%, w zależności od rodzaju zaburzenia.
Czy wyróżnia się rodzaje zaburzeń osobowości?
Obecnie mamy bardzo ciekawy moment, jeżeli chodzi o podejście do zaburzeń osobowości. Klasyfikacja DSM-5 wyróżnia 10 zaburzeń osobowości i każde z zaburzeń ma swój zestaw kryteriów diagnostycznych. Nowa klasyfikacja ICD-11 prezentuje zupełnie inne podejście to tego tematu. Nie można wprost porównać tych dwóch podejść. W ICD-11 jest mowa o natężeniu (spektrum) cech. Zamiast kategorialnych typów osobowości, ocenia się dominujące cechy, które mogą się łączyć:
- Negatywna emocjonalność (lęk, niestabilność emocjonalna) – skłonność do depresji, niepokoju, niskiej samooceny.
- Dystans społeczny (unikające, schizoidalne zachowania) – wycofanie, brak potrzeby bliskich relacji.
- Dysregulacja emocjonalna (impulsywność, chwiejność emocji) – trudności w kontrolowaniu reakcji, nagłe zmiany nastroju.
- Dysocjalność (antyspołeczne cechy) – brak empatii, manipulacja, agresywne lub lekceważące podejście do norm społecznych.
- Anankastyczność (obsesyjność, potrzeba kontroli) – perfekcjonizm, sztywność myślenia i działania.
Diagnoza zaburzonej osobowości polega na ocenie natężenia każdej z cech i opis funkcjonowania osoby, zamiast określenia jednego konkretnego zaburzenia osobowości.
Zmiana jest rewolucyjna i trudna diagnostycznie, ponieważ możliwa jest wyłącznie opisowa diagnoza, może skalowanie. Do wypracowania są zupełnie inne narzędzia do diagnozy zaburzeń osobowości niż te, którymi posługujemy się obecnie. Wydaje się, że podstawowym narzędziem będzie wnikliwy wywiad zamiast kwestionariuszy. Myślę, że jednak jeszcze długo pozostaną z nami określenia kategorialne, jako znane każdemu klinicyście i wyraźnie odróżniające poszczególne typy zaburzeń.
Jak odróżnić zaburzenie osobowości od trudności emocjonalnych czy chwilowego kryzysu?
Zaburzenia osobowości są trwałe, występują w każdej sytuacji i kontekście. Pojawiają się w wieku nastoletnim lub wczesnej dorosłości. Jedno z kryterium rozpoznania to czas trwania powyżej 5 lat. Osoba dotknięta zaburzeniem osobowości „od zawsze” taka jest. Nieprawidłowo kształtująca się osobowość jest szczególnie trudna do zdiagnozowania u nastolatków, ponieważ okres dojrzewania często charakteryzuje się burzliwym przebiegiem i bardzo podobnymi objawami, na przykład do zaburzenia osobowości borderline (impulsywność, zmienność nastrojów, wrażliwość na odrzucenie, czy nawet epizody samookaleczeń), a z drugiej strony wiemy, że właśnie mniej więcej w tym okresie może zacząć kształtować się nieprawidłowa osobowość. Z tego powodu zaburzenia osobowości ostatecznie diagnozujemy w wieku dorosłym, po 25. roku życia, z drugiej strony pamiętamy, że objawy muszą utrzymywać się od minimum 5 lat.
Jak wygląda proces diagnozowania zaburzeń osobowości? Czy istnieją określone testy psychologiczne, które pomagają w rozpoznaniu tych zaburzeń?
O problemach diagnostyczny wspomniałam już w poprzedniej odpowiedzi. Istnieją testy, które pomagają postawić diagnozę: SCID-II, SCID-5, MMPI-2 i kilka innych. Podstawą diagnozy jest jednak wywiad, najlepiej ustrukturyzowany. Taki wywiad jest częścią inwentarza SCID-5, który właśnie pozwala odróżnić nabyte, czy krócej trwające zaburzenia zachowania, kryzysy, od zaburzenia osobowości. Decyzję o zastosowania konkretnego narzędzia podejmuje zawsze specjalista, nie klient. Nie robimy testów „na życzenie”. Konieczne jest konkretne, uzasadnione wskazanie, np. od lekarza psychiatry, innego specjalisty lub prowadzącego proces terapeutyczny. Przy diagnozie zaburzeń osobowości zawsze potrzebna jest wiedza, czy zgłaszane trudności nie wynikają z innych zaburzeń, dlatego badamy wywiadem bądź narzędziem poziom intelektu, różnicujemy z ADHD, spektrum autyzmu, sprawdzamy, czy objawy nie są związane z zażywaniem substancji psychoaktywnych albo z chorobą somatyczną typu guz mózgu, zaburzenia hormonalne, itp.
Czy pacjenci sami zauważają objawy, czy częściej są kierowani przez bliskich lub specjalistów?
Bardzo różnie. Posługując się rozumieniem zaburzeń osobowości według DSM-5, to powiedziałabym, że to zależy od danego zaburzenia. Osoby z zaburzeniem osobowości unikającym, borderline, zależnym, obsesyjno-kompulsyjnym zauważają swoje trudności. Osoby z zaburzeniem osobowości narcystycznym, histronicznym, antyspołecznym, paranoidalnym, schizoidalnym raczej się nie zgłoszą same na terapię z tego powodu. Na pewno natomiast te cechy będą bardzo przeszkadzać bliskim.
Jakie są najczęstsze przyczyny rozwijania się zaburzeń osobowości? Czy genetyka odgrywa rolę w ich powstawaniu?
Jak w każdym zaburzeniu, nie mamy jednej konkretnej przyczyny. Najlepiej powstawanie zaburzeń osobowości, jak i innych zaburzeń, wyjaśnia model psycho-bio-społeczny. Można założyć, że w zależności od zaburzenia, różna jest waga poszczególnych czynników. W zaburzeniach osobowości najczęściej każdy z tych czynników charakteryzuje się dużą nieprawidłowością. Genetyka ma znaczenie, dodatkowo rodzic z nieprawidłowo ukształtowaną osobowością, oprócz przekazania genów, modeluje rozwój dziecka poprzez zachowania determinowane swoim zaburzeniem. Oprócz genów jako bardzo silnie czynniki wskazuje się traumatyczne doświadczenia, wykorzystywanie fizyczne, seksualne, emocjonalne, zaniedbanie.
Jakie metody terapii są najskuteczniejsze w leczeniu zaburzeń osobowości?
Terapia zaburzeń osobowości jest ogromnym wyzwaniem terapeutycznym ze względu na sztywność poznawczą, emocjonalną i behawioralną osoby, często małą motywację i niechęć do zmiany. Wyobraźmy sobie teraz, że ktoś nam mówi, że to, do czego byliśmy do tej pory przekonani jest nieprawidłowym przekonaniem – tak się czują osoby z zaburzeniem osobowości. Trzeba bardzo wyraźnie zaznaczyć, że niezależnie od podejścia, terapia zaburzeń osobowości jest terapią długoterminową, nawet w podejściu CBT. Skuteczność poszczególnych nurtów czy technik jest badana i wyniki tych badań są publikowane w NICE (National Institute for Health and Care Excellence) i APA (American Psychiatric Association). Wskazania różnią się w zależności od rodzaju zaburzenia. Obie klasyfikacje wskazują jako skuteczną terapię DBT- Terapia dialektyczno-behawioralna przy zaburzeniu typu borderline, terapię schematów, MTB – terapia skoncentrowana na mentalizacji, a także terapie, które pomagają budować bardziej adaptacyjne schematy dzięki modelowaniu relacji przez terapeutę.
Jako psychotraumatolog mam zawsze na uwadze przeżyte traumy, poradzenie sobie z nimi często poprawia funkcjonowanie osoby z zaburzeniem osobowości. Szczególnie z traumatycznym dzieciństwem wiązane jest zaburzenie osobowości typu borderline. Dowodem na to są oczywiście badania, ale i dyskusje na temat tego na ile możliwe jest odróżnienie zaburzenia osobowości borderline od complex PTSD, czyli zaburzenia w wyniku przeżycia traum złożonych, wielokrotnych. Konsekwencje cPTSD są bardzo podobne do objawów zaburzenia osobowości borderline.
Czy farmakoterapia może być skuteczna, czy raczej ogranicza się do leczenia objawów towarzyszących, takich jak depresja czy lęk?
Zdecydowanie to drugie. Nie ma leków na zburzenia osobowości. Z zaburzeniami osobowości niemal zawsze współwystępują inne zaburzenia. Trudności w zaburzeniach osobowości przyczyniają się do powstania innych zaburzeń, np. depresja w wyniku poczucia bycia gorszym oraz konsekwencją nieudanych prób radzenia sobie z objawami zaburzenia osobowości, są np. uzależnienia.
Jak długo zazwyczaj trwa leczenie osób z zaburzeniami osobowości? Czy z zaburzeń osobowości można się wyleczyć, czy raczej chodzi o nauczenie się radzenia sobie z objawami?
Tak, jak mówiłam już wcześniej, to długoterminowa praca. Nazwa „zaburzenie” wskazywałaby na to, że celem jest wyleczenie, co by oznaczało, że zmieniamy osobę w kogoś innego. Człowiek zawsze pozostanie „jakiś”. Nawet osoby bez diagnozy zaburzeń osobowości też są różne. Chodzi o redukcję niepożądanych zachowań, uelastycznienie myślenia, osłabienie objawów na tyle, aby osoba mogła realizować swoje cele i wieść satysfakcjonujące życie, nie cierpiała i aby jej zachowanie nie raniło innych. Celem terapii jest też zawsze odkrywanie i wzmacnianie mocnych stron.
Jak zaburzenia osobowości wpływają na relacje międzyludzkie? Czy osoby z zaburzeniami osobowości są świadome wpływu, jaki mają na innych?
Oczywiście zaburzenia osobowości wpływają na relacje międzyludzkie. Sposób wpływu i świadomość zależą od rodzaju zaburzenia i od jego natężenia. Przy jednych to będzie wyraźny wpływ na relacje, przy innych wyraźny wpływ na funkcjonowanie jednostki. Łatwo sobie ten wpływ wyobrazić, jeżeli w tym miejscu wymienimy zaburzenia osobowości wg DSM-5.
Chciałabym podkreślić, że zaburzenia osobowości występują jednak dość rzadko. Zdecydowanie rzadziej niż używanie tego określenia w potocznym języku. Przestrzegam przed diagnozowaniem się samodzielnie przy pomocy internetu lub mediów społecznościowych.
DSM-5 grupuje zaburzenia osobowości w klastry (grupy). Poniżej ich nazwy i charakterystyczne cechy. Pamiętajmy, że muszą być one dominujące i bardzo silnie zaznaczone we wszystkich aspektach funkcjonowania, żeby w ogóle postawić hipotezę zaburzeń osobowości.
Grupa A – Ekscentryczne i dziwaczne zaburzenia osobowości
Osoby z tej grupy mają tendencję do izolacji społecznej, dziwacznych przekonań i nietypowych zachowań.
Osobowość paranoiczna
- Silna podejrzliwość i brak zaufania do innych.
- Interpretowanie neutralnych lub przyjaznych zachowań jako zagrożenia.
- Niechęć do zwierzania się innym z obawy przed wykorzystaniem.
- Żywienie urazy i przekonanie, że inni chcą ich oszukać lub skrzywdzić.
Osobowość schizoidalna
- Brak potrzeby bliskich relacji (w tym rodzinnych).
- Chłód emocjonalny i ograniczona ekspresja emocji.
- Niewielkie zainteresowanie doświadczeniami seksualnymi.
- Preferowanie samotnych aktywności.
Osobowość schizotypowa
- Ekscentryczne zachowania, dziwaczne myśli i przekonania.
- Nietypowe doświadczenia percepcyjne (np. iluzje, przekonanie o posiadaniu „szóstego” zmysłu).
- Problemy w relacjach interpersonalnych z powodu lęku społecznego.
- Nieadekwatne lub ograniczone reakcje emocjonalne.
GRUPA B – Dramatyczne, emocjonalne i impulsywne zaburzenia osobowości
Osoby z tej grupy często doświadczają trudności w regulacji emocji, utrzymaniu stabilnych relacji i kontroli zachowania.
Osobowość antyspołeczna
- Ignorowanie norm społecznych, oszukiwanie, manipulacja.
- Impulsywność, agresja i brak poczucia winy.
- Brak empatii i skłonność do wykorzystywania innych.
- Problemy z przestrzeganiem prawa (częste konflikty z wymiarem sprawiedliwości).
Uwaga: Diagnozę stawia się u dorosłych, ale wymaga objawów zachowań antyspołecznych już przed 15. rokiem życia.
Osobowość borderline (chwiejna emocjonalnie)
- Silna niestabilność emocjonalna i impulsywność.
- Skrajne wahania w relacjach interpersonalnych (idealizacja vs. dewaluacja).
- Silny lęk przed porzuceniem.
- Autoagresja, samookaleczenia, ryzyko prób samobójczych.
- Chroniczne uczucie pustki.
- Skłonność do ryzykownych zachowań
Osobowość histrioniczna
- Nadmierna emocjonalność i potrzeba bycia w centrum uwagi.
- Uwodzicielskie lub prowokacyjne zachowania.
- Powierzchowna i szybko zmieniająca się ekspresja emocji.
- Wpływowość – łatwość poddawania się sugestiom innych.
Czasem to zaburzenie nazywane jest „kobiecym narcyzmem”, przerysowanie stereotypowych cech kobiecych.
Osobowość narcystyczna
- Przesadne poczucie własnej wartości i wyjątkowości.
- Brak empatii i wykorzystywanie innych dla własnych korzyści.
- Fantazje o sukcesie, władzy, idealnej miłości.
- Silna potrzeba podziwu i uznania.
- Wrażliwość na krytykę (często reagowanie gniewem).
GRUPA C – Lękowe i unikające zaburzenia osobowości
Osoby z tej grupy charakteryzują się silnym lękiem, niską pewnością siebie i skłonnością do unikania sytuacji społecznych.
Osobowość unikająca
- Silny lęk przed krytyką, odrzuceniem i oceną innych.
- Unikanie kontaktów społecznych mimo pragnienia relacji (inaczej niż w zaburzeniu schizoidalnym)
- Poczucie nieadekwatności i niska samoocena.
- Nadwrażliwość na negatywne opinie.
Osobowość zależna
- Silna potrzeba bycia pod opieką innej osoby.
- Trudność w podejmowaniu decyzji bez wsparcia innych.
- Uległość i podporządkowanie się partnerowi lub opiekunowi.
- Lęk przed samotnością i niemożność samodzielnego funkcjonowania.
Osobowość obsesyjno-kompulsyjna (anankastyczna)
- Nadmierna koncentracja na porządku, perfekcjonizmie i kontroli.
- Skrajna potrzeba przestrzegania zasad i norm.
- Brak elastyczności i trudności z delegowaniem zadań.
- Przesadna ostrożność i lęk przed błędami.
Czy w społeczeństwie istnieją jakieś stereotypy na temat osób z zaburzeniami osobowości, które utrudniają ich leczenie?
Myślę, że głównie nadużywane są określenia: „narcyz”, „border”, „paranoik” dla określenia pewnych cech osób, często używane w złości. Pamiętajmy, że określanie kogoś mianem chorego psychicznie w kłótniach, w relacjach jest przemocą. Problemem też jest samodiagnozowanie. Czy stygmatyzacja? Uważam, że bardziej stygmatyzowane są osoby na przykład chore na schizofrenię, bo budzą strach, uważane są za groźne i nieprzewidywalne, niż osoby z zaburzeniem osobowości. Pamiętajmy, że każdy z nas zawsze próbuje radzić sobie najlepiej jak umie w danej chwili. Każda z tych osób znalazła się kiedyś w sytuacjach, że sposób jaki stosowała był najlepszy na tamten moment. Najczęściej zachowujemy się w określony sposób głównie dlatego, że inaczej nie umiemy. W kontekście edukacji warte podkreślenia jest jeszcze, że specjalistyczne postawienie diagnozy to jest zupełnie coś innego niż opieranie się na wiedzy z internetu. Z własnej praktyki mogę stwierdzić, że rzadko się te samodiagnozy potwierdzają.
Diagnoza zaburzeń jest według mnie trudna, bo mamy bardzo dużo możliwości rozpoznań klinicznych, zaburzenia często współwystępują. DSM-5 to naprawdę gruba książkaJ. Specjaliści starają się jak najtrafniej uchwycić funkcjonowanie osoby, co skutkuje długa listą możliwych diagnoz. To tak, jak rozróżniać przeziębienie od grypy albo czy uporczywy katar pochodzi z zapalenia zatok, czy z alergii, z przeziębienia, podrażnienia nosa a może jedno wywołało drugie albo jedno nie wyklucza drugiego. Niekiedy zaburzenia mają wiele wspólnych objawów, czasem nawet podobne nazwy. Mogą w dodatku współwystępować. Jako przykład podam zaburzenie osobowości obesyjno-kompulsywnej i zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne. To dwa różne zaburzenia. Jedno to zaburzenie osobowości, więc zespół trwałych cech, widocznych we wszystkich aspektach życia, a drugie dotyczy wybiórczego zachowania, nie występuje konsekwentnie, bywa kompletnie nielogiczne i przejawiające się na przykład tylko w kontroli czystości, albo w obsesyjnych myślach
Badacze wciąż poszukują możliwości doskonalszych i mniej etykietujących opisów dla złożonej konstrukcji psychiki ludzkiej.
