Czym jest fobia szkolna, jak się ją charakteryzuje?
W klasyfikacji medycznej nie ma odrębnej jednostki chorobowej, która by mówiła nam o fobii szkolnej, jako o konkretnym rozpoznaniu medycznym. Obecnie fobię szkolną traktuje się jako zaburzenie lękowe, które należy do kategorii fobii społecznej, nazywaną inaczej społecznym zaburzeniem lękowym.
Charakteryzuje się unikaniem sytuacji społecznej wywołującej duży lęk, strach, niepokój, a w tym konkretnym przypadku polega na niechęci oraz odmowie uczęszczania do szkoły.
A zatem główne objawy fobii szkolnej to niechęć i unikanie chodzenia do szkoły?
To co rodzicom najłatwiej zaobserwować, to że dziecko coraz dłużej oraz z większym wysiłkiem szykuje się do wyjścia do szkoły. Po pewnym czasie często dziecko zupełnie odmawia realizacji obowiązku szkolnego. Często zdarza się, że dziecko nie potrafi nazwać swoich odczuć. Nie komunikuje Nam, że odczuwa lęk, niepokój, strach przed znalezieniem się w szkole. Bywa tak, że dzieci, szczególnie te mniejsze wyrażają te emocje pod postacią płaczu, napadów złości, zamykania się w sobie, niemożności poruszenia się oraz przywierania do opiekuna.
Często towarzyszą temu zgłaszane przez dziecko objawy psychosomatyczne, takie jak ból brzucha, mdłości, biegunka, wymioty, ból głowy, kołatanie czy nierówne bicie serca, które pojawiają się w momencie, gdy dziecko ma iść do szkoły. Objawy często mijają, gdy dziecko tego dnia pozostaje w domu.
Rodzicom często trudno jest rozpoznać jaka jest prawdziwa natura problemu. Czy dziecko udaje, bo przykładowe ma trudny sprawdzian w szkole, a nie do końca czuje się do niego przygotowanego i dlatego zgłasza szereg uwag związanych z ciałem, czy rzeczywiście mamy do czynienia z problemem o naturze zaburzenia lękowego.
Zatem jak rodzic powinien rozpoznać te różnice i kiedy zacząć się niepokoić, że jest to spowodowane lękiem przed udaniem się do szkoły?
Gdy dziecko nam komunikuje, że ma sprawdzian, czy kartkówkę, i z tego powodu się denerwuje, to zwykła rozmowa wspierająca i wyjaśniająca, że takie sytuacje w naturalny sposób wiążą się ze stresem, powinna być pomocna i sprawić, że dziecko pójdzie do szkoły i poradzi sobie z codziennymi obowiązkami szkolnymi.
Natomiast gdy, mimo rozmowy i wsparcia ze strony najbliższych, dziecko radykalnie odmawia pójścia na lekcje, to zdecydowanie jest to sygnał dla rodziców, że dzieje się coś złego. I oczywiście osobami, które pierwsze powinny to zauważyć są rodzice, opiekunowie, ale także środowisko szkolne – nauczyciele, wychowawca.
Czy fobia szkolna występuje tylko na początku ścieżki edukacyjnej, u uczniów wczesnoszkolnych?
Fobia szkolna może wystąpić na każdym etapie edukacji – zarówno u najmłodszych uczniów, ale także u starszych, w tym również u licealistów. Co więcej, możemy mieć też do czynienia z fobią przedszkolną. Ostatnie badania wskazują, że rozpoznanie społecznych zaburzeń lękowych stawia się częściej u młodzieży, w stosunku do młodszych dzieci. Może być to związane ze wzrastającymi oczekiwaniami społecznymi, ale także mniejszą kontrolą rodziców interakcji społecznych własnych dzieci od pewnego wieku.
Co jest zatem czynnikiem lub czynnikami, które determinują wystąpienie fobii szkolnej?
Czynników i przyczyn wystąpienia u dziecka fobii szkolnej jest bardzo wiele, ponieważ co do zasady zaburzenia lękowe są zaburzeniami wieloczynnikowymi. Dlatego najczęściej trudno jest wskazać jedną przyczynę. Ale jeśli mówimy o przyczynach fobii społecznej, czy w tym konkretnym przypadku o lęku przed chodzeniem do szkoły, to możemy wymienić kilka przyczyn:
- postawy systemu rodzinnego, często przekazywane w rodzinach postawy lękowe wobec życia i świata oraz uwarunkowania genetyczne tych zaburzeń
- lęk separacyjny manifestujący się szczególnie u dzieci wczesnoszkolnych, polegający na przywieraniu do opiekuna, niechęci rozstania się z nim
- przemoc rówieśnicza na terenie szkoły, bądź poza nią, także różne formy cyberprzemocy mogą przyczyniać się do odmowy chodzenia do szkoły
- presja wobec dziecka ze strony rodziców czy środowiska szkolnego na osiąganie konkretnych rezultatów, któremu dziecku trudno jest sprostać
- jako postawa buntownicza, szczególnie u młodzieży, wykraczająca poza normę rozwojową związaną z dojrzewaniem lub jako skutek nadużywania substancji psychoaktywnych czy alkoholu
- skrajne sytuacje życiowe jak rozwód rodziców, wypadek, choroba kogoś bliskiego czy sytuacja wykorzystania seksualnego, które wiążą się z ogromnym lękiem i strachem, a dziecko przenosi te emocje na sytuację szkolną i manifestuje objawy w momencie wyjścia do szkoły
Co zatem należy zrobić? Czy wykluczenie tego czynnika lękowego pomoże dziecku z uporaniem się z fobią szkolną?
Środowisko szkolne powinno być bardzo wspierające dla dzieci, a w szczególności dla tych z zaburzeniami lękowymi. Psycholog szkolny oraz kadra nauczycielska powinna być wyczulona na problemy dzieci. Powinny odbywać się zajęcia umożliwiające naukę wyrażania emocji, ale także zajęcia umożliwiające przedyskutowanie w gronie rówieśniczych trudnych sytuacji, które dzieją się na terenie szkoły. Niezwykle istotna jest również czujność wychowawców, nauczycieli, opiekunów na to, jak funkcjonuje dana grupa społeczna – dzieci w szkole, w klasie. Bo szczególnie małe dziecko może podlegać ostracyzmowi społecznemu z jakiegoś tam powodu, bo np. jest za niskie, jest otyłe, czy ma dysortografię. Rówieśnicy bardzo szybko potrafią wyłapać w grupie tzw. słabszą jednostkę i sprawić, że będzie się czuła gorsza, zdominowana i wyalienowana z grupy. Dlatego tak istotne jest budowanie lojalności i wspólnoty klasowej oraz poczucia bezpieczeństwa dla każdego z uczniów.
Odpowiedzialni za to powinni być wychowawcy i psychologowie oraz pedagodzy szkolni. Jeśli nauczyciel zauważy niepokojące zachowania u danego ucznia, powinien poinformować o tym psychologa szkolnego oraz rodziców, aby móc jak najszybciej reagować i wspierać takiego ucznia.
Do kogo powinni się zwrócić rodzice, kiedy zauważają takie problemy u swojego dziecka?
Pierwszym krokiem powinna być konsultacja z psychologiem szkolnym, który już na poziomie szkoły może być w stanie udzielić dziecku wsparcia. Natomiast jeśli uzna, że problem jest poważniejszy, w zaburzeniach lękowych u dzieci zalecane jest wizyta u psychologa, który w tym wypadku szczegółowo diagnozuje problem. Charakteryzuje deficyty dziecka oraz jego rodziny, udziela poradnictwa psychologicznego oraz terapeutycznego, rekomenduje podjęcie terapii, najczęściej w nurcie behawioralno-poznawczym lub psychoanalitycznym czy psychodynamicznym. Może być też tak, że podjęcie samych oddziaływań terapeutycznych okaże się niewystarczające lub dodatkowo może występować depresja u dziecka i w takich przypadkach terapeuta zaleca koniecznie konsultację u psychiatry dzieci i młodzieży.
Jak długo trwa terapia fobii szkolnej?
Trudno jednoznacznie określić czas trwania takiej terapii, bo to są zawsze bardzo indywidualne kwestie oraz nakładające się problemy i deficyty dziecka oraz całego systemu rodzinnego.
Czy z fobii szkolnej można się wyleczyć, czy jest tak jak z depresją, która może jednak powracać w sytuacjach stresowych?
W przypadku fobii szkolnej, jak w przypadku każdego zaburzenia lękowego istnieje ryzyko, że w przypadku zaistnienia trudnych sytuacji stresowych, które przekraczają możliwości poznawcze jednostki może dojść do zaostrzenia zaburzenia lękowego. Oczywiście każda terapia i wypracowane podczas pracy mechanizmy zaradcze pomagają w szybszym powrocie do równowagi.
A jaka jest rola rodziców w całym procesie terapeutycznym?
Przede wszystkim rodzice muszą wspierać dziecko oraz być z nim w tym trudnym czasie. Często to oni jako pierwsi zaobserwują niepokojące objawy. Najczęściej to rodzice zapisują i prowadzą dziecko do psychologa, potem do terapeuty, a w razie potrzeby także do lekarza psychiatry.
Często pojawia się pytanie ze strony rodziców czy przymuszać dziecko do chodzenia do szkoły.
Zdecydowanie nie należy dziecka prowadzić do szkoły wbrew jego woli. Takie działanie może przynieść odwrotny skutek. Nie dość, że dziecko zamknęło się przed środowiskiem szkolnym, odczuwa cierpienie, to dodatkowo może dojść do sytuacji, że dziecko zniechęci się do najbliższych, którzy będę opresyjnie zachęcać lub wręcz siłowo dostarczać je do szkoły.
Co może zrobić szkoła?
Niezwykle ważna w tym przypadku jest współpraca ze szkołą – z nauczycielami, wychowawcami, pedagogiem oraz psychologiem szkolnym. Szkoła musi być otwarta na chęć wspierania uczniów z zaburzeniami lękowymi. Często takie dzieci są w indywidualnym toku nauczania. Co oczywiście może być pomocne dziecku przez jakiś czas, ale jest to rozwiązanie krótkotrwałe. Przede wszystkim chodzi o to, aby włączać dziecko na nowo w środowisko szkolne i rówieśnicze. Dlatego kolejnym krokiem powinno być indywidualne nauczanie na terenie szkoły, a następnie uczestniczenie dziecka w wybranych lekcjach. Aby dziecko miało możliwość konfrontowania się z różnymi sytuacjami społecznymi. Bo pozostawanie w domu, w odosobnieniu, nie wpływa pozytywnie na jednostkę w perspektywie długofalowej.
A jakie mogą być konsekwencje nieleczonej fobii szkolnej?
Zdecydowanie będą to pogłębiająca się izolacja szkolna, pogłębiająca się izolacja rówieśnicza. To również występowanie innych zaburzeń lękowych, depresji, sięganie po alkohol, czy inne substancje psychoaktywne, które mogą ułatwić powrót do kontaktów rówieśniczych, takich jak opioidy czy preparatu z marihuaną . Nie pomagając dziecku z fobią szkolną, nie pozwalamy mu na osiąganie kolejnych etapów rozwojowych, nie umożliwiamy dziecku budowania samodzielności oraz poczucia własnej wartości. Takie dziecko nie ma możliwości rozwijania umiejętności społecznych, co zdecydowanie rzutuje na jego dalsze życie.
