Współczesny świat jest pełen różnorodności, w tym także różnorodności w sposobie myślenia, postrzegania i odczuwania. Wśród tej niepowtarzalnej mozaiki mamy również osoby z zaburzeniami neurorozwojowymi ze spektrum autyzmu. To złożone spektrum zaburzeń rozwojowych dotyka około 1 procenta światowej populacji. Szacuje się, że w Europie żyje pięć milionów osób w spektrum autyzmu, z unikatowymi cechami, potrzebami i potencjałem. To również osoby dorosłe, aktywne na rynku pracy. Jak zatem radzą sobie z rozwojem zawodowym osoby ze spektrum autyzmu, jak zaburzenia wpływają na ich predyspozycje zawodowe i jakie wyzwania na rynku pracy napotykają?
Droga osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu na rynku pracy nie jest prosta. Niezależnie od swoich indywidualnych potrzeb wsparcia, spotykają się z wyjątkowymi wyzwaniami, które prowadzą do wysokiego stopnia dyskryminacji w różnych aspektach życia, w tym także w edukacji i szkoleniu zawodowym (Nicholsonová i in., 2021). Wskaźnik zatrudnienia osób w spektrum autyzmu w Unii Europejskiej jest alarmująco niski i wynosi poniżej 10 procent, a w Polsce nie przekracza on nawet jednego procenta (Branger, 2019; NIK, 2019).
Tymczasem od kilku lat mamy dynamiczny wzrost liczby osób diagnozowanych ze spektrum autyzmu na świecie. Dynamicznie rosnąca liczba diagnoz niesie ze sobą wyjątkowe wyzwania dla społeczeństwa i systemów wsparcia.
Rynkowy labirynt staje się szczególnie nieprzyjazny dla dorosłych osób z autyzmem, które zakończyły etap edukacji. Często brakuje im odpowiedniego wsparcia i dostępu do skutecznej rehabilitacji zawodowej, co powoduje, że stają w obliczu wykluczenia społecznego (NIK, 2019). Dlatego też istotne jest zwiększenie świadomości dotyczącej autyzmu.
Czym są zaburzenia ze spektrum autyzmu?
Spektrum autyzmu, to złożony obszar zaburzeń rozwojowych, który od ponad 40 lat wzbudza zainteresowanie badaczy, terapeutów i społeczności naukowej. Jednakże nadal pozostaje wyzwaniem dla wielu środowisk, które nie do końca rozumieją jego różnorodność i subtelne odcienie.
Definicja spektrum autyzmu jest szeroka i obejmuje nie tylko klasyczny autyzm, ale również zespół Aspergera oraz tzw. wysoko funkcjonujący autyzm, który często jest mniej rozpoznawalny. To właśnie te różnice sprawiają, że wielu dorosłych, którzy poszukują wsparcia terapeutycznego, często nie otrzymuje od razu hipotezy dotyczącej diagnozy autyzmu.
Wiele osób w spektrum autyzmu charakteryzuje się unikalnymi cechami, które utrudniają im funkcjonowanie, jednak nie w pełni spełniają kryteria diagnostyczne, co sprawia, że często nie otrzymują formalnej diagnozy. Należy pamiętać, że spektrum autyzmu to nie jednorodna grupa, ale różnorodna mozaika osób o odmiennych zdolnościach i potrzebach.
W związku z tym, kluczową kwestią jest zwiększenie świadomości dotyczącej autyzmu oraz położenie nacisku na wczesną diagnozę i odpowiednie wsparcie. Adekwatna opieka i otoczenie, które uwzględniają indywidualne potrzeby, są kluczowe dla zapewnienia komfortu i poprawy funkcjonowania osób w spektrum autyzmu. W życiu zawodowym osoby z autyzmem często przejawiają wybitne talenty i umiejętności w konkretnych obszarach, jednak niektóre zawody mogą stanowić dla nich wyzwanie ze względu na specyficzne wymagania społeczne i emocjonalne.
Wybitne talenty osób ze spektrum autyzmu
Bardzo wiele osób z autyzmem ma wybitne, wybiórcze talenty. To może być niezwykły talent plastyczny, to może być także niezwykły słuch muzyczny, słuch absolutny. Albo są to talenty wybiórcze, które powodują, że w jakimś obszarze ktoś rzeczywiście osiąga mistrzostwo. To może być np. umiejętność szybkiego liczenia, szybkiego czytania. Nazywamy to wyspami kompetencji. Mogą to być obszary związane z precyzyjnymi aktywnościami, takimi jak:
- talenty artystyczne: nierzadko osoby ze spektrum autyzmu przejawiają zdolności artystyczne, takie jak malarstwo, rzeźba czy muzyka;
- matematyka i nauki ścisłe: osoby z autyzmem mogą wykazywać talent w dziedzinach wymagających logicznego myślenia, takich jak matematyka, informatyka, fizyka czy programowanie;
- precyzyjne umiejętności: niektórzy ludzie z autyzmem mają zdolności manualne, dzięki którym doskonale radzą sobie z pracą, wymagającą drobnych ruchów, np. mechanika, zegarmistrzostwo czy robotyka;
- języki obce: mogą pojawić się wyjątkowe zdolności do przyswajania języków obcych i ich perfekcyjnego opanowania;
- pamięć i zdolności do skupienia: osoby z autyzmem mogą posiadać wyjątkowe zdolności pamięciowe i zdolność do skupienia uwagi na szczegółach.
Obszary zawodowe, w których osoby ze spektrum autyzmu dobrze sobie radzą
Osoby z autyzmem często odnoszą sukcesy zawodowe w miejscach pracy, które wymagają konkretnej rutyny, precyzji i skupienia na szczegółach. Niekiedy mogą wykorzystać swoje wyjątkowe talenty w następujących obszarach:
- dziedziny techniczne: zawody związane z informatyką, programowaniem, inżynierią, matematyką i robotyką pozwalają na wykorzystanie ich logicznego myślenia i precyzji;
- sztuka i kreatywne zajęcia: w branżach artystycznych, muzycznych czy projektowych, osoby z autyzmem mogą wyrażać swoje talenty i indywidualność;
- prace manualne: zawody, które wymagają precyzji manualnej, takie jak produkcja, rzemiosło czy modelarstwo, mogą być odpowiednie dla osób ze spektrum autyzmu;
- języki obce i tłumaczenie: dzięki swoim zdolnościom językowym, osoby z autyzmem mogą odnaleźć się w zawodach związanych z nauką języków obcych czy tłumaczeniem;
- prace badawcze: dzięki skupieniu na szczegółach i zdolnościach analitycznych, mogą odnaleźć się w pracy naukowej i badawczej.
Wyzwania zawodowe dla osób ze spektrum autyzmu
Niektóre zawody mogą być bardziej wymagające dla osób z autyzmem ze względu na ich trudności w relacjach społecznych, potrzebie empatii i czytaniu emocji.
Osoby w spektrum mogą źle funkcjonować w sytuacjach stresowych, w sytuacjach bardzo dużego zagrożenia. Więc zawody, miejsca pracy, sytuacje, które wymagają dużej odporności na stres, będą na pewno trudne dla osób ze spektrum autyzmu.
Trudności osoby w spektrum będą doświadczać również w szeroko pojętej pracy w obszarze client service, gdzie mamy do czynienia z różnymi rozmówcami, klientami, którzy mają różne oczekiwania, różne nastroje, często wymagają wyczucia sytuacji, podjęcia small talku, które wymagają zaopiekowania emocjonalnego, a następnie rozwiązania sprawy, z którą się zgłaszają. Dla osób ze spektrum autyzmu rzeczywiście taka elastyczność w podejściu do innych osób może być kłopotliwa.
Duża elastyczność, która naturalnie wynika z relacji międzyludzkich jest dla osób z autyzmem sporą barierą. Empatia, czyli umiejętność rozpoznawania subtelności w kontaktach z innymi osobami może być dużą trudnością. I to jest też to, co powoduje u osób ze spektrum autyzmu ogromne zmęczenie, co prowadzi często do objawów. Ponieważ funkcjonowanie społeczne, funkcjonowanie w kontaktach z innymi osobami powoduje u nich, że muszą cały czas uczyć się tego, jak odpowiadać na potrzeby społeczne innych osób. Konieczność kontrolowania siebie i próba zrozumienia czego inne osoby od nich oczekują jest niezwykle męczące, powoduje bardzo dużą utratę energii i ostatecznie prowadzi do trudności o charakterze afektywnym.
Obszary, w których osoby ze spektrum autyzmu mogą mieć trudności:
- praca w dużym stresie: zawody, które wymagają podejmowania szybkich decyzji w sytuacjach stresowych, mogą być wyzwaniem dla osób z autyzmem, które mogą mieć trudności z zarządzaniem stresem;
- prace wymagające interakcji międzyludzkich: zawody, które wymagają elastycznego podejścia do ludzi i obsługi klientów z różnymi potrzebami emocjonalnymi, mogą być trudniejsze dla osób z autyzmem, które mają ograniczone zdolności społeczne;
- prace wymagające czytania emocji: osoby ze spektrum autyzmu mogą mieć trudności z rozpoznawaniem i interpretacją emocji innych osób, co może stanowić wyzwanie w zawodach związanych z obsługą klienta czy pracą w zespołach;
- prace oparte na abstrakcji i intuicji: zawody, które wymagają abstrakcyjnego myślenia i polegają na intuicji, mogą być trudniejsze dla osób z autyzmem, które preferują konkretne i jasne instrukcje.
Osoby w spektrum zdecydowanie lepiej sobie radzą w takich zawodach, gdzie jest pewna rutyna, pewien wzorzec, który następnie wzbogacają, doprecyzowują i są w tym naprawdę świetni. Natomiast zdecydowanie konkret jest tym obszarem, a nie abstrakcja, w którym czują się najlepiej. Tym samym lepiej się czują w zawodach technicznych, które są konkretne, gdzie mogą pracować na sprzętach, które zapewniają pewną stałość funkcjonowania.
Dlatego bardzo ważną kwestią jest posiadanie diagnozy, wiedza pacjenta o danej diagnozie buduje jego samoświadomość i uczy jak sobie radzić z danymi ograniczeniami.
Podsumowując, osoby ze spektrum autyzmu mogą wykazywać wybitne talenty i umiejętności w konkretnej dziedzinie, co pozwala im odnosić sukcesy w niektórych zawodach. Wspomniane wyzwania mogą być skutecznie rozwiązywane poprzez odpowiednie wsparcie, zrozumienie i świadomość swoich mocnych stron. Wiele osób z autyzmem znalazło swoje miejsce na rynku pracy, wykorzystując swoje talenty i umiejętności w obszarach, które stymulują ich indywidualne zdolności i pasje. Wprowadzenie odpowiednich programów wsparcia, rehabilitacji zawodowej i edukacji może przynieść korzyści zarówno ekonomiczne, jak i społeczne, tworząc bardziej zintegrowane i wszechstronne społeczeństwo. Realizacja tych działań może przyczynić się do wykorzystania potencjału osób w spektrum.
