ADHD jest zaburzeniem neurorozwojowym, które charakteryzuje się obecnością deficytów w obszarach związanych z koncentracją uwagi, kontrolą impulsów oraz nadruchliwością. Objawy powodują zaburzenia funkcjonowania pacjenta nie tylko w zakresie funkcjonowania edukacyjnego, ale także utrudniają nawiązywanie satysfakcjonyjących relacji interpersonalnych i pogarszają jego samoocenę, stąd potrzeba wprowadzenia skutecznych strategii interwencji.
Interwencje stosowane w leczeniu ADHD u dzieci muszą być dostosowane do wieku i możliwości poznawczuch, zawsze jednak obejmują współpracę z rodzicami i nauczycielami. Do najważniejszych form pracy należą: psychoedukacja, interwencje behawioralne w środowisku szkolnym i domowym, terapia poznawczo-behawioralna, treningi poznawcze i treningi uwagi oraz jako metody wspierające: odpowiednią dietę czy suplementację. Farmakoterapia jest stosowana jadynie w sytuacji, gdy oddziaływania psychospołeczne nie przynoszą oczekiwanych efektów lub poziom objawów istotnie zaburza funkcjonowanie dziecka.
Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) stanowi powszechnie stosowaną, sprawdzoną w zakresie swojej skuteczności, formę terapii u dzieci z rozpoznaniem ADHD. Jej skuteczność opiera się na zintegrowanym podejściu, łączącym elementy pracy nad zmianą myślenia oraz modyfikacją zachowania w celu wytworzenia i utrwalnia skutecznych sposobów radzenia sobie. CBT rozwija umiejętności pożądane do lepszej regulacji emocji, zastępowania zachowań trudnych bardziej adaptacyjnymi oraz doskonaleniu umiejętności społecznych. Terapeuci wykorzystują różnorodne techniki, takie jak trening umiejętności organizacyjnych, uczenie strategii samoregulacji, czy praca nad strukturalizacją czasu, aby wspomóc dzieci w lepszym radzeniu sobie z wyzwaniami wynikającymi z ADHD.
Interwencje behawioralne
Interwencje behawioralne stanowią istotny element terapii dzieci i młodzieży z rozpoznaniem ADHD. Podejście to, wykorzystując zasady warunkowania klasycznego i instrumentalnego, pozwala po pierwsze: na skuteczne wzmacnianie zachowań pożądanych przez otoczenie, sukcesywne zwiększanie ich ilości, a po drugie: wygaszanie trudnych, pogarszających funkcjonowanie zachowań i zastępowanie ich bardziej przystosowawczymi. Efektywne wdrożenie interwencji behawioralnych wymaga jednak konsekwentnej współpracy między rodzicami, nauczycielami a specjalistami.
Potencjał interwencji behawioralnych w redukcji trudności wynikających z objawów ADHD oraz poprawie funkcjonowania psychospołecznego pacjentów wykorzystywany jest w kilku formach terapeutycznych.
Treningi dla rodziców dzieci z ADHD
Treningi rodzicielskie, oparte na terapii behawioralnej, stanowią kluczową metodę opieki dla dzieci z rozpoznaniem ADHD.
Rodzice dzieci z uciążliwymi objawami ADHD w codziennym funkcjonowaniu często rozwijają nieprzystosowawcze metody radzenia sobie ze stresem rodzicielskim, co może wynikać z trudności w radzeniu sobie z charakterystycznymi zachowaniami i potrzebami ich dzieci. Często dominują u nich krytyczne, kontrolujące strategie wychowawcze, a rzadko zauważają i reagują adekwatnie na pozytywne działania swoich dzieci. Obecność objawów ADHD u dzieci znacząco zmniejsza poczucie skuteczności wychowawczej u ich rodziców.
Wzmacnianie umiejętności wychowawczych rodziców w trakcie treningów prowadzi do lepszego zrozumienia i bardziej efektywnego zarządzania objawami i tworzenia pozytywnych doświadczeń związanych ze wzmacnianiem mocnych stron dziecka. W ramach tych treningów rodzice uczą się monitorowania sytuacji problematycznych, adekwatnego sterowania bodźcami poprzedzającymi zachowanie trudne i jego konsekwencjami, ale przede wszystkim ćwiczą umiejętność stosowania strategii nagradzania, wzmacniania zachowań pozytywnych. Interwencje te pozwalają także wypracować rodzicom skuteczne sposoby wsparcia dziecka w sytuacjach trudnych. Zmniejszenie odczuwanego stresu w wyniku większej efektywności rodziców prowadzi do poprawy relacji między nimi a dzieckiem.
Interwencje behawioralne w szkole
Objawy ADHD, takie jak nadruchliwość, trudności w utrzymaniu uwagi i impulsywność oraz ich konsekwencje skutecznie utrudniają uczniom efektywne funkcjonowanie w środowisku szkolnym. Interwencje behawioralne w szkole stanowią istotną część terapii dzieci z ADHD, zwiększając szansę na lepsze radzenie sobie z wyzwaniami edukacyjnymi i koniecznością dostosowania się do zasad dyscypliny szkolnej. W związku z tym, wprowadzenie interwencji behawioralnych w szkole może pomóc zarówno uczniom, jak i nauczycielom.
Techniki behawioralne, takie jak modyfikowanie miejsca pracy w przestrzeni klasowej lub tworzenie klarownych zasad, pozwalają nauczycielom skuteczniej zarządzać zachowaniem uczniów z ADHD. Nauczyciele mogą stosować metody monitorowania zachowania, takie jak dzienniki pozytywnych zachowań, które uczniowie zabierają do domu, co pozwala wzmacniać pożądane zachowanie zarówno w szkole, jak i w domu. Pozytywne wzmocnienie w postaci zauważania, chwalenia czy nagradzania zachowania pomaga w tworzeniu pozytywnych nawyków i pomaga w osiąganiu sukcesów szkolnych.
Warto jednak zaznaczyć, że interwencje behawioralne nie są jedynym rodzajem wsparcia potrzebnego dzieciom z ADHD. Dodatkowe trudności, takie jak obniżona samoocena, deficyty umiejętności społecznych, obecność zaburzeń współistniejących wymagają rozszerzenia wachlarza oddziaływań.
Terapia poznawczo-behawioralna (CBT)
Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) jest skutecznym podejściem do leczenia ADHD, zarówno dla dzieci, jak i dla młodzieży i dorosłych. Podejście, które łączy aspekty poznawcze (myśli, przekonania) z aspektami behawioralnymi (zachowania), aby pomóc osobom z ADHD radzić sobie lepiej z konsekwencjami objawów w codziennym funkcjonowaniu.
CBT może być przeprowadzana zarówno w formie sesji indywidualnych, jak i grupowych. Oba te podejścia mają swoje zalety, muszą być jednak dostosowane do potrzeb i preferencji pacjenta.
W przypadku indywidualnej CBT terapeuta pracuje bezpośrednio z pacjentem, skupiając się na jego realizacji jego indywidualnych potrzeb. Pozwala to na bardziej spersonalizowane podejście i skuteczne dostosowanie celu terapii do istotnych dla pacjenta konsekwencji objawów ADHD. W trakcie sesji indywidualnych pacjent może skupić się na modyfikacji nieprzystosowawczego myślenia o sobie ( np. nieadekwatnie zaniżonej samooceny) i zmianie schematów zachowania, w celu lepszego zarządzania emocjami, pomocna jest także praca nad organizacją zadań czy zarządzaniem czasem.
Taka forma pracy jest użyteczna także w przypadku obecności objawów współwystępujących z ADHD, np. depresji. Obejmuje ona modyfikację charakterystycznych dla pacjenta zniekształceń w myśleniu, tendencyjności w percypowaniu własnych zasobów i zrównoważenia myślenie o sobie, świecie i przyszłości. Zmiana schematów myślenia i zachownia, przez adekwatne wykorzystanie eksperymentów behawioralnych prowadzi z kolei do redukcji objaów zaburzeń lękowych.
Terapia indywidualna może być szczególnie skuteczna, gdy pacjent nie czuje się wystarczająco bezpiecznie w grupie terapeutycznej.
Grupowa CBT może być jednak korzystna z kilku powodów. Przede wszystkim pozwala pacjentom na pozytywne interakcje z innymi osobami z ADHD, co daje poczucie zrozumienia i pozwala na uzyskanie wsparcia. W grupie terapeutycznej pacjenci mogą wymieniać się doświadczeniami, strategiami radzenia sobie i sukcesami w ich wykorzystywaniu. Terapia grupowa może również pomóc w rozwijaniu umiejętności interpersonalnych, które często stanowią duże wyzwanie dla osób z ADHD.
Treningi poznawczo-behawioralne dla dzieci z ADHD
W pracy z dziećmi z ADHD stosowane są także oparte na CBT treningi, które pomagają rozwijać umiejętności i strategie radzenia sobie z trudnościami wynikającymi z objawów ADHD. Rodzice i opiekunowie pełnią istotną rolę we wspieraniu dzieci w ćwiczeniu nowych umiejętności i strategii w codziennych sytuacjach.
- Trening samokontroli: taki jak „stop and think”, ma na celu ćwiczenie zdolności większej kontroli impulsów oraz rozwijania umiejętności planowania i podejmowania rozważnych decyzji. Dzieci uczą się analizowania sytuacji trudnych i wybierania najlepszych rozwiązań na podstwie przewidywanych konsekwencji. Trening ten pomaga ograniczać impulsywne wybory i przez to lepiej kontrolować swoje zachowanie.
- Trening kontroli gniewu: szczególnie pomocny dla dzieci z ADHD, które mają trudności w kontrolowaniu gniewu i agresywnych reakcji. W ramach tego treningu pacjenci uczą się rozpoznawać oznaki gniewu, odraczać reakcje i wybierać alternatywne zachowania w sytuacjach, które zwykle wywołują agresję.
- Trening umiejętności społecznych: dla dzieci z ADHD doświadczających trudności w interakcjach społecznych, zwłaszcza w relacjach z rówieśnikami. Trening umiejętności społecznych ma na celu rozwijanie zdolności do komunikowania się, rozwiązywania konfliktów, empatii i innych kluczowych umiejętności społecznych. Dzieci uczą się rozpoznawać sytuacje społeczne, interpretować zachowania innych i reagować w oczekiwany społecznie. Treningi umiejętności społecznych ( w połączeniu z treningami dla rodziców) mogą być skutecznymi interwencjami w przypadku dzieci z ADHD i współwystępującymi zaburzeniami opozycyjno-buntowniczymi.
Podsumowanie
Podejście poznawczo-behawioralne (CBT) jest skuteczną formą terapii dla dzieci z ADHD. CBT zawiera narzędzia, które mogą być stosowane skutecznie zarówno w terapii indywidualnej z dzieckiem, jak i w grupowych treningach oraz warsztatach dla rodziców. Istotne jest oczywiście dostosowanie interwencji do indywidualnych potrzeb każdego dziecka.
Kompleksowe podejście, integrujące terapię CBT z innymi formami wsparcia może przynieść optymalne rezultaty w leczeniu dzieci z ADHD. Metody CBT są często uzupełniane interwencjami obejmującymi całą rodzinę (terapia rodzinna), jeśli dominujące w rodzinie wzory napiętych relacji i reguły komunikacji przyczyniają się do zwiększenia siły objawów dziecka i przyczyniają się do powstawania dodatkowych trudności. Za wysoce wsperające uznaje się znalezienie „wyspy kompetencji” dziecka z ADHD, która umożliwi odnoszenie sukcesów, zwiększenie poczucia wpływu i poprawę samooceny.
