Od genów do środowiska: czynniki determinujące rozwój człowieka

Rozwój młodego człowieka to złożony proces, który jest kształtowany przez różnorodne czynniki społeczne, emocjonalne i edukacyjne. Środowisko, w którym dorasta, ma ogromny wpływ na jego rozwój intelektualny, emocjonalny i społeczny. Istnieje szereg elementów, które odgrywają kluczową rolę w formowaniu postaw, tożsamości i zdolności adaptacyjnych młodzieży. 

Jak podkreśla terapeutka środowiskowa, Anna Jastrzębska, w szczególności rodzina, szkoła, grupa rówieśnicza oraz media stanowią fundamenty, na których młodzi ludzie budują swoje życie, a także sposób radzenia sobie z wyzwaniami i trudnościami. Zrozumienie tych interakcji oraz czynników, które mają wpływ na młodzież, jest kluczowe, by skutecznie wspierać jej rozwój i pomóc w przezwyciężeniu problemów emocjonalnych czy społecznych. W poniższym wywiadzie przyjrzymy się, jak różne aspekty środowiska wpływają na młodych ludzi i jakie mechanizmy pomagają w radzeniu sobie z trudnościami, jakie mogą wyniknąć z negatywnego wpływu otoczenia.

Zapraszamy do lektury.

Jakie elementy środowiska mają największy wpływ na rozwój młodego człowieka?

Rozwój młodego człowieka to efekt interakcji między wieloma, ważnymi elementami środowiska. Rodzina jest podstawową komórką społeczną, w której jednostka przechodzi pierwszy etap procesu socjalizacji. Rzadziej środowiskiem pierwotnym jest jakaś placówka, np. dom dziecka. W okresie dorastania grupa rówieśnicza silnie oddziałuje na rozwój tożsamości jednostki. Przynależność do grupy daje możliwość weryfikacji własnych umiejętności i wartości wyniesionych z domu rodzinnego. Szkoła, obok rodziny, odgrywa istotną rolę w procesie wychowawczym. Tam dziecko nie tylko zdobywa wiedzę, ale także kształtuje swoje umiejętności oraz buduje więzi społeczne. Natomiast w dobie technologii, często też czerpie wiedzę oraz wzorce z mediów.

W jaki sposób środowisko rodzinne kształtuje zachowanie i emocjonalność młodych ludzi?

Na pewno poprzez geny, które dziedziczymy (połowę od matki, a drugą połowę od ojca). One determinują wiele naszych cech. Zawierają informacje o naszym wyglądzie i zachowaniu, np. kolor oczu, budowa ciała, temperament, osobowość, predyspozycje do chorób, skłonności do uzależnień, czy zdolności w określonych dziedzinach. Kolejnym czynnikiem jest środowisko rodzinne, odgrywające fundamentalną rolę w kształtowaniu zachowań i emocjonalności młodych ludzi poprzez różnorodne procesy. Jak chociażby:  

• modelowanie zachowań – dzieci uczą się poprzez obserwację zachowań. Rodzice, jako pierwsi są wzorcem do naśladowania, wpływają na sposób, w jaki młodzi ludzie radzą sobie z emocjami, reagują na konflikty i budują relacje;
• style wychowawcze – demokratyczny (wspiera zdrowy rozwój dziecka, ponieważ opiera się na wzajemnym szacunku, dialogu oraz uwzględnianiu potrzeb i praw dziecka), autorytarny (przez surowość, brak empatii, wymuszone posłuszeństwo bez respektowania emocji dziecka może prowadzić do różnych negatywnych skutków, takich jak lękliwość, buntowniczość, niskie poczucie własnej wartości, problemy emocjonalne, trudności w relacjach społecznych), liberalny (cechujący się swobodą, brakiem granic, może prowadzić do trudności w radzeniu sobie z frustracją, czy wyzwaniami, problemów z samodyscypliną, trudności z akceptowaniem odmowy, rozwiązywaniu konfliktów, podejmowania odpowiedzialności, do problemów z przestrzeganiem norm społecznych).

Niezwykle ważne jest wsparcie emocjonalne, bo dziecko które doświadcza miłości, akceptacji i wsparcia, ma większe szanse na rozwój stabilności emocjonalnej. Jego brak może spowodować problemy z niską samooceną, lęki, czy trudności w regulacji emocji. Otwarta, szczera komunikacja pomaga dzieciom zrozumieć swoje emocje, uczy jak wyrażać je w konstruktywny sposób. Rodziny, w których brakuje zdrowej komunikacji, mogą przyczyniać się do trudności w wyrażaniu uczuć i budowaniu relacji. To również pierwsze miejsce, gdzie uczymy się rozwiązywać konflikty. Reakcje rodziców na stresujące sytuacje stają się wzorcem, które dziecko może powielać w swoim życiu. To właśnie oni przekazują mu podstawowe zasady moralne, społeczne oraz kulturowe, co wpływa na sposób postrzegania siebie, świata. Dzięki stabilności materialnej i emocjonalnej w rodzinie, dziecko ma poczucie bezpieczeństwa. Zaniedbania w tym zakresie mogą prowadzić do zaburzeń zachowania i problemów emocjonalnych. W skrócie, geny stanowią „potencjał startowy”, ale środowisko rodzinne decyduje o tym, w jaki sposób te geny przełożą się na rozwój dziecka. Współdziałanie tych dwóch czynników tworzy unikalną ścieżkę rozwoju każdej osoby.

Od którego momentu obecność grupy rówieśniczej ma większy wpływ na młodzież niż środowisko rodzinne? Dlaczego?

To zdecydowanie okres dojrzewania. To czas, w którym młodzież stara się określić swoją tożsamość, a grupa rówieśnicza staje się niezwykle ważnym źródłem norm, wartości oraz wzorców zachowań. Dzieje się tak z kilku powodów:

• poszukiwanie tożsamości – grupa rówieśnicza stanowi przestrzeń do testowania przez młodzież różnych ról, czy wartości, które mogą się różnić od tych przekazywanych przez rodzinę;
• potrzeba akceptacji – w okresie adolescencji młodzież szczególnie zaczyna zabiegać o akceptację. Pojawia się też potrzeba przynależności do grupy, co wpływa na decyzje i zachowania jednostki. Grupa może wywierać silniejszy wpływ niż rodzina, szczególnie w kwestiach dotyczących wyglądu, mody, zachowań społecznych, czy form spędzania czasu. Jeśli dana jednostka nie znajduje akceptacji w rodzinie, to co robi? Szuka uznania wśród rówieśników, przyjmując od nich wzorce często odbiegające od ogólnie przyjmowanych, akceptowanych postaw społecznych;
• grupa rówieśnicza jako determinant norm społecznych – z czasem autorytet rodziny słabnie, a rówieśnicy wyznaczają normy zachowań oraz wartości, które są dla młodzieży o wiele bardziej atrakcyjne niż te wyniesione z domu rodzinnego;
• dążenie do niezależności – nastolatkowie starają się unikać nadmiernej kontroli ze strony rodziny, co sprawia, że zwracają większa uwagę na opinie i sugestie swoich rówieśników.

Jakie zmiany w społecznym otoczeniu (np. w szkole, wśród rówieśników) mogą pozytywnie lub negatywnie wpłynąć na młode osoby?

Otoczenie społeczne ma kluczowe znaczenie dla rozwoju młodych osób. Jest skutecznym narzędziem kształtującym je. Zmiany, które zachodzą w szkole, w relacjach z rówieśnikami, czy w szerszym kontekście społecznym, mogą oczywiście wpłynąć na młode osoby zarówno pozytywnie, jak negatywne. Przykładem pozytywnych zmian jest:

• stworzenie silnej grupy przyjaciół opierającej swą znajomość na wsparciu, trosce, szacunku, szczerości, co powoduje wzrost poczucia wartości wśród młodzieży i może prowadzić do lepszego radzenia sobie w trudnych sytuacjach;
• zaangażowanie nauczycieli, którzy wykazując troskę, indywidualne podejście do uczniów, pomagają im odkryć talenty i budować zdrową samoocenę;
• interakcje z ludźmi o silnych wzorcach osobowych, które motywują, inspirują wspierają rozwój aspiracji oraz poczucie odpowiedzialności;
• tworzenie przestrzeni do wyrażania siebie poprzez organizowanie np. warsztatów, spotkań dyskusyjnych, grup wsparcia, grup tematycznych, zajęć rozwijających umiejętności, co umożliwia młodym osobom eksplorowanie własnych pasji i rozwijanie umiejętności interpersonalnych;
• aranżowanie programów przeciwdziałania wykluczeniu, czyli wszelkich inicjatyw zapobiegających izolacji społecznej, np. wsparcia dla uczniów w trudnej sytuacji rodzinnej, wzmacnia poczucie równości i zrozumienia w grupie.

Natomiast negatywne zmiany, takie jak presja grupy rówieśniczej, negatywne wzorce zachowań, bullying, wykluczenie, przemoc psychiczna/fizyczna, normalizowanie destrukcyjnych zachowań, kultura hejtu, niekompetencja nauczycieli, brak bezpiecznych przestrzeni do wyrażania siebie, może prowadzić do obniżenia samooceny, problemów emocjonalnych, czy społecznych, a nawet do samobójstwa.

Kluczowe jest, aby otoczenie społeczne młodych osób zapewniało równowagę między wsparciem a zdrowymi wyzwaniami. Warto także wspierać działania, które budują pozytywne relacje, wzmacniają akceptację różnorodności i przeciwdziałają wszelkim formom wykluczenia.

W jaki sposób terapeuci środowiskowi pomagają młodym ludziom radzić sobie z negatywnym wpływem otoczenia? Na co rodzice powinni być wyczuleni?

Terapeuci środowiskowi pomagają młodym ludziom poprzez:

• indywidualne wsparcie emocjonalne tzn. uczą młodych ludzi jak zrozumieć i nazwać swoje emocje, jak radzić sobie z trudnościami i rozwijać umiejętności komunikacyjne;
• budowanie relacji opartej na zaufaniu, co daje młodzieży poczucie bezpieczeństwa oraz przestrzeń do otwartego wyrażania swoich trudności;
• pracę w naturalnym środowisku pacjentów (w domu, szkole, czy innych placówkach), co z kolei pozwala lepiej zrozumieć ich sytuację, dostosować odpowiednie metody i formy pomocy, bazując na zasobach na zasobach środowiskowych;
• wzmacnianie samooceny i poczucia sprawczości (rozmowy, warsztaty, ćwiczenia), które pomaga w budowaniu pewności siebie oraz wiary we własne możliwości;
• edukację o zdrowych relacjach, tzn. terapeuci uczą, jak rozpoznawać negatywne wzorce w relacjach i jak się od nich odcinać. Pomagają również rozwijać umiejętność budowania zdrowych, wspierających więzi;
• zaangażowanie rodziny w proces. Terapia środowiskowa obejmuje wsparcie dla rodziców, pomagając im lepiej zrozumieć dziecko i wprowadzać zmiany w codziennym funkcjonowaniu rodziny;
• interwencje w kryzysie – w przypadku poważnych problemów, np. związanych z przemocą, czy myślami samobójczymi, terapeuci wspierają młodych ludzi oraz ich rodziny w szukaniu odpowiedniej pomocy (np. specjalistycznej terapii).

Na co rodzice powinni być wyczuleni? 

Przede wszystkim na wszelkie zmiany w zachowaniu dziecka: wycofanie się z kontaktów z rówieśnikami, nagłe zmiany nastroju, drażliwość, apatię, problemy z nauką lub niechęć do chodzenia do szkoły. To mogą być również problemy z nauką lub niechęć do chodzenia do szkoły, sygnały izolacji społecznej – brak chęci do uczestniczenia w zajęciach pozaszkolnych. Sygnałem może być unikanie rozmów na temat relacji z rówieśnikami, problemy emocjonalne: pojawienie się lęków, depresji, niskiej samooceny, nasilenie objawów stresu.

Rodzice powinni być wyczuleni także na zmiany w zdrowiu fizycznym, czyli nagłą utratę lub przyrost wagi, zaniedbanie higieny osobistej, brak zainteresowania swoim wyglądem, a także oznaki przemocy – niewyjaśnione obrażenia fizyczne. Strach przed konkretnymi osobami lub miejscami, niepokojące sygnały w mediach społecznościowych, np. komentarze, zdjęcia, filmiki zachęcające do ryzykownych, destrukcyjnych zachowań.

Jakie są różnice w kształtowaniu młodych ludzi w różnych typach środowisk?

Różnice w kształtowaniu młodych ludzi w różnych typach środowisk wynikają z unikalnych cech każdego środowiska, takich jak struktura rodzinna, kultura, wartości, zasoby ekonomiczne, dostęp do edukacji i opieki zdrowotnej, a także poziom bezpieczeństwa. W rodzinie wspierającej dzieci uczą się zdrowych relacji, empatii, odpowiedzialności, osiągają lepsze wyniki w nauce, mają większą samoświadomość i zdolność do rozwiązywania problemów. Natomiast w rodzinie dysfunkcyjnej, gdzie brakuje wymienionych wcześniej elementów jest wyższe ryzyko przebiegu wadliwej socjalizacji jednostki. Wspierające, dobrze zorganizowane środowisko szkolne może wpłynąć na wysoką jakość edukacji, zwiększyć motywację do nauki, podnieść samoocenę, zwiększyć szanse na rozwój talentów. Za to szkoły, w których panują trudne warunki, mają ograniczone możliwości nauki, brak wystarczającego wsparcia indywidualnego, obniżają motywację, powodują poczucie braku perspektyw, czy większe ryzyko wykluczenia. Wspierający rówieśnicy wpływają na tworzenie zdrowych relacji, rozwój społeczny, wsparcie emocjonalne, pozytywną samoocenę a ci destrukcyjni mogą na młodym człowieku wywierać presje na podejmowanie ryzykownych zachowań, problemy z samooceną, trudności w nauce.

Podsumowując środowisko, w którym dorasta młoda osoba, ma ogromny wpływ na jej rozwój emocjonalny, intelektualny i społeczny. Kluczowe znaczenie ma wsparcie zarówno w rodzinie, jak i w szerszym otoczeniu. Nawet w trudnych warunkach pozytywne zasoby środowiskowe mogą zrównoważyć negatywne wpływy.

Czy zmiana środowiska (np. przeprowadzka do nowego miejsca, zmiana szkoły) może pomóc młodemu człowiekowi w rozwiązaniu problemów emocjonalnych lub społecznych?

Zmiana środowiska w wielu przypadkach jest warunkiem koniecznym i stanowi podstawę, od której należy zacząć proces zmian. Nowe otoczenie może zapewnić młodemu człowiekowi bezpieczniejsze warunki, oddalić go od destrukcyjnych wpływów oraz stworzyć przestrzeń do budowania nowych, zdrowych relacji. Niestety muszę w tym miejscu wspomnieć również o tym, że zdarzają się sytuacje, gdzie zmiana środowiska nie zawsze przynosi oczekiwane efekty. Osoby uzależnione, po odcięciu jednego źródła destrukcji, często znajdują inne – przypominają hydrę, której odcięcie jednej głowy powoduje pojawienie się kolejnej.

Dlatego zmiana środowiska, choć ważna, nie gwarantuje sukcesu i musi być wspierana pracą nad głębszymi problemami emocjonalnymi oraz społecznymi.

Jakie elementy w szkole (np. relacje z nauczycielami, metody nauczania) wpływają na rozwój młodych ludzi i ich zdolności adaptacyjne?

Niewątpliwie w szkole pewne elementy wpływają na rozwój młodych ludzi i ich zdolności adaptacyjne. Najważniejsze z nich to:

• relacje rówieśnicze – uczą negocjacji, kompromisu i współdziałania, co przygotowuje do życia w społeczeństwie. Dzięki swoim rówieśnikom młodzi ludzie rozwijają zdolności adaptacyjne;
• relacje z nauczycielami – tworzenie pozytywnych relacji z nauczycielami, którzy wykazują zrozumienie, cierpliwość i szacunek, wzmacnia pewność siebie uczniów i motywuje ich do nauki. Traktowanie uczniów równo oraz umożliwianie im wyrażania swoich opinii kształtuje poczucie własnej wartości i autonomii. Nauczyciele pełniący rolę mentorów inspirują uczniów do rozwijania swoich talentów i umiejętności;
• atmosfera w szkole – szkoły, które zapewniają bezpieczną, przyjazną atmosferę, pomagają uczniom radzić sobie z wyzwaniami, czy stresem.
• metody nauczania – metody oparte na współpracy (np. praca w grupach) rozwijają kompetencje społeczne, takie jak komunikacja, rozwiązywanie konfliktów umiejętność pracy w zespole. Uwzględnianie indywidualnych potrzeb i możliwości uczniów pomaga im w pełni rozwijać potencjał.
• zajęcia pozalekcyjne – rozwijanie pasji, budowanie poczucia własnej wartości, praca nad umiejętnościami interpersonalnymi.

Czy negatywne aspekty środowiska (np. przemoc, zaniedbanie) mają długofalowy wpływ na psychikę młodego człowieka? Jakie mogą być konsekwencje tych doświadczeń?

Oczywiście, że tak. Dzieciństwo to ważny okres, w którym kształtują się fundamenty tożsamości, poczucia własnej wartości oraz umiejętności radzenia sobie z emocjami. Jeśli w tym czasie podstawowe potrzeby, takie jak np. fizjologiczne, poczucie bezpieczeństwa, przynależności, potrzeba akceptacji, miłości – nie zostaną zaspokojone, może to prowadzić do wielu trudności w dorosłym życiu, a mianowicie: niskiej samooceny, problemów w relacjach interpersonalnych, trudności w regulacji emocji, zwiększonego ryzyka zaburzeń psychicznych, czy problemów z samorealizacją. Jak mówi przysłowie: „jaki plon, takie owoce”. To, co zasiejemy w młodym człowieku, wydaje swoje owoce w dorosłości.

Negatywne doświadczenia mogą być trudne do przezwyciężenia, ale odpowiednia pomoc, np. terapia, wsparcie społeczne i tworzenie zdrowych relacji, pozwalają na uzdrowienie oraz budowanie nowej jakości życia.

W jaki sposób media społecznościowe i internet kształtują postawy młodzieży?

Media społecznościowe i internet mają ogromny wpływ na postawy młodzieży, kształtując ich zachowania, przekonania oraz sposób postrzegania świata. Warto zwrócić uwagę na kilka kluczowych aspektów:

• porównywanie się z innymi i idealizacja życia – młodzież spędza dużo czasu w internecie, przeglądając treści, które często przedstawiają wyidealizowane życie influencerów. Filtry, wyretuszowane zdjęcia, sztucznie wykreowane sytuacje tworzą fałszywe poczucie perfekcji, co prowadzi do zaniżonej samooceny, poczucia niedoskonałości i nierealnych oczekiwań wobec siebie oraz swojego życia. W skrajnych przypadkach może to powodować depresję, zaburzenia lękowe czy problemy z akceptacją własnego ciała;
• niebezpieczne trendy lub wyzwania – młodzi ludzie narażeni są na udział w niebezpiecznych „challengach”, które często wymagają ryzykownych działań, np. spożywania toksycznych substancji, czy wykonywania groźnych akrobacji, co może skutkować poważnymi obrażeniami, a nawet zagrażać życiu.
• promocja szkodliwych wzorców – niektóre influencerki poprzez media społecznościowe zachęcają młode dziewczyny do zakładania kont na platformach dla dorosłych i sprzedawania swoich zdjęć. Takie działania normalizują uprzedmiotowienie własnego ciała, mogą też wpłynąć na młodzież w sposób destrukcyjny, podważając zdrowe granice oraz poczucie własnej wartości.
• dezinformacja i manipulacja – internet stanowi również źródło ogromnej ilości nieprawdziwych informacji, które często są przyjmowane bezrefleksyjnie przez młodzież. Manipulacja opinią publiczną przez media i fake newsy mogą kształtować postawy młodych ludzi, wpływając na ich decyzje i postrzeganie rzeczywistości.

Czy młodsze dzieci są bardziej podatne na wpływ środowiska niż nastolatki?

Tak, młodsze dzieci są zazwyczaj bardziej podatne na wpływ środowiska niż nastolatki, ponieważ wczesne dzieciństwo to okres intensywnego rozwoju, co czyni je bardziej podatnymi na wpływy zewnętrzne. Łatwiej nimi manipulować. Małe dzieci nie mają jeszcze ukształtowanego systemu wartości dlatego ich postawy, przekonania, nawyki są w dużej mierze kształtowane przez najbliższe środowisko, czyli rodzinę, opiekunów i rówieśników. Posiadają ograniczoną zdolność krytycznego myślenia, co sprawia, że są bardziej podatne na sugestie oraz modelowanie.

Czy środowisko, w którym młody człowiek się wychowuje, może decydować o jego przyszłych wyborach zawodowych lub osobistych?

Środowisko, w którym młody człowiek się wychowuje ma ogromny wpływ na jego przyszłe wybory zawodowe i osobiste. Dzieci często biorą przykład z rodziców, rodzeństwa, czy swoich bliskich, np. jeśli tata pracuje jako lekarz, to dziecko może być bardziej skłonne do wyboru zawodu związanego z medycyną. Środowisko rodzinne jest źródłem wartości, które mogą wpłynąć na postrzeganie przez młodego człowieka tego co ważne, np. dążenie do wykształcenia. Wsparcie w rozwoju talentów i zainteresowań młodego człowieka zwiększa jego szanse na realizację pasji zawodowych. Ważna jest również szkoła, do której uczęszcza, bo nauczyciele lub grupa rówieśników może zainspirować do określonych ścieżek zawodowych. Nie zapominajmy o tym, że rynek pracy różni się w zależności od miejsca zamieszkania.

Chociaż środowisko nie determinuje jednoznacznie wyborów zawodowych czy osobistych, ma kluczowy wpływ, tworząc ramy, w których młody człowiek kształtuje swoje aspiracje, wartości i decyzje. Niemniej jednak indywidualne cechy, takie jak motywacja,

ciekawość czy zdolność do przekraczania ograniczeń środowiskowych, również odgrywają ważną rolę w podejmowaniu decyzji.

Jakie techniki terapeutyczne są najskuteczniejsze w pracy z młodzieżą, której środowisko jest obciążające lub trudne?

Praca terapeutyczna z młodzieżą pochodzącą z trudnych środowisk wymaga podejścia uwzględniającego specyfikę ich doświadczeń, potrzeb emocjonalnych oraz zdolności do nawiązywania relacji. Trudno jednak jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie o najskuteczniejsze techniki, ponieważ każdy pacjent to inna historia, a to, co działa w jednym przypadku, może być nieskuteczne w innym. Kluczem jest indywidualne podejście, empatia, cierpliwość i umiejętność dostosowania metod do unikalnych potrzeb młodego człowieka.