Czy praca, która kiedyś była naszą pasją, może przerodzić się w źródło chronicznego zmęczenia i frustracji? Wypalenie zawodowe to temat, który budzi coraz większe zainteresowanie. Psychoterapeutka, Anna Ciesielczyk wyjaśnia i pozwala zrozumieć czym jest wypalenie zawodowe, kto może być najbardziej narażony, jak rozpoznać pierwsze sygnały wypalenia, co zrobić, aby zapobiec temu zjawisku oraz jakie są skuteczne metody leczenia i zapobiegania.
Zapraszamy do lektury.
Zacznijmy od tego jaka jest definicja wypalenia zawodowego. Wielu osobom, co wydaje się raczej normalne, nie chce się wstawać, chodzić do pracy i pracować. Zmęczenie po pracy też wydaje się dość normalne. Kiedy możemy mówić o wypaleniu zawodowym? W odróżnieniu od, wydaje się standardowych odruchów, traktowania pracy jako przymusu, który zapewnia nam środki do życia.
Wypalenie zawodowe, pojęcie użyte po raz pierwszy przez amerykańskiego psychiatrę H. J. Freudenberga, jest zjawiskiem opisywanym przez badaczy już od lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku i różnie definiowanym. H. J. Freudenberg opisał syndrom wypalenia jako charakteryzujący się poczuciem psychicznego i fizycznego wyczerpania, niecierpliwością, nadmierną skłonnością do irytacji, połączoną z cynizmem i poczuciem chronicznego znudzenia, skłonnością do izolowania się i tłumienia emocji. Christina Maslach, jedna z prekursorek badań nad wypaleniem zawodowym i Michael P. Leiter podsumowują wypalenie zawodowe stwierdzeniem: „wypalenie zawodowe jest wskaźnikiem rozbieżności między tym, kim ludzie są, a tym, co muszą robić. Przedstawia rozpad wartości, godności, ducha i woli – rozpad ludzkiej duszy”. WHO określa wypalenie zawodowe jako zespół wyczerpania energii emocjonalnej, fizycznej i poznawczej.
Zmęczenie po pracy czy niechęć do pracy nie muszą oznaczać wypalenia zawodowego, ale mogą być jego pierwszym symptomem. Objawy wypalenia zawodowego dotkliwie wpływają na wszystkie sfery życia człowieka, nie tylko zawodową. Wypalenie jest procesem, który zaczyna się powoli i niezauważalnie, prowadzi do utraty zaangażowania, do awersji wobec pracy, uczucia zawodu wobec samego siebie, poczucia winy, cynizmu, drażliwości, obojętności, wycofania się, izolacji, negatywizmu, poczucia depersonalizacji, prowadząc w konsekwencji do problemów ze snem i dolegliwości psychosomatycznych. Praca, w którą człowiek był początkowo zaangażowany, przestaje dawać satysfakcję, a pracownik zaczyna czuć się wyczerpany, niekompetentny i nieefektywny.
Jak jest skala osób, którzy zmagają się z wypaleniem zawodowym? Czy te liczby rosną na przestrzeni lat? Z czego to wynika?
Źródła nie podają dokładnych danych liczbowych dotyczących skali wypalenia zawodowego, ani czy liczby te rosną na przestrzeni lat. Wypalenie zawodowe nie jest oficjalnie klasyfikowane jako jednostka chorobowa, ale jest uznawane za problem zdrowia psychicznego, który może wpływać na funkcjonowanie zawodowe i osobiste. W maju 2019 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) ogłosiła po raz pierwszy wypalenie zawodowe pracowników, jako alarmujący syndrom ryzyka zawodowego.
W maju 2024 roku agencja badań rynku i opinii SW Research, we współpracy z agencją reklamową Runaways opublikowały alarmujące wyniki badań przeprowadzonych techniką wywiadów on–line (CAWI) wśród polskich pracowników: 80% badanych nie czuje pasji do swojej pracy, a 77% nie widzi sensu w wykonywanych obowiązkach, co niewątpliwie prowadzi do wzrostu poziomu stresu i wypalenia zawodowego.
Jakie są główne przyczyny wypalenia zawodowego?
Przyczyny można podzielić na dwie grupy: indywidualne, uwarunkowane osobowościowo, oraz wynikające ze specyfiki zawodu. Czynniki te nakładają się, tworząc specyficzny „mechanizm” sprzyjający wypaleniu zawodowemu.
Największe ryzyko wystąpienia wypalenia zawodowego związane jest z pełnieniem funkcji stresogennych, związanych z dużą odpowiedzialnością, np. pracownicy służb ratowniczych, sędziowie, kontrolerzy lotów, dyrektorzy, jak również z zawodami wymagającymi intensywnych kontaktów z ludźmi, np. dziennikarze, nauczyciele, pracownicy socjalni. W odniesieniu do specyfiki organizacji, będzie to np. praca pod ciągłą presją czasu, zadania nużące, powtarzalne, a także praca z tzw. toksycznym szefem i atmosfera mobbingu.
Czym różni się wypalenie zawodowe od depresji? Czy może jedno wynikać z drugiego?
Depresja i wypalenie zawodowe są dwoma różnymi stanami zdrowia psychicznego. Depresja to zaburzenie psychiczne, które może mieć różne przyczyny, natomiast wypalenie zawodowe to stan wynikający z chronicznego stresu zawodowego i przeciążenia obowiązkami w pracy. Oba stany mogą manifestować się podobnymi objawami, takimi jak zmęczenie, apatia czy obniżona wydajność. Wypalenie zawodowe jest związane z kontekstem pracy, a depresja jest ogólnym stanem psychicznym i jest klasyfikowana jako jednostka chorobowa. Wypalenie zawodowe może prowadzić do obniżonego nastroju, a w konsekwencji do depresji lub być z nią powiązane. Zdarza się, że ktoś szuka pomocy specjalisty, bo cierpi na objawy depresyjne, ale po głębszej analizie sytuacji okazuje się, że przyczyna obniżonego nastroju związana jest głównie z pracą.
Czy wypalenie zawodowe dotyczy osób już z wieloletnim doświadczeniem zawodowym, czy również ludzi młodych? Z czego to wynika?
Wypalenie zawodowe może dotyczyć zarówno osób z długoletnim stażem, jak i osób młodych, ale wyniki badań nie są jednoznaczne. Starsi pracownicy mogą być bardziej narażeni na wypalenie zawodowe z powodu wyczerpania spowodowanego wieloletnią pracą, poczuciem braku sensu, monotonią i znużeniem, a młodzi z powodu stresu związanego z presją na wyniki i szybki rozwój. Wypalenie zawodowe jest zjawiskiem, które nie wybiera ze względu na wiek, dlatego może dotknąć dosłownie każdego.
Kogo częściej dotyka wypalenie zawodowe – kobiety, czy mężczyzn?
Z płcią jest podobnie jak z czynnikiem wieku – źródła nie stwierdzają jednoznacznie, czy wypalenie częściej dotyka kobiet czy mężczyzn. Zespół wypalenia zawodowego jest związany przede wszystkim z charakterem wykonywanej pracy. N. Ogińska-Bulik w książce „Stres zawodowy w zawodach usług społecznych. Źródła – konsekwencje – zapobieganie” wskazuje natomiast na różną manifestację wypalenia zawodowego w zależności od płci; kobiety są bardziej skłonne do emocjonalnego wyczerpania, zaś mężczyźni do depersonalizacji.
Czy są jakieś cechy osobowe, które mogą determinować występowanie wypalenia zawodowego? Np. perfekcjonizm, zbyt wysokie ambicje zawodowe, brak asertywności?
Tak, do wypalenia zawodowego mogą prowadzić zarówno cechy osobowościowe, jak i brak odpowiednich mechanizmów radzenia sobie ze stresem. Osoby perfekcjonistyczne, o niskim poczuciu własnej wartości, nadwrażliwe, z trudnością wyznaczające granice w pracy są szczególnie narażone na syndrom wypalenia zawodowego. Brak wsparcia otoczenia i np. obciążenie odpowiedzialnością w innych sferach życia dodatkowo mogą zwiększać ryzyko wypalenia zawodowego.
Kiedy powinniśmy zacząć się martwić? Czyli, jakie są pierwsze oznaki wypalenia zawodowego?
Pierwsze symptomy wypalenia zawodowego mogą być subtelne; zmniejszona motywacja do pracy, apatia, częste uczucie zmęczenia, rozdrażnienie, problemy z koncentracją, tzw. „syndrom niedzielnego wieczoru” kiedy czujemy lęk na myśl o pracy w kolejnym dniu, zmiany w zachowaniu i problemy zdrowotne, np. kłopoty ze snem, częste infekcje, to wczesne objawy, które mogą wskazywać na początek wypalenia zawodowego. Niezwykle ważne jest, aby obserwować sygnały płynące z ciała i umysłu, podjąć odpowiednie kroki zapobiegawcze lub skonsultować się z profesjonalistą, aby uniknąć dalszego pogłębiania się problemu.
Jak wygląda niebezpieczne stadium wypalenia zawodowego? Czym się objawia?
Niebezpieczne stadium wypalenia zawodowego objawia się dużym natężeniem opisanych wyżej objawów – głębokim wyczerpaniem emocjonalnym, fizycznym
i psychicznym, izolacją i wycofaniem z życia społecznego, negatywnym nastawieniem do pracy i otoczenia, utratą motywacji i zaangażowania, pogorszeniem relacji z innymi, problemami zdrowotnymi.
Gdzie należy szukać pomocy? Do jakich specjalistów warto zapukać?
Zawsze warto zacząć od rozmowy z życzliwym przyjacielem, partnerem, osobą bliską. Często to właśnie rodzina i bliscy jako pierwsi dostrzegają zmianę w zachowaniu danej osoby, która zaczyna doświadczać wypalenia zawodowego.
Można także szukać pomocy profesjonalnej – u psychoterapeutów, psychiatrów, coachów zawodowych, a także korzystać z technik relaksacji i grup wsparcia. Niektórzy pracodawcy tworzą programy pomocy pracownikom, w tym oferują wsparcie psychologiczne.
Co jest remedium na wypalenie zawodowe? Urlop, zmiana pracy, czy jednak praca ale w jakimś ograniczonym zakresie?
W zależności od indywidualnej sytuacji, remedium na wypalenie zawodowe mogą być: zmiana pracy, urlop, ograniczenie zakresu obowiązków, praca nad zmianą sposobu myślenia i postrzegania pracy, szczera rozmowa z przełożonym (jeśli łączą nas dobre relacje), techniki radzenia sobie ze stresem, wsparcie społeczne i dbanie o tzw. work-life balance, odpowiednia ilość wypoczynku i oddawanie się aktywnościom, które są dla nas źródłem radości, jak chociażby kontakt z naturą.
Czy można wyjść z wypalenia zawodowego? Czy to jednak stan powracający w sytuacjach wzmożonej pracy?
Tak, można wyjść z wypalenia zawodowego, ale jest to proces wymagający zmian, nierzadko przewartościowania dotychczasowego życia. Ważna jest świadomość, że istnieje takie zjawisko jak wypalenie zawodowe i że może dotyczyć również nas samych. Ważne jest, by obserwować swoje reakcje i szanować sygnały płynące z ciała, by być otwartym na opinie bliskich nam osób.
W mojej praktyce psychoterapeutycznej spotkałam się z historiami osób, które zatrzymały się w biegu dopiero pod wpływem choroby lub kryzysu w relacjach i zaczęły się zastanawiać nad tym, jaką cenę ponoszą za „zatracenie siebie w pracy”. Jeden z moich klientów zrezygnował z dobrze płatnej pracy w dużej firmie, ukończył kilka kursów i wykorzystał swoje umiejętności techniczne do zajęcia się usługami remontowymi. Powiedział, że nareszcie czuje się spełniony, ponieważ robi to, co naprawdę sprawia mu radość i każdego dnia widzi efekty swojej pracy. Jak można się domyślać, zmiana w życiu zawodowym tej osoby wpłynęła także na zwiększenie jej poczucia satysfakcji z życia ogólnie i poprawiła relacje z najbliższymi.
Dlatego zawsze zachęcam do poszukiwania pracy zgodnej z naszą hierarchią wartości, w której mamy poczucie, że otrzymujemy przynajmniej tyle, ile z siebie dajemy, a poziom stresu działa na nas mobilizująco, a nie paraliżująco. Jest to najlepszy czynnik chroniący przed wypaleniem zawodowym.
Bibliografia
- Andysz, A. (2011). Dopasowanie człowiek – środowisko pracy z perspektywy zarządzania ryzykiem psychospołecznym w organizacji. W: D. Merecz (red.), Profilaktyka psychospołecznych zagrożeń w miejscu pracy – od teorii do praktyki. Podręcznik dla psychologów (s. 123-145). Łódź: Oficyna Wydawnicza Instytutu Medycyny Pracy.
- Bańka, A. (2016). Psychopatologia pracy. Poznań: Stowarzyszenie Psychologia i Architektura.
- Bartkowiak, G. (1999). Psychologia zarządzania. Poznań: Wydawnictwo AE.
- Bilska, E. (2004). Jak Feniks z popiołów, czyli syndrom wypalenia zawodowego. Niebieska Linia, nr 4. Dostępne online: https://psychologia.edu.pl/czytelnia/59-niebieska-linia/779-jak-feniks-z-popiolow-czylisyndrom-wypalenia-zawodowego.pdf
- Cederström, C. (2017). W rozmowie z Agnieszką Jucewicz: I ty będziesz pracującym trupem. W: Psychologia Pracy, Wydanie specjalne Wysokich Obcasów, nr 6.
- Fengler, J. (2001). Pomaganie męczy. Gdańsk: GWP.
- Janowska, Z., Cewińska, J., & Wojtaszczyk, K. (red.). (2005). Dysfunkcje zarządzania zasobami ludzkimi. Łódź: Wydawnictwo UŁ.
- Maslach, C. (2000). Wypalenie – w perspektywie wielowymiarowej. W: H. Sęk (red.), Wypalenie zawodowe. Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie (s. 234-245). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Maslach, C., & Leiter, M.P. (2011). Prawda o wypaleniu zawodowym. Co robić ze stresem w organizacji. Warszawa: PWN.
- Máté, G. (2011). Kiedy ciało mówi nie: Zrozumienie stresu i chorób psychosomatycznych. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
- Mellibruda, L. (2017). W rozmowie z Krystyną Romanowską: Życie (nie)osobiste. W: Psychologia Pracy, Wydanie specjalne Wysokich Obcasów, nr 6.
- Ogińska-Bulik, N. (2006). Stres zawodowy w zawodach usług społecznych. Źródła – konsekwencje – zapobieganie. Warszawa: Difin.
- Zbiegień-Maciąg, L. (red.). (2015). Nowe tendencje i wyzwania w zarządzaniu personelem. Warszawa: Wydawnictwo UŁ.
- Znańska-Kozłowska, K. (2024). Wypalenie zawodowe – pojęcie, przyczyny i objawy. Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas. Zarządzanie 2013 | nr 1 | 105-113
- Raport SW Research 06.2024. Dostępne online: https://swresearch.pl/raporty/pracownicy-w-polsce-praca-bez-pasji-ale-z-poswieceniem
