Szacuje się, że zaburzenia opozycyjno-buntownicze (oppositional defiant disorder,ODD) diagnozowane są u około 6-10% chłopców już w wieku wczesnoszkolnym i 2-9% dziewcząt, najczęściej w okresie dojrzewania. W dużych miastach diagnozuje się je częściej niż wśród mieszkańców wsi. Zaburzenia opozycyjno-buntownicze charakteryzują się uporczywymi wzorcami prowokacyjnego, buntowniczego i mściwego zachowania. Osoby z ODD często prezentują duże trudności w zakresie panowania nad frustracją i złością, aktywnie sprzeciwiają się dorosłym, łamią zasady ustalone przez innych i nie biorą odpowiedzialności za zachowania niepożądane, przerzucając ją na otoczenie. Można powiedzieć, że ODD to trwałe i powtarzające się zachowania, które naruszają oczekiwania społeczne.
Jakie są przyczyny zaburzeń opozycyjno-buntowniczych?
Na rozwój i nasilenie zaburzeń opozycyjno-buntownicze mogą wpływać zarówno przyczyny o charakterze biologicznym , jak i środowiskowym, przyjrzyjmy się kolejnym z nich:
- Czynniki genetyczne
Istnieje dowód na to, że ODD może mieć pewne podłoże genetyczne. Badania z udziałem bliźniąt wskazują na istnienie dziedzicznej skłonności do wystąpienia ODD. Nie zostały jeszcze jednoznacznie zidentyfikowane konkretne geny związane z tym zaburzeniem. Ryzyko wystąpienia zaburzeń opozycyjno-buntowniczych zwiększa obecność zaburzenia neurorozwojowego o podłożu genetycznym, takiego jak ADHD, które wiąże się z trudnościami w regulacji emocji i utrudnioną komunikacją.
- Czynniki neurobiologiczne
Badania neuroobrazowe mózgu wykazały różnice w aktywności i strukturze mózgu u osób z ODD w porównaniu z osobami bez tego zaburzenia. Istnieją również dowody na związek między omawianym zaburzeniem a dysregulacją układu limbicznego, który jest zaangażowany w kontrolę emocji.
- Czynniki środowiskowe
Środowisko, w którym dziecko się rozwija, ma istotny wpływ na rozwój ODD. Negatywne doświadczenia wczesnego dzieciństwa, takie jak bycie ofiarą i/lub świadkiem przemocy, zaniedbanie ze strony dorosłych, długotrwała rozłąka z rodzicami lub niewłaściwe metody wychowawcze, mogą zwiększać ryzyko wystąpienia ODD. Czynniki wpływające na rozwój zaburzeń opozycyjno-buntowniczych obejmują także niewłaściwe strategie wychowawcze, takie jak brak empatii, stosowanie agresywnej dyscypliny, a także ograniczona komunikacja, brak wsparcia emocjonalnego rodziców i nadopiekuńczość. Obecność ODD jest związana również z niskim statusem społeczno-ekonomicznym rodziny, a także brakiem wsparcia społecznego i edukacyjnego ze strony otoczenia.
- Czynniki związane z rówieśnikami
Specyfika środowiska szkolnego i rówieśniczego również może przyczyniać się do rozwoju ODD. Trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu relacji społecznych, wykluczenie społeczne, etykietowanie, trudności w adaptacji szkolnej i niedojrzałość społeczna mogą przyczynić się do zachowań opozycyjno-buntowniczych u dzieci.
Warto zauważyć, że różne czynniki mogą oddziaływać ze sobą i wzmacniać się nawzajem, przyczyniając się do powstania ODD. Nie ma jednoznacznych odpowiedzi na to, które czynniki są decydujące.
Objawy zaburzeń opozycyjno-buntowniczych u dzieci
Zaburzenia opozycyjno-buntownicze stanowią wyzwanie zarówno dla dzieci, które na nie cierpią, jak i dla ich rodziców. Charakterystyczna dla tych zaburzeń jest wzór nieprawidłowych zachowań, które nie tylko utrudniają prawidłowe funkcjonowanie młodego pacjenta, ale mogą być trudne także dla najbliższego otoczenia dziecka.
- Nasilone zachowania buntownicze i przeciwstawianie się opiekunom i innym autorytetom: osoba z ODD może często wykazywać opór wobec wydawanych próśb, poleceń, obowiązujących zasad i ograniczeń, nawet w przypadkach, gdy nie ma na to uzasadnionych powodów. Mogą sprawiać wrażenie upartych i trudnych we współpracy.
- Prowokowanie kłótni i bagatelizowanie zasad z przerzucaniem odpowiedzialności na otoczenie: osoby z ODD często kłócą się z dorosłymi i odrzucają narzucone przez nich zasady. Zachowania te służą często przekraczaniu granic i testowaniu reakcji innych ludzi. Dzieci negują konsekwencje swojego zachowania i mają tendencje do odrzucania odpowiedzialności za nie.
- Prowokowanie innych: osoby z ODD często angażują się w działania mające na celu prowokowanie, drażnienie lub irytowanie innych ludzi, zarówno dorosłych, jak i rówieśników. Mogą celowo wywoływać negatywne reakcje emocjonalne u innych.
- Wybuchy złości: osoby z ODD często doświadczają stanów frustracji, wybuchów silnej złości, które mogą być trudne do kontrolowania. Mogą wykazywać agresywne zachowania werbalne lub fizyczne w takich sytuacjach.
- Drażliwość: osoby z ODD łatwo się irytują i są drażliwe. Mogą reagować agresją lub nadmierną emocjonalnością na drobne sytuacje.
- Kłamstwa: osoby z ODD mogą często kłamać lub manipulować faktami w celu uniknięcia odpowiedzialności lub zrobienia komuś przykrości.
- Wyrządzanie krzywdy i niszczenie przedmiotów: osoby z ODD mogą celowo wyrządzać krzywdę innym ludziom lub niszczyć ich mienie. Mogą celowo wykazywać brak empatii i zrozumienia dla uczuć innych.
- Opuszczanie zajęć lekcyjnych i ucieczki z domu: osoby z ODD mogą wykazywać opór wobec struktur i obowiązków szkolnych poprzez opuszczanie zajęć lekcyjnych. Mogą również próbować uciec z domu w sytuacjach konfliktowych.
Zaburzenia opozycyjno-buntownicze – możliwe konsekwencje
Zaburzenia opozycyjno-buntownicze mogą ustępować wraz z dorastaniem pacjenta, a objawy często zmniejszają swoje nasilenie. Niemniej jednak, nie należy bagatelizować wystąpienia tych zaburzeń u dziecka. Brak odpowiednich strategii radzenia sobie z objawami może prowadzić do utrzymywania się objawów nawet w dorosłości, co zwiększa ryzyko konfliktów z prawem i trudności w funkcjonowaniu społecznym.
Nie tylko przyszłość, ale również teraźniejszość pacjenta może być zagrożona przez zaburzenia opozycyjno-buntownicze. Dziecko z tymi zaburzeniami może odmawiać uczęszczania do szkoły, co może prowadzić do konieczności powtarzania klasy lub opóźnienia w nauce. Wśród pacjentów z tymi zaburzeniami często występuje również zwiększone ryzyko nadużywania substancji psychoaktywnych, papierosów, alkoholu, co daje im tymczasową redukcję frustracji i złości, ale jednocześnie pogłębia trudności i stwarza dodatkowe zagrożenia dla ich zdrowia i przyszłości.
Dlatego niezwykle istotne jest odpowiednie rozpoznanie i leczenie zaburzeń opozycyjno-buntowniczych. Wczesna interwencja terapeutyczna może przynieść znaczące korzyści pacjentowi i jego otoczeniu.
Jak wygląda diagnoza zaburzeń opozycyjno-buntowniczych?
Diagnoza zaburzeń opozycyjno-buntowniczych jest dokonywana przez psychologa lub psychiatrę dziecięcego. Specjalista przeprowadza wnikliwy wywiad z opiekunami, wywiad dotyczący aktualnego funkcjonowania z dzieckiem i obserwuje jego zachowanie. Istotne jest zidentyfikowanie charakterystycznych objawów zaburzeń opozycyjno-buntowniczych, takich jak utrzymujące się w czasie (minimum 6-ciu miesięcy) nasilone zachowania buntownicze, przeciwstawianie się opiekunom, częste prowokowanie innych osób, wybuchy złości, kłótnie, kłamstwa, celowe wyrządzanie krzywdy czy opuszczanie zajęć lekcyjnych. Według obowiązującej klasyfikacji psychiatrycznej, aby postawić diagnozę ODD, należy zaobserwować częste występowanie przynajmniej 4 z 8 określonych zachowań. Ważne jest, poza uwzględnieniem czasu trwania tych zachowań, ich częstotliwości oraz wpływu na funkcjonowanie codzienne pacjenta.
Ponadto, konieczne może być konieczne przeprowadzenie dodatkowych badań lub konsultacji specjalistycznych w celu wykluczenia innych diagnoz psychiatrycznych. Diagnoza psychologiczna nie może ograniczać się do postawienia właściwej diagnozy, czasie przeprowadzanych oddziaływań terapeutycznych niezbędna jest także może dokładną ocenę i monitorowanie postępów terapeutycznych.
Jak wygląda terapia zaburzeń opozycyjno-buntowniczych? Jak można pomóc dziecku z zaburzeniami opozycyjno-buntowniczymi?
Terapia zaburzeń opozycyjno-buntowniczych obejmuje różne podejścia. Podstawową formą leczenia są oddziaływania środowiskowe i psychoterapia, która mają na celu poprawę samooceny dziecka, budowanie zdrowych relacji społecznych przez zmianę myślenia i rozwijanie umiejętności radzenia sobie z emocjami i trudnościami.
Oto niektóre z elementów terapii:
- Psychoedukacja dla rodziców i szkoły: polega na udzielaniu informacji na temat opozycyjno-buntowniczych zaburzeń zachowania, naukę radzenia sobie w trudnych sytuacjach i identyfikację nieadaptacyjnych zachowań u dziecka. Wiedza i zrozumienie dla rodziców i nauczycieli są kluczowe w zarządzaniu ODD.
- Terapia indywidualna dziecka: Skupia się na uelastycznieniu myślenia o intencjach innych osób, zauważania również pozytywnych relacji, na które nie trzeba reagować dyskomfortem i agresją, rozwijaniu umiejętności społecznych u dziecka, takich jak nawiązywanie kontaktu z innymi, podtrzymywanie rozmowy i asertywność. Trening radzenia sobie z agresją również może być częścią terapii, aby pomóc dziecku w lepszym kontrolowaniu i wyrażaniu swoich emocji.
- Trening dla rodziców: Rodzice uczą się technik behawioralnych, takich jak stosowanie pozytywnych wzmocnień dla rozwijania adaptacyjnych zachowań dziecka oraz wygaszania negatywnych wzmocnień w relacjach z dzieckiem. Terapia skupia się także na poprawie komunikacji w rodzinie i budowaniu pozytywnych więzi.
- Oddziaływania środowiskowe: W tym przypadku terapeuta pracuje zarówno z dzieckiem, jak i rodzicami, aby poprawić komunikację, zwiększyć ilość adaptacyjnych oddziaływań ze strony dorosłych w odpowiedzi na potrzeby dziecka. Dziecko uczy się wyrażać swoje emocje w zdrowy sposób, a rodzice uczą się skuteczniejszych strategii wychowawczych.
Warto podkreślić, że praca z dzieckiem dotkniętym zaburzeniami opozycyjno-buntowniczymi wymaga zaangażowania rodziców, nauczycieli i specjalistów. Istotne jest budowanie zdrowej relacji z dzieckiem opartej na zrozumieniu, empatii i konsekwencji. Stosowanie skutecznych strategii wychowawczych, takich jak pozytywne wzmocnienia, wyznaczanie granic, jasne komunikowanie oczekiwań oraz konsekwentne egzekwowanie zasad jest niezbędne w procesie zmiany.
Dodatkowo, udział w zintegrowanych oddziaływaniach może pomóc dziecku rozwijać umiejętności społeczne, radzenia sobie z emocjami i rozwiązywania konfliktów. Ważne jest również adekwatne wsparcie psychologiczno-pedagogiczne w szkole oraz komunikacja i współpraca między rodziną a szkołą.
Zaburzenia opozycyjno-buntownicze w szkole
Zaburzenia opozycyjno-buntownicze u dzieci powinny być uwzględniane przez pracowników oświaty. Programy prewencyjne wprowadzane we wczesnych klasach szkolnych, a nawet w przedszkolach, mogą pomóc w zapobieganiu utrwalaniu wzorców zachowań charakterystycznych dla tych zaburzeń. Wczesne rozpoznanie i reakcja na objawy mogą pomóc zatrzymać rozwój choroby i zapobiec późniejszym konsekwencjom, takim jak aspołeczne zachowanie czy konflikty z prawem. Nauczyciele mają możliwość zauważenia objawów i wczesnej interwencji, co jest istotne dla wsparcia ucznia i zapewnienia mu odpowiedniej pomocy.
Zaburzenia opozycyjno-buntownicze a zespół Aspergera
Zaburzenia opozycyjno-buntownicze muszą być różnicowane z zespołem Aspergera. Zespół Aspergera to zaburzenie neurorozwojowe, które determinuje specyficzny odbiór otoczenia, przetwarzanie informacji i relacje interpersonalne. Osoby z zespołem Aspergera mają trudności w interakcjach społecznych, rozumieniu intencji innych osób i odczytywaniu dwuznaczności. Mimo częściowego podobieństwa objawowego należy zwrócić uwagę na wyraźne różnice między trudnościami: zaburzenia opozycyjno- buntownicze nie są zaburzeniami neurozwojowymi; inny mechanizm powoduje ich pojawienie się i co najważniejsze ODD przy odpowiednich oddziaływaniach możemy skutecznie zredukować.
Zaburzenia opozycyjno-buntownicze a ADHD
Zaburzenia opozycyjno-buntownicze (ODD) są najczęściej występującym powikłaniem ADHD (zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami uwagi) u dzieci i młodzieży (według badań, około 40% dzieci z ADHD wykazuje również objawy opozycyjno-buntownicze). Wynika to głównie z nierozumienia i niezabezpieczenia potrzeb dzieci z ADHD, a także etykietowania zachowań impulsywnych, co prowadzi do odrzucenia dziecka i budowania u niego przekonania o zagrażającym świecie zewnętrznym.
Wspólne cechy ODD i ADHD to:
- Problemy w regulacji emocji: Osoby z ODD i ADHD mogą mieć trudności w kontrolowaniu swoich emocji. Mogą ujawniać wybuchy złości, frustrację, impulsywność i trudności w radzeniu sobie z negatywnymi emocjami.
- Trudności w relacjach społecznych: jedno i drugie rozpoznanie wpływa na zdolności interpersonalne. Osoby te mogą mieć trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu satysfakcjonujących relacji, rozumieniu intencji innych osób, czytaniu sygnałów społecznych i dostosowywaniu się do norm społecznych.
- Problemy z zachowaniem: Osoby z ODD i ADHD mogą ujawniać zachowania trudne, niepożądane. U dzieci z ADHD wynikają one przede wszystkim z impulsywności, nad którą dziecko nie ma kontroli. Osoby z rozpoznaniem ODD celowo odrzucają reguły, w sposób intencjonalny prezentują zachowania buntownicze i prowokacyjne wobec innych osób.
W przypadku dzieci i młodzieży z jednoczesnym występowaniem ODD i ADHD, leczenie powinno być wieloaspektowe, obejmujące interwencje adekwatne do leczenia obu zaburzeń. Terapia może obejmuje przede wszystkim wprowadzanie interwencji behawioralnych i poznawczo-behawioralnych, naukę umiejętności społecznych, techniki regulacji emocji, trening rodzicielski i wsparcie psychologiczne dla rodziny.
W niektórych przypadkach lekarz może również zaproponować włączenie farmakoterapii, która może pomóc w zarządzaniu objawami zaburzenia podstawowego, czyli ADHD (leki te są one bezpośrednio ukierunkowane na leczenie ODD).
Podsumowanie
Zaburzenia opozycyjno-buntownicze to utrwalony wzór zachowań, który wpływa na funkcjonowanie dziecka i jego otoczenie. Charakteryzują się obecnością buntowniczych postaw wobec zasad, oporu wobec autorytetów, wybuchów złości, częstego okazywania irytacji czy celowego prowokowania innych ludzi. Choć często ustępują wraz z dorastaniem, nie należy ich bagatelizować, gdyż mogą doprowadzić do konsekwencji niekorzystnych dla dalszego rozwoju. Często w przypadku braku adekwatnych interwencji psychospołecznych i terapeutycznych, mogą utrzymywać się w okresie dorosłości, prowadzić do konfliktów z prawem i poważnych trudności w funkcjonowaniu społecznym. Dodatkowo, dzieci z ODD mogą mieć specyficzne trudności szkolne, które utrudniają funkcjonowanie. Niekorzystnym sposobem radzenia sobie przez nastolatków z tymi trudnościami jest zwiększone ryzyko nadużywania substancji psychoaktywnych.
Właściwe rozpoznanie i interwencja terapeutyczna są niezwykle istotne, aby poprawić funkcjonowanie indywidulane, społeczne, rozwijać umiejętności radzenia sobie z emocjami i wzmacniać więzi rodzinne. Wczesna interwencja u dzieci z rozpoznaniem ODD może przynieść znaczące korzyści i pomóc dziecku osiągnąć pozytywne zmiany w życiu, zapewniając mu lepszą jakość życia teraz i w przyszłości.
