Trauma psychologiczna to niezwykle złożone i indywidualne doświadczenie, które może dotknąć każdego, niezależnie od wieku, płci czy pochodzenia. Jest to reakcja na wydarzenia lub sytuacje, które były na tyle przytłaczające, bolesne lub stresujące, że osoba doświadczająca ich nie była w stanie poradzić sobie z nimi w sposób adaptacyjny. Trauma nie jest jedynie wynikiem bezpośredniego zagrożenia życia – równie silnie może oddziaływać świadkowanie takim zdarzeniom lub długotrwałe doświadczenie sytuacji trudnych, jak przemoc czy zaniedbanie.
Warto podkreślić, że reakcje na traumatyczne wydarzenia są bardzo zróżnicowane. Dla jednej osoby dane wydarzenie może być źródłem głębokiego cierpienia, podczas gdy dla innej pozostanie ono trudnym, lecz przepracowanym wspomnieniem. Czynniki takie jak indywidualne zdolności radzenia sobie, wsparcie społeczne, czy wcześniejsze doświadczenia życiowe odgrywają kluczową rolę w tym, jak trauma wpływa na życie danej osoby.
W niniejszym wywiadzie psycholożka i psychoterapeutka, Ilona Piórkowska, omawia różnorodne aspekty traumy – od jej przyczyn, poprzez objawy, aż po skuteczne metody terapeutyczne i wsparcie. Szczególną uwagę poświęca także specyfice przeżywania traumy przez dzieci oraz roli społeczeństwa i kultury w procesie zdrowienia. Analiza tych zagadnień pozwala lepiej zrozumieć naturę traumy i możliwości pomocy osobom, które jej doświadczyły.
Zapraszamy do lektury.
Jak definiujemy traumę psychologiczną?
Trauma to reakcja na wydarzenie lub serię wydarzeń, które były dla pacjenta na tyle stresujące, przytłaczające lub bolesne, że nie był w stanie sobie z nimi poradzić. Mogło to być bezpośrednie narażenie życia lub pacjent mógł być świadkiem takiego zdarzenia. Warto zaznaczyć, że co dla jednej osoby będzie traumatyczną sytuacją, dla drugiej wcale takie być nie musi. Zależy to od indywidualnych umiejętności radzenia sobie w ekstremalnie trudnych sytuacjach.
Jakie wydarzenia najczęściej prowadzą do wystąpienia traumy?
Najczęstsze wydarzenia, które prowadzą do wystąpienia traumy dotyczą sytuacji, w których było bezpośrednie zagrożenie życia lub pacjent był tego świadkiem, np. wypadek, napaść, gwałt, pobicie, czy też porwanie. Mogą to być również sytuacje, które dotyczyły kataklizmów naturalnych, takich jak powódź, pożar, czy też trzęsienie ziemi. Trauma może powstać nie tylko w następstwie jednorazowego zdarzenia, ale również w wyniku długotrwałych, powtarzających się sytuacji, takich jak przemoc domowa (fizyczna, psychiczna, seksualna), zaniedbania w dzieciństwie lub mobbing w pracy.
Czy każdy człowiek reaguje na traumatyczne wydarzenia w taki sam sposób?
Zdecydowanie nie. Każdy człowiek reaguje na traumatyczne wydarzenia inaczej. Zależy to od indywidualnych cech, doświadczeń i nabytych umiejętności radzenia sobie w trudnych i stresujących sytuacjach. Sposób reakcji zależy również od tego jakie wsparcie dana osoba otrzymała od bliskich lub od otoczenia.
Co dzieje się w umyśle i ciele człowieka podczas traumatycznego wydarzenia?
Podczas traumatycznego zdarzenia w ciele i umyśle człowieka zachodzi szereg reakcji, które mają na celu ochronę organizmu przed zagrożeniem. Zaczynając od reakcji fizjologicznych, organizm wchodzi w stan wysokiego pobudzenia, kierowanego głównie przez układ współczulny. Wydziela się adrenalina i kortyzol, które odpowiadają za przyspieszenie tętna i oddechu, przy jednoczesnym obniżeniu aktywności procesów, które nie są w danej sytuacji potrzebne, takie jak np. trawienie. Reakcje emocjonalne, które się pojawiają dotyczą uczucia strachu i zagrożenia, braku poczucia kontroli nad sytuacją, a nawet poczucie odrealnienia czy też depersonalizacja.
Jakie są najczęstsze objawy traumy?
Objawy traumy mogą przyjmować różnorodne formy. Do najczęstszych możemy zaliczyć problemy ze snem, koszmary nocne, ciągłe pobudzenie, problemy z koncentracją i/lub pamięcią, bóle głowy, czy też nieustanne poczucie zmęczenia i wyczerpania. W sferze behawioralnej zauważalne objawy to unikanie ludzi, miejsc lub sytuacji, które przypominają traumatyczne zdarzenie, nadmierna czujność lub/i nieadekwatna reakcja na pewne bodźce (np. dźwięki). Może pojawić się również nadużywanie alkoholu lub innych środków odurzających. Warto zaznaczyć, że nieleczona trauma może powodować rozwój poważniejszych zaburzeń, takich jak PTSD (zespół stresu pourazowego), zaburzenia lękowe, napady paniki, czy też depresję.
Czy trauma może ujawnić się dopiero po dłuższym czasie od traumatycznego wydarzenia?
Tak, trauma może ujawnić się dopiero po pewnym czasie. Dzieje się tak, ponieważ początkowo nasz umysł próbuje blokować bolesne wspomnienia, chroniąc nas przed bólem i cierpieniem. Często również po traumatycznym zdarzeniu pacjenci przenoszą swoją uwagę na inne obszary życia, tłumiąc reakcję na traumę. Mówimy wtedy o funkcjonowaniu w trybie przetrwania. W późniejszym czasie, gdy mechanizmy obronne osłabną lub pojawią się nowe czynniki wyzwalające, objawy mogą się nasilić. Do czynników wyzwalających możemy zaliczyć np. rocznicę zdarzenia, spotkanie osoby, która była świadkiem lub sprawcą zdarzenia, lub pacjent doświadczył innej trudnej sytuacji.
W jaki sposób trauma wpływa na codzienne funkcjonowanie, relacje międzyludzkie i zdrowie psychiczne?
Trauma może utrudniać codzienne funkcjonowanie. Poczucie zmęczenia, trudności z koncentracją i pamięcią znacząco utrudniają wykonywanie codziennych obowiązków, zarówno tych w domu, jak i w pracy. Strach przed sytuacjami przypominającymi traumę może ograniczać aktywność, np. poprzez unikanie pewnych miejsc. Pojawiają się również trudności w relacjach z innymi, objawiające się wycofaniem, brakiem zaufania, tłumieniem emocji. Mogą występować również niekontrolowane wybuchy złości, czy też rozpaczy, co może prowokować konflikty.
Jakie są najskuteczniejsze metody terapii traumy?
Terapia poznawczo-behawioralna jest jedną z najskuteczniejszych metod leczenia traumy. Skupia się przede wszystkim na zidentyfikowaniu objawów i zrozumieniu wydarzenia traumatycznego oraz tego, w jaki sposób trauma wpływa na codzienne funkcjonowanie. Następnie ustalane są cele terapeutyczne, związane z redukcją objawów i poprawą funkcjonowania. Włączane są również techniki relaksacyjne i desensytyzacja, polegająca na stopniowym narażaniu pacjenta na bodźce związane z traumą, aby w bezpiecznych warunkach i ze wsparciem terapeuty zredukować poziom lęku.
Jak długo zazwyczaj trwa proces terapeutyczny w przypadku traumy?
Długość terapii zależy między innymi od intensywności objawów, rodzaju traumy i od tego, czy występują zaburzenia dodatkowe, takie jak np. depresja. Duże znaczenie mają również indywidualne cechy pacjenta, jego zaangażowanie i gotowość do wprowadzania zmian. Przyjmuje się, że terapia może trwać od 4 do 6 miesięcy, czyli między 16 a 25 sesji terapeutycznych.
Czy każda osoba z traumą powinna podjąć terapię, czy istnieją sytuacje, w których trauma „goi się” naturalnie?
Nie każda osoba musi podejmować się leczenia. Jest to indywidualna kwestia i zależy między innymi od umiejętności radzenia sobie w trudnych sytuacjach, wypracowanych mechanizmów obronnych, czy też wsparcia bliskich. Czasem reakcje związane z traumą (np. lęk, smutek, gniew) mogą stopniowo wygasać. Dużą rolę odgrywa czas, który wspiera proces żałoby i stopniowo wygasza ból, a wspomnienia przestają wywoływać silne emocje. Warto jednak zwrócić uwagę, że czas jest bardziej przydatny w przypadku jednorazowych traumatycznych doświadczeń, a mniej w przypadku długotrwałych lub wielokrotnych traum.
Czy dzieci przeżywają traumę inaczej niż dorośli?
Tak, zdecydowanie zauważalne są różnice w przeżywaniu traumy u dzieci i u dorosłych. Dzieje się tak przede wszystkim z powodu różnic w rozwoju emocjonalnym i poznawczym, a także w sposobach wyrażania i przetwarzania emocji. U dzieci mechanizmy obronne są mniej rozwinięte, co prowadzi do bardziej intensywnych i trudnych do opanowania reakcji emocjonalnych. Pojawiają się trudności z wyrażeniem emocji, co sprawia, że trauma jest widoczna bardziej w zachowaniu. Może pojawiać się agresja, wycofanie społeczne, ale również regresja (np. ponowne moczenie się, czy ssanie kciuka).
Jak rodzice lub opiekunowie mogą pomóc dziecku, które doświadczyło traumatycznego wydarzenia?
Odpowiednie wsparcie bliskich może pomóc dziecku przetworzyć traumę i zacząć proces leczenia. Ogromnie ważne jest aby rodzice czy też opiekunowie dali dziecku poczucie bezpieczeństwa i stabilności. Trzymanie rutyny i struktury dnia wspiera odbudowywanie poczucia kontroli nad życiem. Dodatkowo istotne jest, aby dać dziecku poczucie wsparcia emocjonalnego, to znaczy być dostępnym i gotowym do wysłuchania dziecka, jeżeli będzie ono gotowe do poruszenia tematu traumatycznego zdarzenia. Nie należy naciskać i zmuszać do mówienia, ale być uważnym na sygnały gotowości do poruszenia trudnego tematu. Dziecko powinno wiedzieć, że to, co przeżyło, było straszne, ale teraz jest bezpieczne, kochane i przede wszystkim, że nie ponosi winy za zaistniałe zdarzenie.
Czy trauma z dzieciństwa zawsze wpływa na życie dorosłe?
Trauma z dzieciństwa nie zawsze wpływa na życie dorosłe, ale może, zwłaszcza jeśli dziecko nie zostało odpowiednio zaopiekowane, Wpływ traumy na dorosłość zależy od wielu czynników, takich jak rodzaj traumy, wiek dziecka, wsparcie, odporność psychiczna oraz dostęp do terapii. Dzieci, które miały odpowiednią pomoc, mogą w dorosłym życiu funkcjonować bez negatywnych skutków traumy, podczas gdy brak wsparcia może prowadzić do poważniejszych problemów w dorosłości.
Jak różni się trauma indywidualna od traumy zbiorowej, np. po klęskach żywiołowych czy wojnie?
Trauma zbiorowa, czyli taka, która dotknęła większą grupę ludzi, związana jest zazwyczaj z klęskami żywiołowymi, wojną, lub innymi katastrofami. Tak, jak w przypadku traumy indywidualnej pojawia się lęk, strach, bezradność, poczucie straty, ale dodatkowo może pojawić się poczucie destabilizacji społecznej oraz solidarności z innymi osobami dotkniętymi tym samym doświadczeniem. Następstwem tego mogą pojawić się napięcia społeczne, konflikty lub nawet podziały.
Czy kultura i społeczeństwo wpływają na to, jak radzimy sobie z traumą?
Zdecydowanie tak. Normy kulturowe, przekonania oraz wartości społeczne wpływają na sposób interpretowania i leczenia traumy. Czynniki kulturowe i społeczne mogą zarówno wspierać proces zdrowienia, jak i go utrudniać. W kulturach, gdzie zachęca się do wyrażania emocji będzie dużo łatwiej uporać się z traumą, niż w kulturach, gdzie powściągliwość emocjonalna i samokontrola odgrywa dużą rolę. Warto również wspomnieć, że kultury, w których duże znaczenie ma duchowość, modlitwy, obrzędy, dają poczucie ukojenia i wsparcia. Z drugiej jednak strony, niektóre kultury i społeczeństwa uważają zaburzenia i traumy za oznakę słabości i bycia gorszym, co zdecydowanie utrudnia decyzję o leczeniu i poszukiwaniu pomocy.
W jaki sposób media mogą wpływać na przeżywanie traumy przez osoby dotknięte tragedią?
Podobnie jak kultura i społeczeństwo może wpływać pozytywnie i negatywnie na radzenie sobie z traumą, tak i media mogą zarówno pomagać, jak i utrudniać proces leczenia. Ciągłe relacjonowanie wydarzenia, skupianie się na sensacyjnych szczegółach, eskalowanie tragedii, a nawet obwinianie ofiary, może prowadzić to retraumatyzacji (ponownego przeżywania traumatycznych wydarzeń), co nasila objawy, wywołuje flashbacki, zwiększa cierpienie, a nawet pogłębia traumę. Z drugiej strony, media zwiększają świadomość społeczeństwa, promują zdrowie psychiczne, udostępniają miejsca, w których można znaleźć pomoc, a także dają przestrzeń do dzielenia się przeżyciami, co dla niektórych może być bardzo ważne w procesie leczenia.
Czy możliwe jest zapobieganie traumie w niektórych sytuacjach?
Rzeczywiście w niektórych sytuacjach jest to możliwe, chociaż nie zawsze. Na pewno dużą rolę odgrywa natychmiastowa pomoc psychologiczna po wydarzeniu. Rozmowa z psychologiem może pomóc uspokoić emocje i uporządkować myśli. Wysłuchanie bez oceniania i obwiniania, ale z poczuciem wsparcia i bezpieczeństwa, może znacząco zmniejszyć poczucie zagrożenia i przyspieszyć powrót do równowagi. Również edukacja, zwiększanie świadomości społeczeństwa może utrudnić rozwój traumy. Osoby bardziej narażone na wystąpienie sytuacji traumatycznych (np. żołnierze, czy też pracownicy medyczni), otrzymując wsparcie w postaci odpowiednich szkoleń oraz symulacji sytuacji trudnych, zmniejszają ryzyko przeżycia traumy w przyszłości.
Czy istnieją praktyki, które pomagają budować odporność psychiczną przed traumą?
Odporność psychiczną, czyli nic innego jak nabywanie umiejętności radzenia sobie w trudnych sytuacjach, zwiększenie odporności na stres oraz świadomość emocji można ćwiczyć i zwiększać poprzez kilka działań. Zaczynając od nabycia umiejętności relaksacji, redukcji napięcia i uważności, poprzez budowanie silnych i zdrowych relacji z rodziną i bliskimi, z poczuciem przynależności i bezpieczeństwa, aż do rozwijania pozytywnego myślenia, zawierającego umiejętność wskazywania rzeczy, za które jesteśmy wdzięczni i elastycznego podejścia do życia. Ważne będzie również dbanie o swoje zdrowie fizyczne, które wspiera redukcję stresu oraz reguluje poziom energii.
Jakie jest najtrudniejsze wyzwanie w pracy z osobami, które doświadczyły traumy?
Jest kilka wyzwań w pracy z osobami, które doświadczyły traumy. Przede wszystkim w gabinecie mogą pojawić się bardzo duże emocje, wywołane wspomnieniami traumy. Szczegółowe opisy zdarzenia mogą być trudne nie tylko dla pacjenta ale również dla terapeuty, więc ważne jest aby terapeuta również dbał o swoje zdrowie psychiczne i miał wsparcie. Kolejną trudnością są współwystępujące zaburzenia, takie jak PTSD, depresja czy uzależniania i w terapii należy uwzględnić całe spektrum trudności. I ostatnią trudnością, o której warto wspomnieć, jest wyparcie i zaprzeczenie traumy przez pacjenta, co znacząco wpływa na motywację i tempo pracy.
Czy w swojej pracy spotykał/a się Pan/i z przypadkami, które szczególnie zapadły w pamięć?
Szczególnie ciekawe i zarazem trudne były przypadki, z którymi spotkałam się odbywając staż w Szpitalu Specjalistycznym MSW na oddziale leczenia zaburzeń nerwicowych. Pracowałam tam z osobami ze służb mundurowych (policja, straż graniczna, straż pożarna), a jak wiemy, te zawody są szczególnie narażone na wystąpienie traum. Nierzadkim zjawiskiem jest również współistniejące odcięcie emocjonalne, które znacząco utrudnia proces leczenia.
