Choroba afektywna dwubiegunowa (ChAD) to jedno z najczęściej diagnozowanych, a zarazem najbardziej niezrozumianych zaburzeń psychicznych. Towarzyszą jej gwałtowne zmiany nastroju – od stanów głębokiej depresji po epizody manii – które w znacznym stopniu wpływają na życie codzienne osób chorujących oraz ich bliskich. Choć w przestrzeni publicznej coraz częściej mówi się o ChAD, wokół tego zaburzenia wciąż narasta wiele mitów i nieporozumień.
Jak naprawdę wygląda życie z chorobą afektywną dwubiegunową? Jakie są jej przyczyny, w jaki sposób się ją diagnozuje i jakie metody leczenia przynoszą najlepsze efekty? O tym rozmawiamy z psycholożką, Marią Wiśniewolską, która w swojej pracy na co dzień wspiera osoby zmagające się z tym zaburzeniem oraz ich rodziny.
Zapraszamy do lektury wywiadu.
Czym właściwie jest choroba afektywna dwubiegunowa i jak się objawia?
Choroba afektywna dwubiegunowa, często określana też jako ChAD, to przewlekła choroba psychiczna, w której występują naprzemienne zmiany nastroju i aktywności. Zmiany te mają charakter epizodów maniakalnych, hipomaniakalnych, depresyjnych lub też mieszanych. Objawy obejmują wahania nastroju, poziomu energii, aktywności i zdolności do funkcjonowania. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę, że przebieg u dzieci jest inny niż u dorosłych, co znacząco utrudnia proces diagnostyczny.
Co do zasady, w epizodzie maniakalnym występuje podwyższony lub drażliwy nastrój, nadmiar energii, zmniejszona potrzeba snu, gonitwa myśli, nadmierna rozmowność, impulsywne decyzje, megalomania. Epizod depresyjny z kolei charakteryzuje się obniżonym nastrojem, brakiem energii, poczuciem winy, trudnościami w koncentracji, bezsennością lub nadmierną sennością, myślami samobójczymi.
Jak odróżnić epizod depresyjny od maniakalnego?
W epizodzie depresyjnym obserwować będziemy smutek oraz utratę zainteresowań. Pacjent będzie funkcjonował z niskim poziomem energii. Pojawiać się mogą także myśli rezygnacyjne oraz samobójcze.
Natomiast okres maniakalny dla kontrastu będzie charakteryzował się podwyższonym poziomem nastroju oraz wzmożoną aktywnością, chęcią do działania. W tym czasie zazwyczaj znacząco obniża się potrzeba snu, zwiększa się z kolei impulsywność, występuje także zjawisko tzw. gonitwy myśli, czyli przeskakiwanie z jednej myśli na drugą, szybkie mówienie, bez wyraźnego związku logicznego.
Czy istnieją różne typy ChAD? Jeśli tak, czym się różnią?
Mówiąc o zaburzeniu afektywnym dwubiegunowym koncentrujemy się głównie na ChAD Typ I i ChAD Typ II.
I tak w przypadku Typu I, wystąpić musi co najmniej jeden epizod maniakalny, przy występujących epizodach depresyjnych. Epizod maniakalny, zgodnie z klasyfikacją DSM-5, to okres wzmożonego, drażliwego nastroju, trwający co najmniej tydzień, obecny przez większość dnia, niemal codziennie. W tym czasie muszą utrzymywać się przynajmniej 3 spośród poniższych objawów:
- przesadna samoocena,
- zmniejszona potrzeba snu,
- nadmierna rozmowność,
- gonitwa myśli,
- łatwość rozpraszania wagi,
- zwiększenie aktywności nastawionej na cel lub pobudzenie psychoruchowe,
- nadmierne zainteresowanie aktywnościami o dużym potencjale szkodliwych konsekwencji (niepohamowane zakupy, ryzykowne kontakty seksualne).
Epizod maniakalny może spowodować zakłócenie funkcjonowania społecznego lub zawodowego, Pacjent może stwarzać zagrożenie dla siebie bądź dla innych.
W Typie II wystąpić musi co najmniej jeden epizod hipomaniakalny i co najmniej jeden epizod dużego zaburzenia depresyjnego. W tym przypadku nie występuje epizod maniakalny. I tak epizod hipomaniakalny to okres wzmożonego nastroju trwający co najmniej 4 dni, obecny przez większość dnia, niemal codziennie. W tym czasie muszą utrzymywać się przynajmniej 3 spośród poniższych objawów:
- przesadna samoocena,
- zmniejszona potrzeba snu,
- nadmierna rozmowność,
- gonitwa myśli,
- łatwość rozpraszania wagi,
- zwiększenie aktywności nastawionej na cel lub pobudzenie psychoruchowe,
- nadmierne zainteresowanie aktywnościami o dużym potencjale szkodliwych konsekwencji (niepohamowane zakupy, ryzykowne kontakty seksualne).
Zmiana zachowania jest zauważalna przez innych. Epizod może spowodować zakłócenie funkcjonowania społecznego lub zawodowego, Pacjent może stwarzać zagrożenie dla siebie bądź dla innych.
Poza epizodem hipomaniakalnym wystąpić musi epizod dużego zaburzenia depresyjnego, w którym występuje minimum 5 spośród poniższych objawów w ciągu tego samego 2-tygodniowego okresu, powodując zmianę w stosunku do dotychczasowego funkcjonowania. To ważne, że co najmniej jednym z objawów jest obniżony nastrój lub utrata zainteresowań i zdolności odczuwania przyjemności:
- obniżony nastrój utrzymujący się przez większość dnia,
- znaczne zmniejszenie zainteresowań i zdolności odczuwania przyjemności,
- znaczący spadek masy ciała lub zwiększenie masy ciała, zwiększenie lub zmniejszenie apetytu utrzymujące się każdego dnia,
- zaburzenia snu,
- pobudzenie lub spowolnienie psychoruchowe,
- zmęczenie lub poczucie braku energii,
- zmniejszenie zdolności myślenia lub koncentracji,
- nawracające myśli o śmierci, próby samobójcze.
W okresie silnego zaburzenia depresyjnego chory doświadcza istotnego cierpienia, a jego funkcjonowanie społeczne, zawodowe jest znacząco zakłócone.
Oczywiście w diagnozie ChAD’u kluczowe jest również wykluczenie stymulacji środkami psychoaktywnymi, które mogą powodować zachowania podobne do epizodów maniakalnych.
Jakie są najczęstsze przyczyny rozwoju tej choroby? Czy to geny, środowisko, czy może coś jeszcze?
Przede wszystkim obserwuje się znaczący wpływ czynników genetycznych. Obecność w rodzinie osób z diagnozą choroby afektywnej dwubiegunowej wpływa na wcześniejszą diagnozę u dzieci. Badania pokazują, u osób, u których w rodzinie występował ChAD, wyższe ryzyko zachorowania. W przypadku, gdy na ChAD chorowali oboje rodzice, ryzyko rozwoju choroby u dziecka może wynosić nawet 75%. Ponadto, obserwuje się podatność na depresję.
Pomimo bezsprzecznego wpływu genetycznego na rozwój choroby, należy wziąć jednak pod uwagę fakt, iż ChAD rozwija się zazwyczaj w wyniku interakcji predyspozycji genetycznych z czynnikami środowiskowymi, takimi jak stres, traumy, nadużywanie środków psychoaktywnych. W tym przypadku dziedziczność to przede wszystkim zwiększona podatność, ale za rozwój choroby czy jej pierwszy epizod może odpowiadać doświadczenie życiowe.
Jak wygląda proces diagnozowania ChAD?
Aby diagnoza była rzetelna i prawdziwa proces diagnostyczny musi być długotrwały. To nie jest tak, że na jednym spotkaniu można wypełnić kwestionariusz i już mamy pełen obraz i gotową diagnozę. Cały proces zaczyna się od spotkania, na którym diagnosta zadaje wiele pytań związanych z rozwojem Pacjenta, od jego pierwszych miesięcy, aż do obserwowanych obecnych trudności, ewentualnych zaburzeń czy chorób psychicznych występujących w rodzinie. Jak już wcześniej powiedziałam, w przypadku ChAD, czynnik dziedziczności ma kluczowe znaczenie.
Skuteczna diagnoza wymaga czasu i długotrwałej obserwacji. Oczywiście pomocne są kwestionariusze czy rozmowy z najbliższymi. W trakcie diagnozy ocenia się także historię oraz częstotliwość występowania epizodów, ich nasilenie.
Należy także wykluczyć stosowanie środków psychoaktywnych, zmieniających świadomość.
Ostatecznie rozpoznanie stawiane jest zawsze w oparciu o stosowane na całym świecie kryteria diagnostyczne DSM-5/ICD-10/11. Na tej podstawie lekarz psychiatra stawia ostateczną diagnozę lekarską.
Jakie formy terapii są najskuteczniejsze w leczeniu tej choroby?
Najczęściej rekomendowaną formą leczenia ChAD’u jest farmakoterapia wraz z oddziaływaniami psychoterapeutycznymi. Choroba Afektywna Dwubiegunowa jest chorobą mającą znaczący wpływ na funkcjonowanie całej rodziny, w związku z czym istotne jest też objęcie opieką psychologiczną, psychoterapeutyczną całej rodziny. Zalecenia obejmują także wprowadzenie zdrowego stylu życia, regularnego snu, redukcję stresu.
Jaką rolę w leczeniu ChAD odgrywa psychoterapia, a jaką farmakoterapia?
Farmakoterapia jest podstawową formą leczenia, jej zadaniem jest przede wszystkim ustabilizowanie nastroju i zapobieganie nawrotom. Leki w tym aspekcie będą kontrolować objawy. Z kolei psychoterapia pomoże w zrozumieniu choroby oraz w radzeniu sobie z jej objawami. Dzięki regularnym spotkaniom z psychoterapeutą Pacjent uczy się rozpoznawać nawroty na ich wczesnym etapie, co przyczynia się do poprawy jakości życia oraz stabilizuje relacje z innymi. Psychoterapie jest doskonałym uzupełnieniem leczenia farmakologicznego, jednak obie formy powinny działać synchronicznie, aby zmaksymalizować skuteczność.
Czy osoba z ChAD może żyć normalnie, pracować, zakładać rodzinę?
Oczywiście, że tak. Wielu naszych Pacjentów prowadzi satysfakcjonujące życie, zarówno osobiste, jak i zawodowe. Kluczowe jest rozpoznanie, odpowiednie leczenie farmakologiczne i psychoterapeutyczne, a także monitowanie objawów.
Jak wygląda życie codzienne osoby chorującej na ChAD – z jakimi trudnościami się mierzy?
Trudności wynikają bezpośrednio z objawów, są one spójne z trudnościami osób zmagających się np. z depresją. Mogą pojawić się zaburzenia snu, spadki nastroju, energii. Mogą wystąpić trudności w relacji z innymi. Często u osób chorujących występuje lęk przed nawrotem choroby, stąd też istnieje ryzyko współwystępowania zaburzeń lękowych. Konieczność regularnego leczenia wpływa także na ograniczenie w planowaniu życia oraz przyszłości.
Jak bliscy mogą wspierać osobę chorującą? Czego powinni unikać?
W każdym procesie zdrowienia kluczowe jest wsparcie najbliższego środowiska. Istnieje wiele grup psychoedukacyjnych dotyczących między innymi choroby afektywnej dwubiegunowej. Warto skorzystać z takiej oferty, aby dowiedzieć czym jest ChAD. Konieczne jest wsparcie osoby chorej w przestrzeganiu zaleceń lekarskich, gdyż chory sam może mieć trudności w ich kontrolowaniu. Co ważne, osoba bliska może także nauczyć się rozpoznawać pierwsze sygnały nawrotów. Tym samym nie należy też bagatelizować objawów choroby i dawać wszelkich „dobrych rad” czy krytykować konkretnych zachowań występujących w epizodach, pamiętając, że są one objawem choroby.
Czy osoby z ChAD często spotykają się ze stygmatyzacją społeczną?
Niestety, wszelkie choroby psychiczne w dalszym ciągu podlegają stygmatyzacji społecznej, co opóźnia często proces diagnozy. Szczególnie w przypadku Pacjentów pediatrycznych. Osoby chorujące psychicznie często są postrzegane jako „nieprzewidywalne”, „niegodne zaufania”, co bardzo negatywnie wpływa na ich funkcjonowanie społeczne oraz zawodowe. Zatem, niestety, na to pytanie z dużą niechęcią odpowiadam tak.
Jak często dochodzi do nawrotów choroby i czy można im zapobiegać?
Bez leczenia nawroty są bardzo częste, ale już z odpowiednim leczeniem nawrotom można zapobiegać. Samoświadomość choroby, wczesne rozpoznawania sygnałów świadczących o nawrotach, prowadzenie higienicznego trybu życia, unikanie stresorów, to wszystko wraz z leczeniem farmakologicznym sprawia, że ChAD nie musi dominować życia. ChAD jest chorobą przewlekłą, ale nawroty można minimalizować poprzez leczenie, monitorowanie nastroju, zdrowy styl życia, terapię i psychoedukację.
Czy zmiany stylu życia mogą pomóc w stabilizacji nastroju?
Higieniczny styl życia jest zawsze zalecany. Nie będzie zaskoczeniem, że regularny sen, unikanie używek (alkoholu, nikotyny, substancji psychoaktywnych), aktywność fizyczna oraz ograniczenie stresu będą miały znaczący wpływ na nastrój.
Jakie sygnały ostrzegawcze mogą świadczyć o zbliżającym się epizodzie?
Wszelkie odstępstwa od stabilnego funkcjonowania, czyli zaburzenia snu, nagle pojawiająca się gonitwa myśli lub wycofanie społeczne, obserwowane zwiększona drażliwość, podenerwowanie, niepokój, jakaś niepokojąca zmiana w zachowaniu. Może to być też zmiana apetytu, energii, nastroju. Coś co w ogólnym ujęciu będzie wskazywało na zmianę.
Jakie mity na temat ChAD warto obalać?
🔹 „Z ChAD nie da się prowadzić normalnego życia” – To nieprawda. Przy odpowiednim leczeniu i wsparciu osoby z ChAD mogą z powodzeniem funkcjonować w życiu zawodowym, prywatnym i społecznym. Choroba nie musi oznaczać wykluczenia.
🔹 „ChAD to po prostu wahania nastroju” – To poważne uproszczenie, które bagatelizuje chorobę. W ChAD występują epizody depresji i manii, które nie są zwykłymi wahaniami nastroju, lecz stanami intensywnymi, głębokimi i długotrwałymi, znacząco wpływającymi na życie chorego.
🔹 „Bez leków można sobie poradzić” – Niestety, to mit. ChAD to poważne zaburzenie wymagające leczenia farmakologicznego, często połączonego z psychoterapią. Choć zdarzają się okresy względnej stabilizacji, objawy nie znikają same. Brak leczenia grozi nawrotami i pogorszeniem jakości życia.
