Przez wiele lat sądzono, że dzieci nie są w stanie doświadczać ekstremalnych wahań nastroju, mimo to w piśmiennictwie nie brakowało opisów zaburzeń nastroju w wieku rozwojowym. Jednak po zastosowaniu kryteriów diagnostycznych takich samych jak dla dorosłych (DSM, ICD) okazało się, że depresja u dzieci nie jest zjawiskiem rzadkim, a stawiane rozpoznania są tożsame w obu przypadkach.
Podstawowe objawy w zaburzeniach depresyjnych to:
- nastrój depresyjny, który trwa przez większość dnia i prawie każdego dnia, nie podlega on wpływowi wydarzeń zewnętrznych
- utrata zainteresowań lub zadowolenia w zakresie aktywności, które do tej pory sprawiały przyjemność (anhedonia)
- zmniejszenie aktywności (energii) lub zwiększona męczliwość.
Dodatkowo mogą się pojawić następujące objawy:
- niska samoocena w tym także spadek zaufania lub szacunku do siebie,
- nadmierne lub nieuzasadnione poczucie winy,
- nawracające myśli o śmierci lub samobójstwie lub zachowania samobójcze,
- osłabienie koncentracji i uwagi, skargi na zmniejszoną zdolność myślenia,
- zaburzona aktywność psychoruchowa: pobudzenie lub zahamowanie (obiektywne, zauważalne dla innych)
- zaburzenia snu (wszelkiego typu) i zmiany apetytu (wzrost lub spadek) ze zmianą wagi.
Epizod depresyjny można rozpoznać jeśli objawy utrzymują się co najmniej przez 2 tygodnie i nie są one związane z używaniem substancji psychoaktywnych lub jakimkolwiek zaburzeniem organicznym. Nasilenie depresji określane jest na podstawie ilości objawów i tego na ile zaburzają one pacjentowi codzienne funkcjonowanie.
Epizod depresyjny łagodny:
2 objawy podstawowe + 2 objawy dodatkowe
Umiarkowany:
2 objawy podstawowe + 3 (lub 4) objawy dodatkowe
Ciężki:
3 objawy podstawowe + 4 (i więcej) objawy dodatkowe,
Klasyfikacje zaburzeń psychicznych nie zawierają odrębnych kryteriów rozpoznawania zaburzeń depresyjnych u dzieci i młodzieży. Jedynym wyróżnikiem epizodu depresyjnego u dzieci lub młodzieży jest występowanie rozdrażnienia zamiast istotnego obniżenia nastroju oraz brak oczekiwanych przyrostów masy ciała zamiast spadku wagi.
Obraz kliniczny depresji u dzieci i depresji nie różni się zasadniczo od obrazu u dorosłych, jednak symptomatologia musi być odniesiona do obecnego poziomu rozwoju dziecka. Dzieci częściej prezentują zmienność nastrojów, rozdrażnienie, niską tolerancję frustracji, wybuchy złości, skargi somatyczne, wycofanie z kontaktów społecznych niż relacjonowanie obniżenia nastroju.
W okresie przedszkolnym charakterystyczna jest ponura mina dziecka, brak zainteresowania rówieśnikami, płaczliwość, drażliwość, wściekłość, jeśli coś idzie nie po jego myśli, częste negatywne wypowiedzi na swój własny temat, a także zachowania autodestrukcyjne. Z kolei w okresie wczesno-szkolnym pojawiają się wybuchy wściekłości, kłopoty w nauce, problemy w kontaktach z rówieśnikami, wzmożona drażliwość i zachowania agresywne, groźby samobójcze oraz wypowiedzi typu ‚nienawidzę siebie’, ‚nienawidzę wszystkich’.
Obraz kliniczny depresji zmienia się w okresie młodzieńczym. Pojawiają się zaburzenia nastroju w postaci obniżenia o różnym nasileniu, dysregulacja emocji (podwyższony poziom lęku, drażliwość), zaburzenia sfery poznawczej takie jak trudności w nauce, poczucie nieoryginalności myślenia, uczucie nudy i niemożność znalezienia przyjemności. Zdarza się również, że występują zaburzenia zachowania w postaci nie podejmowania czynności oczekiwanych (np. chodzenia do szkoły), eksperymentowania ze środkami psychoaktywnymi, chaotycznej aktywności seksualnej oraz zachowań samobójczych. Dodatkowo pojawiają się również dolegliwości somatyczne takie jak subiektywne przeżywanie spadku sprawności, złe samopoczucie oraz skupienie na funkcjonowaniu ciała.
Antoni Kępiński rozróżnił następujące postaci depresji młodzieńczej:
- Postać apatyczno-abuliczna charakteryzująca się biernością, brakiem radości, uczuciem pustki, nudy, braku sensu oraz okresowymi zachowaniami niepowściągliwymi;
- Postać buntownicza polegająca na ‘przerysowywaniu’ adolescencyjnych zachowań buntowniczych i agresywnych, poczuciu niższej wartości i braku wiary w przyszłość;
- Postać rezygnacyjna opisywana przez brak wiary w siebie, brak planów życiowych, poczucie oczywistości i pesymistyczne spojrzenie na własną przyszłość;
- Postać labilna charakteryzująca się zmiennością nastrojów, zachowaniami samobójczymi w okresie obniżenia nastroju.
Planując postępowanie należy najpierw na podstawie badań dziecka, informacji uzyskanych od rodziców i innych osób, określić wszystkie czynniki, które odegrały rolę w wystąpieniu i utrzymywaniu się objawów chorobowych oraz określić „mocne strony” dziecka i jego rodziny, które będą pomocne w realizacji planu leczenia. Leczenie zaburzeń depresyjnych u dzieci i młodzieży obejmuje zawsze poradnictwo dla rodziców, psychoedukację chorego i jego rodziny oraz interwencje środowiskowe. Ingerencja w środowisko dziecko obejmuje działania takie jak współpraca ze szkołą w związku z niepowodzeniami szkolnymi dziecka, rozstrzygnięcia prawne w sytuacji niewydolności systemu sprawowania opieki lub w przypadkach krzywdzenia dziecka, wzbudzanie u rodziców motywacji do leczenia ich własnych zaburzeń psychicznych np. depresji lub uzależnień. W razie braku ich skuteczności należy włączyć psychoterapię (indywidualna terapia behawioralno-poznawcza, terapia interpersonalna, terapia rodzinna lub grupowa) oraz leczenie farmakologiczne.
