Mutyzm wybiórczy to zaburzenie lękowe, które utrudnia, a czasem uniemożliwia dzieciom mówienie w określonych sytuacjach społecznych. Chociaż te dzieci doskonale rozumieją język i swobodnie komunikują się w domu z bliskimi, w szkole lub przedszkolu milczą, co może prowadzić do frustracji, izolacji i problemów w nauce.
W wywiadzie rozmawiamy z psycholożką, Joanną Strękowską, która specjalizuje się w leczeniu mutyzmu wybiórczego. Poznamy objawy tego zaburzenia, jego przyczyny i metody leczenia. Dowiemy się również, jak rodzice i nauczyciele mogą pomóc dzieciom z mutyzmem wybiórczym pokonać ich lęk i swobodnie wyrażać siebie. Zapraszamy do wywiadu!
Czym jest mutyzm wybiórczy?
Mutyzm wybiórczy, inaczej mutyzm selektywny, to zaburzenie, które najczęściej rozwija się we wczesnym dzieciństwie, polegające na tym, że dziecko nie odzywa się w pewnych sytuacjach, chociaż ma niezaburzone rozumienie mowy, a rozmawia swobodnie w określonych okolicznościach.
Najczęściej jest to pełna swobodna komunikacja w domu z rodzicami i rodzeństwem, z całkowitym jej brakiem wobec nauczycieli i rówieśników w szkole lub przedszkolu. Czasem bywa też tak, że dziecko nie mówi tylko w domu.
Są różne powody, dla których dzieci nie mówią. Jak rozpoznać, kiedy to mutyzm wybiórczy?
Mutyzm wybiórczy diagnozuje się wówczas, gdy występuje prawidłowy lub bliski prawidłowemu poziom rozumienia mowy, który sprawia, że dziecko dobrze komunikuje się z najbliższymi, rozumie co się do niego mówi, wypowiada się w sposób swobodny, rozumie polecenia, a np. w środowisku szkolnym tej mowy nie ma w sytuacjach, których ta mowa od dziecka jest wymagana. Czas takiego “niemówienia”, by zdiagnozować mutyzm wybiórczy, to 4 tygodnie. Warunkiem jest również niewystępowanie u dziecka żadnych zaburzeń całościowych.
Na charakterystyczny obraz dziecka z mutyzmem wybiórczym składa się również typowa sylwetka i zachowanie. Dzieci te trzymają głowę i ramiona zwykle lekko przygięte do przodu, często sztywne i napięte kończyny. W momencie, gdy oczekujemy od niego odpowiedzi na pytanie, wpatruje się w nas szeroko otwartymi, jakby przerażonymi oczami. Dzieci z mutyzmem wybiórczym uśmiechają się najczęściej z zaciśniętymi ustami. W domu lub w środowisku, w którym mówią swobodnie, są pełne życia, dominujące, często są gadatliwe, uparte. Często też obrażają się, bywają kłopotliwe, agresywne oraz kontrolujące i manipulujace otoczeniem.
Czy oprócz mówienia, dzieci z mutyzmem mają jeszcze inne problemy?
Tak. Często występują zaburzenia współistniejące, takie jak zaburzenia lękowe,, depresja, moczenie mimowolne, zanieczyszczanie kałem, zaburzenia jedzenia, jak również tiki.
Oprócz tego, dzieci z mutyzmem wybiórczym narażone są, w zależności od czasu trwania zaburzenia, na trudności wynikające z choroby, w postaci odsunięcia społecznego, niezrozumienia wśród rówieśników, pomijania w klasie, grupie rówieśniczej. Dzieci te mają często problemy z nazywaniem i wyrażaniem emocji, mogą cierpieć na depresję. Dlatego im szybciej zdiagnozowany mutyzm, tym mniej po nim powikłań.
Jakie są mechanizmy powstania mutyzmu wybiórczego?
To skomplikowany, wieloczynnikowy proces, którego rozwoj zależy od biologicznych, środowiskowych i indywidualnych predyspozycji dziecka. Wśród czynników biologicznych wymienia się okołoporodowe uszkodzenia mózgu, opóźniony nieharmonijny rozwój psychoruchowy dziecka,. W grupie urazów psychicznych, które mogą zapoczątkować odmowę mówienia, wymienia się zmianę otoczenia (rozpoczęcie nauki w szkole, przedszkolu, przeprowadzka), narodziny młodszego rodzeństwa, odrzucenie przez rodziców, maltretowanie, bycie przez dziecko świadkiem praktyk seksualnych, sekrety rodzinne, śmierć bliskiej osoby, czy udział w wypadku.
Najczęstsze cechy, które spotyka się u dzieci z mutyzmem, to lęk społeczny, wycofanie, wysoka wrażliwość, upór, nieśmiałość, stawianie biernego oporu, ale również nadmierna kontrola.
Obserwuje sie również specyficzne cechy rodziców dzieci zapadających na mutyzm wybiórczy. Ojciec dziecka jest zwykle pasywny, chłodny emocjonalnie, nieobecny w procesie wychowawczym, czasami agresywny. Matki natomiast są nadopiekuńcze, lękowe, mają cechy osób niedojrzałych emocjonalnie, depresyjne.
W rodzinie dziecka z mutyzmem przykuwa uwagę ograniczona w znacznym stopniu komunikacja werbalna – matki dzieci z mutyzmem często wyznawały mi, że nie wiedziały jak mówić do dziacka, nie mówiły do niego przy zwykłych czynnościach codziennych, takich jak np. zmiana pieluchy, karmienie. Rozmowy z poszczególnymi członkami rodziny były monosylabiczne, nie było długich komunikatów, rozmów. Rodziny charakteryzują się silnym lękiem, hermetycznością. Często finkcjonuje tu przekaz by “nie rozmawiać z obcymi, bo można zostać wykorzystanym”. Zakaz używania tzw. “brzydkich słow”, czy wyjawiania komukolwiek sekretów rodzinnych. Często w tych rodzinach obserwuje się brak satysfakcji z małżeństwa. W takich sytuacjach często kobieta dąży do zacieśniania relacji z dzieckiem i przejęcia nad nim kontroli i władzy, potęgując przy tym jego lęk przed światem.
Kiedy rodzice zaczynają zauważać taki problem u swojego dziecka, co powinni zrobić? Do kogo zgłosić się po pomoc?
Najczęściej to szkoła lub przedszkole zgłaszają rodzicowi problem. Diagnoza jest niestety trudna… Mutyzm często mylony jest z nieśmiałością, bagatelizowany, gdyż dziecko jest ciche spokojne, nie przeszkadza w szkole, grzecznie zajmuje się sobą.
U nas w Centrum CBT dostępni są specjaliści, psychologowie, psychoterapeuci oraz terapeuci środowiskowi, którzy kompleksowo mogą przyjrzeć sie problemowi dziecka, badając jego relacje w domu, w szkole oraz wśród rówieśników. Diagnozę zawsze stawia lekarz psychiatra.
Kiedy takie zaburzenie może się pojawić? Czy tylko wtedy, kiedy dziecko zaczyna swoją przygodę z placówką wychowawczą, czy może się pojawić też później?
Zaburzenie często pojawia się, gdy dziecko zaczyna swoją przygodę z edukacją, ale równiez w obliczu znaczących zmian w życiu. Im później się pojawi i im dłużej trwa, tym gorsze są rokowania na wyleczenie.
Czy mutyzm wybiórczy bywa mylony z nieśmiałością dziecka? Jak rozróżnić jedno od drugiego?
Tak, bardzo często. Tym bardziej, że w środowisku domowym, poza nielicznymi wyjątkami, dziecko jest aktywne, śmiałe, wręcz głośne.
Dziecko z mutyzmem zastyga, nie mówi, wpatruje się w osobę pytająco, jak to często mylnie interpretują nauczyciele, nazywając to spojrzenie “bezczelnym”. Dziecko nie mruga, sztywnieje i wpatruje się zastygłym wzrokiem. Natomiast dziecko nieśmiałe chowa się, czerwieni, unika spojrzenia.
Dziecko z mutyzmem wybiórczym nie mówi, nawet szeptem przez minimum 4 tygodnie, najczęściciej w środwisku szkolnym lub przedszkolnym.
Jak wygląda terapia? Jakie efekty powinna przynieść?
Terapia musi być wielopoziomowa, kompleksowa. Zawsze, bezwzględnie zawsze, zalecamy terapię rodzinną, w której cała rodzina przygląda się własnemu funkcjonowaniu. Omawiane są przyczyny oraz zasady rodzinne podtrzymujące zaburzenie. Natomiast psychoterapia dziecka pomaga mu uporać sie z zaburzeniem, poznać je, zdjąć z niego ciężar odpowiedzialności za sytuację niemówienia, bycie niezrozumianym oraz nauczenia się mówienia o tym co czuje, przeżywa. Konieczna jest praca ze szkołą/przedszkolem, gdzie terapeuta środowiskowy pomaga wprowadzić zmiany w procesie edukacji, by zachęcać dziecko do mówienia. Każdy przypadek wymaga odrębnego, indywidualnego podejścia. Taka praca daje efekty i dziecko zaczyna komunikować się w miejscach, w których wcześniej tego unikało. To zawsze wielka radość i wielki sukces.
Podczas teraii, którą prowadzę z dzieckiem cierpiącym na mutyzm, koncentruję się na przeżywanych przez niego, a często niewyrażonych, emocjach i uczuciach. Po tym jak dziecko zacznie mówić, koncentrujemy się na tym co tu i teraz. Co mówienie zmieniło w jego życiu, a jak niemówienie wpływało na jego samopoczucie.
Jak rodzice mogą pomóc dziecku w trakcie terapii?
Musza zacząć w domu mówić o problemie, nazywać go, akceptować, być przy tym co przeżywa dziecko. Oni często nie doświadczają tego problemu, bo problem jest jest najczęściej w szkole, czy w przedszkolu. Muszą “wejść” niejako w skórę dziecka i poprzeżywać co ja bym czuł/czuła, gdyby coś zaciskało mi krtań i nie byłbym w stanie w pracy powiedzieć kompletnie nic…
U jak wielu dzieci diagnozuje się mutyzm wybiórczy?
To około 0,2% dzieci, przy czym częściej problem dotyczy dziewczynek. Okres rozwoju waha sie od 3. roku życia do momentu dojrzewania.
Czy mutyzm wybiórczy można całkowicie wyleczyć? Czy pozostawia jakieś ślady w psychice w dalszym życiu?
Niestety tak. Pozostawia poczucie gorszości, nieadekwatności, braku kompetencji społecznych, ale to wszystko można pokonać dzięki wspierającym ludziom wokół, satysfakcjoującymi relacjami i zaangażowanemu, współodczuwającemu psychoterapeucie. Zawsze podkreślam, by umieć ”porażkę” przekłuć w sukces. Czyli wyciągnąć wnioski i lekcje na przyszłość.
