Samobójstwo to druga co do częstości przyczyna zgonów nastolatków na świecie. Myśli samobójcze ma 16% nastolatków w Europie, 15% na całym świecie. W grupie osób posiadających aktywne myśli samobójcze 17% podejmuje próbę samobójczą! Myśli samobójcze są często wynikiem depresyjnego stylu myślenia, które niezdiagnozowane i nieleczone, może okazać się dramatyczne w skutkach.
Jak zatem zmniejszyć prawdopodobieństwo samobójstwa u nastolatków?
Po pierwsze należy reagować na zgłaszane skargi psychiczne, takie jak lęk, poczucie beznadziejności i bezradności, obniżony nastrój, nadmierne rozdrażnienie ale również i somatyczne. Zgłaszane myśli i tendencje samobójcze traktujemy zawsze poważnie, po stronie profesjonalisty leży ocena, jakiej pomocy lub zabezpieczenia wymaga pacjent: wsparcia i oddziaływań terapeutycznych czy natychmiastowej konsultacji psychiatrycznej i (ewentualnie) zabezpieczenia w oddziale psychiatrycznym. Jeśli usłyszymy niepokojące informacje od nastolatka, nie możemy obiecywać, że tę treść zatrzymamy w tajemnicy, ponieważ rodzice muszą być poinformowani o ryzyku samobójstwa ich dziecka, żeby zapewnić mu wsparcie i bezpieczeństwo. Być może brzmi to banalnie, ale regularne dawanie wsparcia psychicznego, to podstawa dobrego samopoczucia nastolatka. Wskazany jest kontakt z systemem opieki zdrowotnej – psychologiem/psychiatrą dzieci i młodzieży w celu dalszej diagnostyki i leczenia. Obowiązkiem każdego profesjonalisty, któremu zgłaszane są myśli suicydalne jest też opracowanie planu bezpieczeństwa – wskazywanie „kół ratunkowych” – czyli określenia, co nastolatek może zrobić w miejsce autoagresji w sytuacji nasilenia intensywności myśli. Hospitalizacja rozważana jest w przypadku zagrożenia życia, gdy istnieje wysokie ryzyko samobójstwa, czyli obecne są już tendencje i często plany samobójcze, a brakuje czynników ochronnych, w tym brak wsparcia rodzinnego.
Bez względu na to, czy nastolatek jest objęty leczeniem ambulatoryjnym czy szpitalnym, podstawą pracy jest psychoterapia o udowodnionej skuteczności. Za efektywne formy wsparcia uznaje się terapię poznawczo-behawioralną, dialektyczną terapię behawioralną i terapię interpersonalną.
Za niezwykle istotne uznaje się również wdrożenie adekwatnych działań prewencyjnych, w tym zapobieganie występowaniu zaburzeń psychicznych oraz wczesne wykrywanie objawów chorobowych, potencjalnie sprzyjających występowaniu myśli i zachowań samobójczych, i wreszcie zapobieganie skutkom przebytej choroby, np. depresji, i zapobieganie jej nawrotom.
Może zacząć się od depresji
Depresja to choroba, która może pojawić się w każdym wieku, u każdej osoby, niezależnie od statusu społecznego. To, co jest charakterystyczne dla objawów depresyjnych u młodzieży, to zaburzenia nastroju w postaci jego obniżenia lub nasilonej drażliwości, niemożność odczuwania przyjemności w obszarach, które wcześniej były atrakcyjne i męczliwość, brak energii do realizowania obowiązków. Dodatkowe objawy dotyczą zaburzeń koncentracji uwagi, trudności w zakresie snu i obniżenia łaknienia, poczucie mniejszej wartości oraz obecność myśli i tendencji samobójczych. Te ostatnie, jeśli prowadzą do realizacji samobójstwa, są wiodącą przyczyną zgonów u młodzieży.
Warto podkreślić, że objawy samobójcze obejmują pewne continuum – od myśli samobójczych, poprzez tendencje samobójcze, plany samobójcze aż do aktu samobójczego. Zatem często jest czas na odpowiednie zareagowanie i zaopiekowanie młodej osoby, która mierzy się z depresją.
Myśli samobójcze
Myślenie o pozbawieniu siebie życia jest wyraz nieradzenie sobie z trudnościami jest zawsze bardzo groźnym objawem. Myśli samobójcze odnoszą się do chęci pozbawienia siebie życia, nie tylko w sytuacji braku konstruktywnych sposobów działania w sytuacjach trudnych emocjonalnie lub obecności charakterystycznego dla stanów chorobowych depresyjnego stylu myślenia, ale także trudności w regulowaniu emocji i znajdowaniu się w sytuacji „bez wyjścia” (np. bycie ofiarą przemocy i zastraszenie prowadzące do braku pomocy). Ich obecność nie determinuje aktu samobójczego, ale wymaga zdecydowanie pomocy psychoterapeutycznej.
Tendencje samobójcze
W tendencjach samobójczych pojawia się już decyzja o realizacji myśli, często wtórnie: planowanie działań mających doprowadzić do samobójstwa. Obecność myśli i tendencji samobójczych stanowi na ogół zagrożenie życia – często prowadzi do zachowań samobójczych – i wymaga natychmiastowej konsultacji psychiatrycznej. Z jednej strony nastolatki potrafią ukrywać swoje tendencje, co oczywiście utrudnia otrzymanie adekwatnej pomocy, z drugiej: mówią o nich, piszą listy pożegnalne, wykonują symboliczne gesty mające na celu zwrócenie uwagi otoczenia.
Akt samobójczy
To sytuacja, która jest wyrazem szczególnie nasilonej autoagresji, wynikającej z narastającego poczucia beznadziejności i bezradności. Dla osób, które go dokonują stanowi ucieczkę od cierpienia psychicznego, wynikającego z niemożności zaspokojenia potrzeb. Często towarzyszy im ambiwalencja, czyli z jednej strony potrzeba przerwania strumienia cierpienia, a z drugiej strach wobec samego aktu samobójczego – stąd często trudności w podjęciu decyzji co do jego realizacji. Z pewnością jednak osoby impulsywne, mimo niepewności, częściej realizują tendencje samobójcze.
Próba samobójcza to wołanie o pomoc
Próby samobójcze, choć potencjalnie zagrażają życiu i zawsze należy traktować je poważnie, nie zawsze kończą się śmiercią. Są one swoistym „wołaniem o pomoc” i wynikają z chęci zwrócenia uwagi otoczenia na nieradzenie sobie z problemami. Co istotne, podjęcie próby samobójczej przez jedną osobę w grupie rówieśniczej zwiększa prawdopodobieństwo jej realizacji przez innych nastolatków.
Czynnikami ryzyka samobójstwa u nastolatków, poza obecnością objawów depresyjnych i byciem ofiarą przemocy fizycznej i psychicznej w rodzinie i grupie rówieśniczej, jest poczucie odrzucenia, niepowodzenia szkolne i brak wsparcia emocjonalnego w domu i szkole w stawianiu czoła trudnym wyzwaniom okresu adolescencji. Współwystępowanie trudności psychologicznych i chorób somatycznych u nastolatków zwiększa ryzyko samobójstwa.
Kiedy do psychiatry, a kiedy do psychologa?
Często rodzice zastanawiają się, którą ścieżkę terapeutyczną obrać – czy w pierwszej kolejności udać się po pomoc do psychologa, czy może lepiej od razu do psychiatry?
Konsultacja psychiatryczna w trybie pilnym jest niezbędna w sytuacji zagrożenia życia (myśli i tendencje samobójcze, nasilona autoagresja, zaburzenia somatyczne zagrażające życiu i zdrowiu, które są powikłaniami zaburzeń psychicznych). Konsultacja psychiatryczna w trybie planowym jest wskazana w sytuacji występowania zaburzeń emocjonalnych (m.in. lękowych, depresyjnych, odżywiania), które utrudniają lub uniemożliwiają realizację zadań rozwojowych, wyraźnej zmiany zachowania, opóźnień w rozwoju dziecka, zaburzeń neurorozwojowych, jak również jako element diagnozy różnicowej, gdy prezentowane objawy somatyczne nie znajdują uzasadnienia fizykalnego.
Konsultacja psychologiczna jest niezbędna, gdy potrzebna jest kompleksowa diagnoza i ewentualnie poradnictwo lub terapia dziecka / nastolatka. Wskazaniem do takiej konsultacji jest obecność (lub podejrzenie występowania) objawów zaburzeń lękowych, nastroju, odżywiania lub trudności w realizowaniu zadań rozwojowych, np. realizacji obowiązku szkolnego, nawiązywania relacji z rówieśnikami, stopniowego usamodzielnianie się i separowanie od rodziców, zdobywania wykształcenia i tworzenia tożsamości. Psycholog może też pomóc w planowaniu pracy terapeutycznej w sytuacji, gdy objawy dziecka wiążą się z zaburzeniami relacji rodzinnych i małżeńskich lub obecne są objawy zaburzonego zachowania.
