W pułapce pracy – jak rozpoznać i leczyć wypalenie zawodowe?

Pracoholizm i pracowitość to dwa pojęcia, które często bywają mylone, zwłaszcza w dynamicznej kulturze sukcesu, w której żyjemy. Choć oba te stany dotyczą zaangażowania w pracę, ich konsekwencje i podłoże psychologiczne są zgoła odmienne. Pracowitość jest pozytywną cechą, która sprzyja realizacji zawodowych celów, rozwija umiejętności i pozwala na efektywne zarządzanie czasem. W przeciwieństwie do niej, pracoholizm to patologiczne uzależnienie od pracy, prowadzone często kosztem zdrowia, relacji rodzinnych i życia osobistego.

Jak wskazuje psycholożka i psychoterapeutka, Ilona Piórkowska, współczesne środowisko zawodowe, zwłaszcza w branżach o wysokich wymaganiach, często sprzyja rozwijaniu się pracoholizmu. Osoby o niskiej samoocenie, perfekcjoniści oraz ci, którzy starają się udowodnić swoją wartość poprzez osiągnięcia zawodowe, są szczególnie narażone na to zaburzenie. Zjawisko to ma swoje odzwierciedlenie w statystykach – w Europie około 10%-20% pracowników przejawia oznaki pracoholizmu, a w Polsce wskaźnik ten wynosi od 8% do 10%. Wypalenie zawodowe, które często jest skutkiem pracoholizmu, dotyka jeszcze większej liczby pracowników i stanowi jedno z największych wyzwań zdrowotnych współczesnych społeczeństw.

W wywiadzie psycholożka zgłębia różnice między pracoholizmem a pracowitością, zrozumienie przyczyn i skutków uzależnienia od pracy oraz przedstawienie metod radzenia sobie z tym problemem. Omawia również symptomy wypalenia zawodowego oraz sposoby przeciwdziałania mu, by skutecznie odnaleźć równowagę między pracą a życiem prywatnym.

Zapraszamy do lektury.

Czym jest pracoholizm i jak różni się od zwykłej pracowitości? Dzisiaj żyjemy w kulturze sukcesu i zapracowywania sobie na ten sukces.

Pracoholizm jest zaburzeniem, polegającym na nadmiernym i  kompulsywnym poświęceniu się pracy, w wyniku czego cierpią pozostałe obszary w życiu pacjenta, takie jak zdrowie czy rodzina. Pracoholik jest przeciążony obowiązkami, ma trudność z odpoczynkiem, a gdy nie pracuje odczuwa poczucie winy i stratę czasu. Pracowitość natomiast to dążenie do wykonywania swoich obowiązków w sposób efektywny ale bez nadmiernego poświęcania się pracy kosztem innych obszarów życia. Osoby pracowite potrafią wyznaczać granice i mają świadomość potrzeby odpoczynku oraz czasu dla siebie i swoich bliskich.

Kto ma tendencje do pracoholizmu? Czy możemy przywołać jakieś statystyki co do liczby osób z problemem pracoholizmu i wypalenia zawodowego? Jaka to skala problemu?

Tendencję do pracoholizmu mają osoby o niskiej samoocenie, którzy poprzez pracę chcą udowodnić sobie i innym swoją wartość. Często to  osoby o wysokim poziomie perfekcjonizmu, które nieustannie dążą do wykonywania swoich obowiązków w sposób idealny  i doskonały. Ostatnią grupą, wyjątkowo podatną na rozwój pracoholizmu, to osoby pracujące w środowiskach o wysokich wymaganiach, które promują intensywny tryb pracy. Takie zawody to np. prawo, finanse, czy też medycyna.

Odnosząc się do statystyk i badań przeprowadzonych w Europie uznaje się, że ok. 10% – 20% pracowników wykazuje oznaki pracoholizmu. W Polsce ten współczynnik jest delikatnie niższy i wynosi 8% – 10%. Problem jest szczególnie widoczny w dużych miastach i wśród osób o wysokim poziomie wykształcenia oraz ambicji zawodowych.

Jeśli chodzi o wypalenie zawodowe, to skala jest zdecydowanie większa. Zgodnie z raportem Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), wypalenie zawodowe stało się jednym z największych problemów zdrowotnych w krajach rozwiniętych. W USA to około 50% pracowników, a w Polsce to 30% – 40% osób.

Co czuje i jak zachowuje się pracoholik?

Tak, jak wspomniałam wcześniej, pracoholik często czuje się winny, gdy nie pracuje lub nie poświęca się w pełni pracy. Odpoczynek i czas spędzany z rodziną wywołuje poczucie, że „marnuję swój czas”. Oprócz poczucia winy pojawia się lęk i niepokój związany z myślą, że nie wykona swoich obowiązków w pełni. Może to dotyczyć obawy, że ich praca nie będzie wystarczająco dobra lub że zawiodą swoich przełożonych czy współpracowników.

Charakterystycznymi zachowaniami pracoholików to długie godziny spędzane w pracy, unikanie przerw oraz zaniedbywanie obowiązków związanych z innymi obszarami w życiu. Pracoholicy unikają odpoczynku, a jak już są zmuszeni aby wziąć urlop, to nie potrafią się zrelaksować, co powoduje, że mimo wolnego czasu, sprawdzają maile i odpowiadają na wiadomości. 

A kiedy wzmożona praca nie jest pracoholizmem?

Oczywiście zdarzają się sytuacje, że w pracy pojawia się intensywny czas, który wymaga od pracowników większego zaangażowania niż zwykle. Może to wynikać z kończącego się czasu na dokończenie projektu, okresu budżetowania, czy też podsumowania roku, ale również z wewnętrznej motywacji i pasji do zawodu, zainteresowań zawodowych lub chęci osiągnięcia krótkoterminowych celów. Mówimy wtedy o wyjątkowych okolicznościach, które są określone w czasie i w pełni kontrolowane. Takie sytuacje mogą wymagać, aby osoba poświęciła więcej czasu na zadania zawodowe. Nie oznacza to jednak, że pracownik nie widzi potrzeby i chęci odpoczynku. Potrafi zrozumieć, że jest to okresowy stan i nie jest on destrukcyjny dla innych obszarów życia. 

Osoba, która pracuje intensywnie ale nie jest pracoholikiem, nie odczuwa lęku, poczucia winy ani niepokoju, gdy ma odpoczywać. Wzmożona praca może być częścią normalnego cyklu zawodowego, a odpoczynek i przerwy są traktowane jako niezbędna część tego procesu. Jeśli osoba nie czuje się zmuszona do pracy w każdej chwili, a odpoczynek traktuje jako naturalny sposób na regenerację, to nie jest to pracoholizm.

Dla wielu ludzi praca to azyl. Czym grozi pracoholizm? Do czego prowadzi obsesyjne poświęcanie się pracy?

Pracoholizm to poważny problem, który może prowadzić do wielu negatywnych konsekwencji, zarówno na poziomie emocjonalnym, fizycznym, jak i społecznym. Do najczęstszych można zaliczyć: wypalenie zawodowe (burnout), zaniedbywanie relacji rodzinnych i interpersonalnych (w tym rezygnacja ze spędzania czasu z rodziną, przyjaciółmi, ignorowanie obowiązków domowych, a także utrata kontaktów towarzyskich), trudności emocjonalne (takie jak lęk depresja, obniżona samoocena) oraz problemy zdrowotne (bezsenność, wysokie ciśnienie, ryzyko zawału serca, cukrzyca, otyłość).

Jak rozpoznać, że dzieje się z  nami coś niepokojącego? Czy to zawsze dotyczy asertywności wobec kolejnych nakładanych obowiązków?

Aby rozpoznać, że dzieje się coś niepokojącego, warto zadać sobie pytanie:

• Czy czuję, że nie mam kontroli nad czasem pracy?;
• Czy nie potrafię odmówić kolejnym obowiązkom, nawet gdy mam ich już za dużo?;
• Czy praca stała się moją jedyną formą odreagowania i ucieczki od problemów?;
• Czy zaniedbuje relacje z bliskimi lub swoje zdrowie na rzecz pracy?;
• Czy czuję się zestresowany, wypalony lub przytłoczony obowiązkami?;

Odpowiedzi twierdzące na powyższe pytania powinny nas skłonić do refleksji i podjęcia konkretnych działań.

Czy pracoholizm da się leczyć?

Tak, pracoholizm jest zaburzeniem, które można, a wręcz należy leczyć. W terapii poznawczo-behawioralnej (CBT), która jest jednym z najskuteczniejszych podejść w leczeniu tego zaburzenia, celem jest zmiana myśli, przekonań i nawyków, które prowadzą do nadmiernego poświęcania się pracy. Leczenie pracoholizmu jest procesem, który wymaga czasu i systematycznego działania, ale z odpowiednim wsparciem, samokontrolą i terapią można odzyskać równowagę i poprawić jakość życia.

Na czym polega wypalenie zawodowe? Jakie są jego fazy i jakie są najczęstsze objawy? Jak objawia się wypalenie zawodowe?

Wypalenie zawodowe, czyli inaczej burnout, to stan chronicznego stresu związanego z pracą. Osoby doświadczające tego syndromu są emocjonalnie wyczerpane i nie mają motywacji ani satysfakcji z pracy. Do wypalenia zawodowego dochodzi, gdy pracownik doświadcza nadmiernego obciążenia, presji lub konfliktów w pracy a jednocześnie nie otrzymuje adekwatnego wsparcia od przełożonych i firmy. 

Warto zaznaczyć, że Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) uznaje wypalenie zawodowe za syndrom związany z pracą, a nie za chorobę psychiczną. Oznacza to, że wypalenie nie jest diagnozowane na podstawie objawów psychicznych (jak depresja), ale jako zjawisko wynikające z przeciążenia obowiązkami zawodowymi, które prowadzi do wyczerpania i obniżenia efektywności w pracy.

Fazy wypalenia zawodowego, według Herberta Freudenbergera (1974), który jako jeden z pierwszych opisał to zjawisko, to:

1. Faza zaangażowania – w tej fazie pojawia się entuzjazm i duża energia do pracy. Pracownik jest zaangażowany, zmotywowany i ma wiarę, że jego praca ma dużo sensu. 
2. Faza stagnacji – w tej fazie zaczynają się pojawiać pierwsze oznaki zmęczenia a nawet frustracji. Pracownik zauważa, że wysiłek nie przynosi oczekiwanych rezultatów, ale mimo, że pojawia się stres i poczucie presji, nadal próbuje osiągnąć zakładane cele i stawiane przed nim wymagania. 
3. Faza wypalenia emocjonalnego – w tej fazie pojawia się już duże wyczerpanie i zdecydowany spadek motywacji. W obowiązki wkrada się rutyna i poczucie braku sensu. Może pojawiać się tendencja do unikania pracy oraz problemy z koncentracją. 
4. Faza wyczerpania – to ostatnia i najbardziej zaawansowana faza wypalenia. Pojawia się głębokie poczucie pustki, zmęczenia i bezsilności. Mogą pojawić się objawy depresji (obniżony nastrój, brak zainteresowania, apatia), bezsenności oraz przewlekłego zmęczenia. 

Objawy wypalenia zawodowego różnią się intensywnością w zależności od fazy. Początkowo mogą to być tylko drobne oznaki zmęczenia, frustracji i braku motywacji, które z czasem mogą przerodzić się w poważne problemy zdrowotne i emocjonalne, takie jak depresja czy zaburzenia lękowe.

Jaki jest związek między pracoholizmem a wypaleniem zawodowym? Czy każdy pracoholik doświadcza wypalenia?

Związek między pracoholizmem a wypaleniem zawodowym jest ścisły, choć nie każdy pracoholik musi doświadczyć wypalenia zawodowego. Oba te zjawiska są związane z chronicznym stresem i nadmiernym zaangażowaniem w pracę, ale różnią się w przyczynach, objawach i skutkach. Do podobieństw zaliczymy przewlekły stres związany z pracą oraz brak równowagi między pracą a życiem osobistym. Jeśli chodzi o różnice to są one związane, między innymi, z przyczyną pojawienia się problemu. Pracoholik poprzez pracę próbuje udowodnić swoją wartość, a wypalenie zawodowe jest spowodowane brakiem satysfakcji z pracy i poczucia wyczerpania.

Co, poza pracoholizmem, prowadzi do wypalenia zawodowego?

Oprócz pracoholizmu można wyróżnić również inne czynniki prowadzące do wypalenia zawodowego. Bardzo ważnym elementem w pracy jest poczucie autonomii i jasno określone oczekiwania i zadania pracowników. Pracownicy, którzy widzą, że ich praca jest ważna, a wykonane zadania są przydatne i wykorzystywane w firmie, budują poczucie sprawczości i satysfakcji. Jeśli tego brakuje pojawia się poczucie bezsensowności, a motywacja spada z każdym nowo wykonanym zadaniem. Kolejnym ważnym elementem, o którym warto wspomnieć, jest wsparcie przełożonych i ich umiejętność zarządzania pracownikami. Nie każdy przełożony ma wystarczające umiejętności oraz kompetencje aby móc efektywnie zarządzać zespołem. Kluczowa jest umiejętność budowania przyjaznej atmosfery w pracy, odpowiedni dobór zadań, ich ilości oraz przejrzystość. Dodatkowo, bez odpowiedniej oceny pracy oraz konstruktywnej informacji zwrotnej, pracownik nie będzie wiedział, czy jego starania są zauważone i przede wszystkim docenione.  A jak wiemy, brak uznania i ignorowanie przełożonych prowadzi do zmniejszonej motywacji i satysfakcji z pracy. 

Kto spala się w pracy najszybciej? Czy są jakieś typy osobowości?

Wypalenie zawodowe może dotknąć każdego, ale rzeczywiście możemy wyróżnić pewne cechy osób, które będą na to bardziej narażone. Będą to osoby o perfekcjonistycznym podejściu do pracy (dla których wysokie standardy oraz dążenie do doskonałości prowadzi do lęku przed porażką), osoby o niskiej asertywności (które mają trudność z otwartą komunikacją z przełożonymi oraz współpracownikami, co prowadzi to braku stawiania granic), osoby o niskim poczuciu wartości (które poprzez pracę i nowe obowiązki chcą udowodnić swoją wartość), osoby, które wykonują zawody o dużej odpowiedzialności (co wiąże się z nieustannym stresem i napięciem) oraz pracoholicy (którzy angażują się w pracę w sposób obsesyjny, często ignorują potrzeby odpoczynku, zdrowia i życia osobistego). 

Jak rozpoznać u siebie wypalenie?

Aby rozpoznać, że dzieje się coś niepokojącego, warto zadać sobie pytanie:

• Czy czuję się stale zmęczony, nawet po odpoczynku?;
• Czy tracę motywację do pracy i nie znajduję w niej satysfakcji?;
• Czy czuję się cyniczny lub negatywnie nastawiony do pracy?;
• Czy zauważam pogorszenie zdrowia fizycznego lub psychicznego związane z pracą?;
• Czy mam trudności z koncentracją i wykonywaniem codziennych zadań?;

Jeśli odpowiedź na powyższe pytania to „TAK”, może to wskazywać na wypalenie zawodowe. W takiej sytuacji należy poszukać pomocy. Wypalenie zawodowe jest procesem rozwijającym się, więc nie należy lekceważyć pojawiających się symptomów. 

Jak pomóc sobie na wczesnych etapach wypalenia, kiedy chcemy jeszcze zostać w obecnej pracy? Czy jednak zmiana pracy jest zawsze konieczna?

W sytuacji, gdy zauważymy u siebie pierwsze oznaki wypalenia zawodowego, nie należy ich lekceważyć tylko podjąć działania aby polepszyć swoją sytuację i przywrócić motywację i satysfakcję z pracy. Przede wszystkim należy się zastanowić, kiedy ostatni raz byłeś na udanym urlopie, podczas którego nie myślałeś o pracy, a jedynie skupiałeś się na regeneracji. Czy poza pracą masz jakieś hobby, które pomaga w odpoczynku, redukuje stres i ładuje twoje baterie. Warto również zastanowić się, które zadania sprawiają, że odczuwasz brak motywacji i satysfakcji. Jeśli problem dotyczy konkretnych zadań, pomocna będzie szczera rozmowa z przełożonym, podczas której wspólnie zastanowicie się jak można przeorganizować zadania lub obowiązki aby zredukować liczbę frustrujących zadań. Jeśli oddelegowanie zadań nie będzie możliwe, warto pomyśleć nad reorganizacją swojego planu dnia w pracy. Być może będziesz w stanie tak zaplanować niewygodne zadania, aby przeplatały się z tymi, które sprawiają ci więcej satysfakcji. 

Warto zaznaczyć, że każda sytuacja wypalenia zawodowego powinna być dobrze przeanalizowana, uwzględniając indywidualne potrzeby i trudności pacjenta. Należy zwrócić uwagę na wszystkie okoliczności pracy oraz możliwości jakie daje dane miejsce pracy. Zmiana pracodawcy jest możliwa w każdej chwili ale nie zawsze jest ona konieczna od razu. 

Jak ważne jest dla nas otoczenie, aby radzić sobie z wypaleniem zawodowym? Do kogo zwrócić się po profesjonalną pomoc?

Przy wypaleniu zawodowym otoczenie odgrywa bardzo ważną rolę. Ma wpływ na nasze samopoczucie, a wsparcie bliskich lub kolegów z pracy może pomóc w redukcji stresu i napięcia. Współpracownicy najlepiej potrafią zrozumieć trudności z jakimi się mierzymy, a wspólne omówienie trudnych sytuacji w pracy pomaga w spojrzeniu na sprawę z innej perspektywy. Oczywiście najlepszym rozwiązaniem będzie otrzymanie wsparcia bezpośrednio od przełożonego lub zespołu HR, chociaż nie zawsze jest to możliwe. 

Jeśli jednak czujesz, że problem jest poważniejszy, a rozmowa z kolegami z pracy już nie wystarcza, należy złościć się po profesjonalną pomoc. Psycholog lub psychoterapeuta pomoże znaleźć i zrozumieć przyczyny problemu, ustalić strategię radzenia sobie ze stresem oraz przygotować plan pracy zmierzający do odbudowania poczucia motywacji i sensu.