Jak można uzyskać zaświadczenie i/lub opinię o stanie zdrowia psychicznego swojego dziecka na potrzeby szkoły?
Zaświadczenie wydaje lekarza specjalista i stanowi ono ocenę psychiatryczną w określonym przedziale czasowym. Zawiera cel wystawienia zaświadczenia, na przykład dostosowanie programu nauczania w szkole, zwolnienia lekarskiego, czy potrzeby objęcia dziecka wczesnym wspomaganiem rozwoju. Na zaświadczeniu lekarz może opisać ogólny stan zdrowia, objawy, diagnozę, ogólne zalecenia dotyczące na przykład dostosowań, objęcia dziecka opieką psychologiczną i/lub psychoterapeutyczną, farmakoterapii, czy innych działań, które mają na celu poprawę stanu zdrowia pacjenta.
Natomiast opinia psychologiczna jest innym dokumentem. Jest to pewnego rodzaju pisemna informacja po badaniu psychologicznym, sporządzana przez doświadczonego psychologa, która zawiera ocenę stanu psychicznego osoby badanej, i służy wsparciu procesu diagnostycznego i/lub planowaniu oddziaływań terapeutycznych. Dziecko może też zostać w razie potrzeby przebadane przez psychologa i pedagoga, wtedy uzyskuje opinię psychologiczno-pedagogiczną. Opinia psychologiczna wydawana jest na podstawie badania, usługi diagnostycznej przeprowadzonej przez psychologa, który powinien posiadać odpowiednią wiedzę, umiejętności oraz postawę etyczną (zgodnie z punktem 1.3. standardów diagnozy psychologicznej, określonych przez Ogólnopolską Sekcje Diagnozy Psychologicznej Polskiego Towarzystwa Psychologicznego).
Jakich zaburzeń mogą dotyczyć takie zaświadczenia? Spektrum autyzmu, ADHD?
Zaświadczenia dotyczą każdego zaburzenia, które wpływa na funkcjonowanie dziecka. Natomiast faktycznie, często dotyczą one zaburzeń neurorozwojwych, takich jak zaburzenia ze spektrum autyzmu (ASD) lub zespół nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD), afazji, zagrożenia niedostosowaniem społecznym, a także w przypadku stwierdzenia opóźnień w rozwoju czy niepełnosprawności. Podstawą do wydania opinii o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju, tzw. WWR i uzyskania bezpłatnej terapii w tym zakresie jest zaświadczenie dotyczące opóźnień w rozwoju psychoruchowym, obecności zaburzeń ze spektrum autyzmu, niepełnosprawności, w tym afazji lub niepełnosprawności intelektualnej, czy niepełnosprawności sprzężonej, a także zaburzeń wzroku, słuchu lub mowy. WWR przeznaczony jest dla dzieci w wieku 0 do 7 roku życia.
Pozostałe zaświadczenia, tak jak już wspomniałam, mogą dotyczyć każdego stanu utrudniającego funkcjonowanie, wymagającego określonego dostosowania. Na przykład, jeśli dziecko ma nasilony epizod depresyjny, na pewno w znaczący sposób wpływa on na jego ogólne funkcjonowanie, w tym szkolne. W takim przypadku uczeń może być objęty dostosowaniem pod postacią zindywidualizowanej ścieżki nauczania, którą organizuje się na podstawie zaświadczenia i opinii psychologicznej.
Jakie badania, czy cały proces diagnostycznymi powinno przejść dziecko, aby takie zaświadczenie uzyskać?
Zaświadczenie lekarskie uzyskuje się w wyniku wizyty u lekarza specjalisty. Samo zaświadczenie jednak zawiera najczęściej zbyt mało informacji, na podstawie których można wprowadzić na przykład odpowiednie dostosowania w szkole i wymaga, w zależności od potrzeb, badania psychologicznego lub psychologiczno-pedagogicznego.
Obydwa dokumenty są niezbędne, aby uzyskać orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego. Natomiast, dodatkowo, opinia psychologiczna jest wystawiana wtedy, kiedy dana osoba, ze względu na swój stan zdrowia, potrzebuje wsparcia, dostosowania i modyfikacji w wyniku pojawiających się trudności w funkcjonowaniu. Zatem opinia psychologiczna zawiera wnioski z badania psychologicznego i jest oczywiście wydawana w związku z:
- potrzebą wystawienia orzeczenia o potrzebie nauczania specjalnego, z czego słowo „specjalnego” nie dotyczy faktu, że dziecko jest kierowane do szkoły specjalnej, tylko tego, że dziecko wymaga dostosowania sposobu i zakresu nauczania do swojego stanu psychofizycznego;
- każdymi trudnościami w funkcjonowaniu, wymagającymi wsparcia ze strony środowiska, w którym funkcjonuje dziecko. Na przykład dostosowań w zakresie realizacji programu nauczania lub dostosowań podczas egzaminów ósmoklasisty czy na maturze. Dostosowania mogą dotyczyć na przykład wydłużenia czasu egzaminu, przenoszenia odpowiedzi na arkusz odpowiedzi, czy otrzymania specjalnych arkuszy egzaminacyjnych.
Czy szkoły mają obowiązek stosowania się do zaleceń czy dostosowywania wymagań edukacyjnych dla ucznia, na podstawie otrzymanego zaświadczenia lekarskiego lub opinii psychologicznej lub pedagogicznej?
Zgodnie z przepisami (art. 44 c. ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty) nauczyciel zobowiązany jest indywidualizować pracę z uczniem na zajęciach edukacyjnych odpowiednio do potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych ucznia, a także jest zobowiązany dostosować wymagania edukacyjne do indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych ucznia. Dostosowania i zindywidualizowanie pracy z dzieckiem określone są w opiniach poradni psychologiczno-pedagogicznych o specyficznych trudnościach w uczeniu się lub w innych opiniach wydanych przez psychologa lub pedagoga, wskazujących na potrzebę takiego dostosowania. Odbywa się to na podstawie takich opinii. W przypadku orzeczenia tworzony jest specjalny dokument – indywidualny program edukacyjno-terapeutyczny (IPET).
O ile wcześniej, przed rozpoczęciem roku szkolnego należy się starać o orzeczenie lub opinię psychologiczną dla dziecka? Jaka jest procedura?
To zależy jakiego rodzaju dokumenty chcemy uzyskać. Orzeczenia o potrzebie nauczania specjalnego wydawane są ,w przypadku gdy uczeń posiada już diagnozę, na poszczególne etapy edukacyjne – na przykład początkowy (klasy 1-3), itd. Zatem jeśli dziecko ma już diagnozę i kończy się dany etap edukacyjny, należy dostarczyć orzeczenie przed rozpoczęciem nowego roku szkolnego. Poza tym, orzeczenia wydaje się też w ciągu roku szkolnego, w momencie, gdy zdiagnozowane są zaburzenia ze spektrum autyzmu, afazja, zagrożenie niedostosowaniem społecznym, czy niepełnosprawność intelektualna.
Opinie psychologiczne i psychologiczno-pedagogiczne wydawane są również w momencie, gdy zaistnieje taka potrzeba. Szkoły są zobowiązane do stosowania się do zaleceń zawartych w opinii dotyczących np. dostosowań, objęcia dziecka opieką psychologiczną lub pedagogiczną (zajęciami rewalidacyjnymi). Na przykład u ucznia, u którego zdiagnozowano specyficzne trudności uczenia się pod postacią dysleksji lub dysortografii, zalecenia obejmują m.in. dodatkowe zajęcia związane z nauką zasad ortograficznych, czytania, itd. U dziecka z ADHD zalecenia obejmują pracę i dostosowania do trudności wynikających z jego nadruchliwości czy zaburzeń uwagi. Dziecko z zaburzeniami ze spektrum autyzmu może mieć na przykład przyznaną pomoc nauczyciela wspomagającego, zajęcia logopedyczne, zajęcia rewalidacyjne czy z psychologiem. Dla każdego dziecka, posiadającego orzeczenie, opracowywany jest indywidualny program edukacyjno-terapeutyczny (IPET), który jest dokumentem niejako „przekładającym” pisemne zalecania, wyniki diagnoz i obserwacji na praktykę, jest precyzyjnym zapisem jak pracować z uczniem. Przygotowywany jest przez zespół specjalistów w szkole, i co ważne, każdy rodzic ma prawo uczestniczyć w posiedzeniach zespołu opracowującego ten dokument. IPET zawiera nie tylko informacje z orzeczenia, ale i wyniki wielospecjalistycznej oceny poziomu funkcjonowania ucznia, od jego sprawności fizycznej, poprzez rozwój społeczny, funkcje poznawcze, zainteresowania i uzdolniania, poziom motywacji, zdolności i możliwości komunikacyjne, a także poziom rozwoju emocjonalnego (część z nich zazwyczaj pokrywa się z opinią psychologiczną). Na podstawie tych danych tworzony jest zakres i sposób dostosowania wymagań edukacyjnych do indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych ucznia.
Jak wygląda procedura uzyskiwania orzeczenia o potrzebie nauczania specjalnego i z powodu jakich trudności lub diagnoz można je uzyskać?
Orzeczenia wydaje się w przypadku diagnozy zaburzeń ze spektrum autyzmu (m.in. autyzm dziecięcy, autyzm atypowy, zespół Aspergera), afazji, zagrożenia o niedostosowaniu społecznym, czy z uwagi na niepełnosprawność intelektualną. Do uzyskania orzeczenia niezbędne jest złożenie wniosku do zespołu orzekającego w publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej, która współpracuje ze szkołą (w każdej szkole jest dostępna informacja o takiej poradni). Do wniosku, zgodnie z par 6 ust. 3 i 4 rozporządzenia MEN z 7.09.2017 r., wydawanych przez zespoły działające w publicznych poradniach psychologiczno-pedagogicznych, rodzic lub opiekun dołącza dokumentację uzasadniającą wniosek, czyli m.in.:
- wydane przez specjalistów opinie, zaświadczenia oraz wyniki obserwacji i badań psychologicznych, pedagogicznych i lekarskich;
- może to też być dokumentacja medyczna, dotycząca leczenia specjalistycznego;
- a także wcześniej wydane orzeczenia lub opinie, jeśli zostały wydane.
Badanie psychologiczne lub psychologiczno-pedagogiczne może być przeprowadzone w każdej poradni publicznej lub komercyjnej. W takim przypadku zespół orzekający w publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej, współpracującej ze szkołą ucznia, wydając orzeczenie opiera się na dostarczonej dokumentacji wydanej na podstawie wcześniej przeprowadzonych badań. Ważne, aby na badania zgłaszać się do placówek zatrudniających specjalistów, mających doświadczenie diagnostyczne i kliniczne. Jak już wspominałam, zgodnie ze standardami Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, psycholog podejmujący się diagnozy powinien posiadać aktualną wiedzę naukową dotyczącą obszaru, jaki obejmuje pytanie lub problem diagnostyczny, a także umiejętności i doświadczenie niezbędne do realizacji danej diagnozy, czyli na przykład psycholog prowadzący diagnozę w kierunku zaburzeń ze spektrum autyzmu powinien posiadać wiedzę na temat ASD i prowadzić proces diagnostyczny zgodnie z najnowszymi wytycznymi i standardami dotyczącymi zaburzeń ze spektrum autyzmu. Konsultacje i diagnozy psychologiczne prowadzi się oczywiście nie tylko w przypadku podejrzenia zaburzeń emocjonalnych, behawioralnych i psychicznych, ale w przypadku wielu trudności w funkcjonowaniu o różnym stopniu nasilenia.
Nasze poradnie w Centrum CBT współpracują z wysokiej klasy specjalistami psychologami, którzy posiadają bogate doświadczenie diagnostyczne, oraz w pracy z dziećmi i młodzieżą, prezentującymi szerokie spektrum trudności w funkcjonowaniu o różnym podłożu.
Czy takie dokumenty wystawiane są na prośbę rodziców, czy to raczej inicjatywa szkoły?
Badanie lekarskie i psychologiczne, na podstawie których wydawane są zaświadczenia o stanie zdrowia i opinia psychologiczna, zawsze przeprowadzane są na prośbę rodzica (jeśli oczywiście rodzic ma prawa rodzicielskie). Ważny jest też cel wydania powyższych dokumentów i to zawsze jest brane pod uwagę podczas badania. Czasami zdarza się, że rodzice zgłaszają się z dzieckiem na wizytę lekarską lub psychologiczną z inicjatywy placówki, do której uczęszcza dziecko. Pamiętajmy, że to przedszkole lub szkoła są miejscem, w którym dziecko spędza relatywnie dużo czasu, poza tym wymagają one pewnych umiejętności i dojrzałości, których deficyty mogą nie być widoczne w domu lub rodzice mogą nie być ich świadomi, natomiast ujawniają się lub są zauważane w przedszkolu lub w szkole.
Czy takie zaświadczenia mają termin ważności? Są wystawiane na określony czas?
W obowiązujących przepisach brak jest informacji jaki jest okres ważności zaświadczenia wydawanego przez lekarza. Nie jest powiedziane kiedy zaświadczenie powinno być wydane, w szczególności za ważne powinno uznać się zaświadczenie potwierdzające stan lub okoliczności, które nie mogły ulec zmianie. Na przykład – zaburzenia ze spektrum autyzmu nie mijają, dlatego poradnia może wykorzystać zaświadczenie, które już posiada, natomiast ważne jest, że im bardziej będzie aktualny opis stanu dziecka w zaświadczeniu, tym zawarte w orzeczeniu zalecenia będą lepiej odpowiadały jego aktualnym potrzebom. Z tego też powodu dziecko musi posiadać aktualne badania psychologiczne. Standardowo badanie psychologiczne ważne jest 2 lata, natomiast oczywiście powtarzamy badania zawsze, gdy jest taka potrzeba, nawet przed upływem tego terminu.
Kto wystawia takie zaświadczenia – psychiatra? Czy może to być psycholog?
Zaświadczenie na potrzeby zespołu orzekającego wydaje lekarz specjalista, w przypadkach, o których rozmawiamy to psychiatra dzieci i młodzieży, ale według przepisów może je również wystawić lekarz podstawowej opieki zdrowotnej na podstawie dokumentacji leczenia specjalistycznego. Jednak pamiętajmy, że celem wydania orzeczenia jest wprowadzenie określonych zaleceń i dostosowań adekwatnych do potrzeb i możliwości dziecka. Dlatego ważne jest, aby dokumenty, na podstawie których wydawane jest orzeczenie, zawierały jak najbardziej aktualny opis funkcjonowania dziecka, określony przez lekarza specjalizującego się w danym obszarze.
Co daje dziecku takie zaświadczenie od psychiatry? Co szkoła, nauczyciele, psycholog szkolny powinni w związku z tym zrobić?
Zaświadczenie od lekarza informuje o diagnozie, celu wystawienia zaświadczenia, zawiera opis stanu zdrowia psychicznego i ogólne rekomendacje oraz zalecenia dotyczące proponowanych oddziaływań psychologicznych, psychoterapeutycznych lub leczenia farmakologicznego. Nie zawiera jednak szczegółowych zaleceń i wskazówek do pracy z uczniem. Jak już wspominałam wcześniej, dopiero połączenie z opinią psychologiczną lub psychologiczno-pedagogiczną stanowi całość, na bazie której szkoła może stworzyć plan modyfikacji i dostosowań na podstawie zaleceń. Poza tym, należy podkreślić, że trudności dziecka nie zawsze wynikają z choroby lub zaburzenia psychicznego, tak więc nie zawsze uzyskuje ono konkretna diagnozę i wynikające z niej zaświadczenie lekarskie. Często zdarza się, że rodzice zgłaszają się z dzieckiem na konsultację psychologiczną i wyniki tej konsultacji / badania wskazują na to, że dziecko w danym momencie nie wymaga konsultacji psychiatrycznej. Nie wszystkie trudności w funkcjonowaniu dziecka wynikają z rozwijających się zaburzeń emocjonalnych lub behawioralnych, wymagających spotkania z lekarzem specjalistą psychiatrii i diagnozy psychiatrycznej. Często to, co widzimy, może mieć związek ze stresem, przeciążeniem, wpływem środowiska, czyli szkoły, rodziny, rówieśników, a najczęściej jest kombinacją tych wszystkich czynników. Odpowiednio wczesna reakcja i pomoc mogą przyczynić się do tego, że u dziecka nie rozwiną się większe powikłania, prowadzące już do potrzeby objęcia dziecka pomocą psychiatryczną lub do potrzeby wprowadzenia farmakoterapii. W takich przypadkach badanie i obserwacja psychologiczna lub psychologiczno-pedagogiczna stanowią wystarczające źródło danych do stworzenia planu oddziaływań, w tym dostosowań w szkole.
Czy zdarza się, że rodzice ukrywają przed szkołą zaburzenia psychiczne swojego dziecka? Jakie to może nieść konsekwencje? Lub w drugą stronę – czy rodzice próbując „ułatwić’ dziecku naukę, starają się o zaświadczenia lekarskie, np. o dysleksji, dysgrafii, etc.?
Oczywiście, że takie sytuacje mogą się zdarzyć. Rodzice często obawiają się etykietowania czy wręcz stygmatyzowania ich dziecka. Jest to związane z ciągle niewystarczającą wiedzą dotyczącą zdrowia psychicznego i mitami pokutującymi w świadomości społecznej. Natomiast, szczególnie w przypadku, kiedy dziecko posiada orzeczenie, zachęcamy rodziców do ujawnienia tego faktu w szkole i objęcia dziecka adekwatnym wsparciem. Brak ujawnienia informacji o tym, że dziecko wymaga wsparcia lub dostosowania, zmniejsza szanse na to, że będzie mogło funkcjonować adekwatnie do swoich możliwości intelektualnych. Zazwyczaj jest wtedy narażone na mierzenie się z wyzwaniami i ograniczeniami w funkcjonowaniu bez wsparcia ze strony dorosłych. Na przykład uczeń z depresją mierzy się z jej objawami, które obejmują przewlekle obniżony nastrój, drażliwość, czasami nawet wrogość do otoczenia, do tego trudności poznawcze, czyli nasiloną męczliwość, zaburzenia pamięci, osłabienie koncentracji uwagi i zmniejszoną zdolność myślenia, powodujące trudności z nauką i funkcjonowaniem społecznym. Do tego kłopoty ze snem powodują dodatkowo trudności ze wstawaniem na czas na lekcje lub w ogóle z powodu przewlekłego zmęczenia i zmniejszonej aktywności uczeń nie jest w stanie docierać do szkoły. W takim stanie osoba z depresją może funkcjonować nawet kilka miesięcy i bez odpowiednich dostosowań, czy to na terenie szkoły, czy zorganizowanej ścieżki zindywidualizowanej lub nawet w czasowo przyznanym nauczaniu indywidualnym w domu, będzie w stanie realizować swoje obowiązki szkolne, dzięki czemu ma szanse na to, że nie wypadnie ze swojej roli ucznia i jego obecny stan psychofizyczny nie wpłynie dezorganizująco na jego przyszłe funkcjonowanie.
Jak, poza zaopiekowaniem psychiatrycznym, można jeszcze pomóc uczniowi z zaburzeniami psychicznymi?
W pracy z dziećmi i młodzieżą przejawiającymi zaburzenia emocjonalne, behawioralne i psychiczne kluczowe jest przede wszystkim wprowadzenie oddziaływań terapeutycznych. Interwencje terapeutyczne mogą przybierać różne formy: indywidualne (dziecko), grupowe (np. treningi umiejętności społecznych, grupy dla dzieci z określonymi trudnościami) lub dotyczyć rodziny dziecka (treningi umiejętności rodzicielskich, konsultacje lub terapia rodzinna). W zależności od potrzeb, od tego jak rozumiemy mechanizm powstania i mechanizm podtrzymywania trudności lub zaburzenia dziecka, wprowadzany jest odpowiedni plan oddziaływań terapeutycznych, czasami obejmujący wybrane formy, a czasami wszystkie przeze mnie wymienione, który może być uzupełniony o ewentualną farmakoterapię. Plan dotyczący wprowadzonych interwencji zależy od analizy zasobów i słabych stron związanych z cechami indywidualnymi, możliwościami i fazą rozwoju dziecka, jego najbliższego otoczenia (np. rodziny, grupy rówieśniczej) i pozostałego środowiska (np. szkoły).
