Współczesna medycyna coraz częściej odchodzi od sztywnego podziału na ciało i psychikę, dostrzegając głębokie powiązania pomiędzy emocjami, doświadczeniami życiowymi a stanem zdrowia fizycznego. W centrum zainteresowania wielu specjalistów znajduje się dziś psychosomatyka – dziedzina, która bada, jak psychiczne czynniki wpływają na nasze ciało, a także jak ciało może reagować na długotrwały stres, trudne emocje czy traumatyczne przeżycia. Coraz więcej pacjentów – zarówno dorosłych, jak i dzieci – zgłasza objawy, których nie można w pełni wyjaśnić medycznie, a które nierzadko mają swoje źródło w przeżyciach wewnętrznych.
O tym, czym są zaburzenia psychosomatyczne, jak je rozpoznać, w jaki sposób przebiega proces leczenia oraz jakie znaczenie ma w tym wszystkim psychika człowieka – rozmawiamy z psychologiem Urszulą Ballan-Grabowską.
Zapraszamy do lektury.
Czym jest psychosomatyka? I czym są zaburzenia psychosomatyczne?
W dużym skrócie możemy powiedzieć, że psychosomatyka bada związek psychiki i ciała oraz to w jaki sposób czynniki psychiczne wpływają na zdrowie fizyczne. Tego terminu używamy dziś głównie w sytuacji, w której emocje, myśli oraz przeżycia pacjenta mogą wpływać na stan zdrowia fizycznego, przyczyniając się do powstania lub rozwoju chorób somatycznych.
Rodzaje oddziaływań psychiki człowieka są szerokie i zaczynają się od reakcji fizjologicznych, takich jak pocenie się, przyspieszenie oddechu, podwyższenie lub obniżenie temperatury ciała w sytuacjach wzmożonych emocji w danym kontekście sytuacyjnym, aż do zaburzeń czynnościowych, takich jak zaburzenia ze strony układu pokarmowego, problemy skórne, czy dolegliwości układu sercowo – naczyniowego z powodu np. nadmiernego obciążenia stresem przez długi czas.
Termin psychosomatyka funkcjonuje i pojawia się głównie w psychologii, ale coraz częściej do psychosomatyki odwołują się również lekarze.
Zrozumienie powiązania procesów psychologicznych z objawami somatycznymi, z indywidualną sytuacją, historią pacjenta, jego obciążenia stresem powodują, że zmienia się tradycyjne podejście do leczenia, a sfery ciała i umysłu nie są już traktowane oddzielnie.
Coraz częściej w procesie diagnostycznym i terapeutycznym uwzględnia się czynniki emocjonalne, relacyjne i społeczne. Takie holistyczne podejście pozwala nie tylko skuteczniej leczyć objawy fizyczne, ale również zająć się ich możliwymi przyczynami psychologicznymi. Dzięki temu możliwe jest stworzenie indywidualnego planu leczenia, który uwzględnia zarówno ciało, jak i psychikę pacjenta, co sprzyja trwalszej poprawie stanu zdrowia.
Czy zależności i powiązania umysłu i ciała są w jakiś sposób mierzalne i policzalne?
Tak, istnieje wiele badań dotyczących wpływu stresu na fizjologię. Przewlekły stres prowadzi do aktywacji osi HPA, co wywołuje m.in. zwiększenie poziomy kortyzolu i wpływa na układ immunologiczny, sercowo-naczyniowy czy trawienny.
A długotrwałe podwyższenie poziomu kortyzolu może prowadzić do osłabienia odporności, nadciśnienia, zaburzeń snu oraz problemów metabolicznych. Stres wpływa również na równowagę neuroprzekaźników, co może sprzyjać rozwojowi stanów lękowych czy depresyjnych. Zmiany te często manifestują się poprzez objawy somatyczne, takie jak bóle głowy, napięcie mięśniowe, dolegliwości żołądkowo-jelitowe czy przewlekłe zmęczenie, co dodatkowo komplikuje proces diagnostyczny i leczenie.
Ilu pacjentów ma zaburzenia psychosomatyczne?
Przyjmuje się, że około 10% i więcej dorosłych doświadcza zaburzeń psychosomatycznych. Niezrozumienie psychicznego podłoża tych dolegliwości może skutkować nadmierną medykalizacją i brakiem skutecznej terapii, dlatego coraz większy nacisk kładzie się na interdyscyplinarne podejście łączące medycynę somatyczną z opieką psychologiczną.
Jakie są przykłady zaburzeń psychosomatycznych? Jakie objawy zgłaszają najczęściej tacy pacjenci?
Często spotykamy się z napięciowymi bólami głowy i migrenami. Osoby, które zgłaszają się z takimi objawami przyznają, że ataki bólu można powiązać z nagłymi trudnymi sytuacjami życiowymi lub pozostawaniem w stałym napięciu od dłuższego czasu
To bywa również zespół jelita drażliwego (IBS), objawiający się wzdęciami, biegunkami lub zaparciami i bólami brzucha, które nasilają się w sytuacjach stresu i podwyższonego lęku. Innym przykładem zaburzeń psychosomatycznych jest choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy. Pacjenci zgłaszają pogorszenie swojego stanu i zaognienie objawów w sytuacjach napięcia emocjonalnego czy stresu. To mogą być również problemy skórne, w tym różnego rodzaju wysypki, łuszczyca, nasilone zmiany trądzikowe, zaburzenia miesiączkowania. A także duszności i ucisk w klatce piersiowej , które nie zawsze mają podłoże kardiologiczne.
Jak dokonuje się diagnozy pacjenta? Na podstawie czego można stwierdzić, ze choroba jest psychosomatyczna?
Na wstępie należałoby wprowadzić rozróżnienie pomiędzy zaburzeniami somatyzacyjnymi, a chorobami psychosomatycznymi. Zaburzenia somatyzacyjne, według klasyfikacji DSM-5, to grupa zaburzeń psychicznych, charakteryzujących się występowaniem wielu różnych objawów somatycznych, które nie znajdują uzasadnienia, wyjaśnienia medycznego. Osoby cierpiące na to zaburzenie doświadczają prawdziwego bólu i dolegliwości fizycznych, jednak te objawy nie są w pełni potwierdzane przez badania diagnostyczne. Przykładem są bóle niewiadomego pochodzenia, np. bóle w kończynach, gdzie trudno znaleźć konkretną przyczynę biologiczną mogącą dawać takie objawy, a pacjent realnie cierpi z powodu bólu. Kluczową rolę w zaburzeniach somatyzacyjnych odgrywa psychika pacjenta i jego reakcja na objawy. Pacjenci z zaburzeniami somatyzacyjnymi doświadczają prawdziwych objawów, natomiast w toku wielokrotnych konsultacji lekarzy różnych specjalizacji nie otrzymują diagnozy i jednoznacznych wyników medycznych stwierdzających konkretną chorobę.
Zaburzenia i choroby psychosomatyczne natomiast mają biologiczną podstawę, występuje często rzeczywista zmiana strukturalna lub zaburzenie biochemiczne, które daje się zdiagnozować za pomocą badań. Jednocześnie czynniki psychiczne znacznie pogarszają stan pacjenta lub wywołują nawroty i nasilenie choroby.
Ponieważ dla procesu poprawy zdrowia pacjenta ważne jest odróżnienie zaburzeń somatyzacyjnych od chorób psychosomatycznych, dlatego w trakcie wywiadu zadawane są pacjentom pytania dotyczące stylu życia, odżywiania, poziomu doświadczanego aktualnie i w przeszłości stresu, środowiska, w którym funkcjonuje pacjent, czy nawet relacji społecznych.
Czy zaburzenia psychosomatyczne dotyczą wyłącznie osób dorosłych, czy również dotykają dzieci?
Oczywiście także dotyczą dzieci. Zarówno młodsze dzieci, jak i nastolatki przeżywają emocje, z którymi nie zawsze potrafią sobie poradzić lub o nich opowiedzieć. Dzieci wtedy zgłaszają skargi na swoje zdrowie i samopoczucie, na przykład bóle brzucha, nudności czy bóle głowy lub stawów.
Objawy te często pojawiają się w sytuacjach stresowych, takich jak konflikty rodzinne, trudności w szkole, presja rówieśnicza czy zmiany życiowe. Dziecko nie zawsze potrafi powiązać swoje dolegliwości z przeżyciami emocjonalnymi, dlatego kluczowa jest uważność dorosłych – rodziców, nauczycieli i specjalistów. Wczesne rozpoznanie i wsparcie psychologiczne może zapobiec utrwaleniu się objawów i ich przekształceniu w poważniejsze problemy zdrowotne lub psychiczne w przyszłości.
Jak rozpoznaje się u dzieci objawy lub choroby psychosomatyczne i czy można im zapobiegać?
Rozpoznanie przebiega podobnie jak u dorosłych – najpierw wykluczamy choroby somatyczne o podłożu organicznym, potem przeprowadzamy całościowy wywiad, zarówno z dzieckiem, jak i rodzicami, czy opiekunami dziecka. To, co w leczeniu młodych pacjentów jest szczególnie istotne, to nie bagatelizowanie zgłaszanych objawów czy ich nasilenia. Bardzo często wpływ na stan dzieci ma atmosfera i relacje między dorosłymi w domu, trudności w szkole – zarówno te związane z przeciążeniem obowiązkami, nauką, presją związaną z ocenami, jak i trudności w relacjach z rówieśnikami. Jaka jest samoocena dziecka, jaka jest jego wrażliwość, umiejętności społeczne. Zapobieganie, to przede wszystkim uważność na świat dziecka – rozmowa, słuchanie co dziecko mówi, czego nie mówi, co pomija, a może to być dla niego trudne, jakie są jego relacje rówieśnicze, jak funkcjonuje w domu i w szkole. Warto być blisko dziecka, obserwować jakie pojawiają się objawy ze strony układu pokarmowego, nerwowego, oddechowego. Przyglądać się środowiskom w jakich dziecko funkcjonuje i dostrzec powiązania między jego stanem a tymże środowiskiem.
W przypadku dorosłych częstym problemem jest tzw. zespół przewlekłego zmęczenia, który ma również podłoże psychosomatyczne?
Zespół przewlekłego zmęczenia to złożone zaburzenie, którego głównym objawem jest trwałe lub nawracające uczucie wyczerpania fizycznego i psychicznego, a które nie jest spowodowane wysiłkiem i nie ustępuje po odpoczynku, prowadzi do znacznego ograniczenia aktywności zawodowej, społecznej i prywatnej. Głównymi objawami, które trwają sześć miesięcy i więcej są zaburzenia snu, bóle mięśni i stawów, wymienione wcześniej ciągłe uczucie wyczerpania, zaburzenia poznawcze, takie jak problemy z koncentracją, zapamiętywaniem, bóle głowy, nadwrażliwość na dźwięk czy światło. Co do etiologii to nie jest ona do końca poznana. Badania prowadzone w kierunku zidentyfikowania przyczyn wskazują na udział zarówno stresu i czynników psychologicznych, jako mechanizmów wyzwalających i podtrzymujących zespół przewlekłego zmęczenia. Zespół przewlekłego zmęczenia trzeba odróżnić w diagnostyce od anemii, stwardnienia rozsianego, chorób autoimmunologicznych, chorób tarczycy i infekcji wirusowych.
Jak się leczy zaburzenia psychosomatyczne?
Leczenie chorób i zaburzeń psychosomatycznych to interdyscyplinarna dziedzina. Jeżeli jest potrzebne leczenie farmakologiczne, to oczywiście ordynuje je lekarz prowadzący. Coraz częściej zaleca się także psychoterapię, jako istotny element leczenia. Szczególnie polecana i uznana jest psychoterapia poznawczo-behawioralna (CBT). Pomaga ona zidentyfikować i zmodyfikować błędne przekonania, także te o zdrowiu pacjenta, uczy radzenia sobie z sytuacjami trudnymi, z emocjami, ze stresem i lękiem, zwiększa odporność psychiczną, a zmniejsza koncentrację na objawach fizycznych. Często włączamy także terapię redukcji stresu, opartą na uważności (MBSR), która zawiera trening uważności, elementy medytacji, ćwiczenia koncentracji i reagowania na stres. Używamy także różnych technik relaksacyjnych.
W przypadku zaburzeń psychosomatycznych ważne jest właśnie podejście interdyscyplinarne, które pozwala spojrzeć na pacjenta w sposób holistyczny i nie tylko leczyć bieżące objawy, ale także zapobiegać wznowieniu ich w przyszłości.
Co powoduje zwiększenie ryzyka schorzeń psychosomatycznych?
Zwiększone ryzyko wystąpienia zaburzeń psychosomatycznych wynika z nakładania się wielu czynników – psychologicznych, biologicznych, genetycznych oraz środowiskowych. Szczególną rolę odgrywają trudności natury psychicznej, takie jak przewlekły lęk, depresja, brak umiejętności rozpoznawania i regulowania emocji, a także doświadczenia traumatyczne z dzieciństwa, nieprawidłowe relacje rodzinne czy brak bezpiecznych więzi. To właśnie te czynniki mogą uruchamiać, nasilać lub podtrzymywać objawy somatyczne, utrudniając proces zdrowienia i zwiększając podatność na przewlekłe choroby.
