Lawinowo przybywa diagnoz spektrum autyzmu. Obecnie uznaje się, że szerokie spektrum autystyczne dotyczy 1,5 proc. populacji, podczas gdy w 2000 r. dotyczyło 0,8 proc. Według danych Ministerstwa Edukacji i Nauki do końca września 2022 r. orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego z uwagi na zaburzenia ze spektrum autyzmu otrzymało ponad 82 tys. dzieci i młodzieży. To niemal 16 tys. więcej w stosunku do poprzedniego roku szkolnego. Jak podaje Najwyższa Izba Kontroli, jedna piąta osób z niepełnosprawnością do 16. r.ż. to osoby z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. W ostatnich latach widoczny jest coroczny 20-proc. wzrost liczby uczniów z diagnozą zaburzeń ze spektrum. Rośnie i rozpoznawalność, i rozpowszechnienie zaburzeń ze spektrum autyzmu. Dlatego warto wiedzieć jak wspierać umiejętności społeczne kluczowe dla budowania relacji, komunikacji i funkcjonowania w społeczeństwie. Dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu mogą napotykać trudności w rozwijaniu tych umiejętności, co może prowadzić do wyzwań w ich życiu codziennym.
W artykule skupimy się na podejściach, strategiach oraz praktycznych wskazówkach, które nauczyciele i rodzice mogą wykorzystać, aby wspierać rozwój umiejętności społecznych. Podzielimy się z wami najważniejszymi informacjami oraz sprawdzonymi praktykami, które pozwolą lepiej zrozumieć specyficzne potrzeby dzieci z ASD oraz pomogą im osiągnąć pełnię swojego potencjału społecznego.
Wyzwania związane z umiejętnościami społecznymi u dzieci z autyzmem
Dzieci dotknięte zaburzeniami ze spektrum autyzmu mają trudności w zakresie umiejętności społecznych, które wpływają na ich interakcje z rówieśnikami, nauczycielami i rodziną.
Przyczyny problemów w interakcjach społecznych dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu upatruje się w trudnościach w mentalizacji, czyli rozpoznawania stanów umysłu innych ludzi (co wiedzą, co czują, czego chcą). Osoby dotknięte zaburzeniami ze spektrum autyzmu cechuje brak dostrzegania związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy sytuacjami a zachowaniem innych ludzi.
W zachowaniu dziecka charakterystyczne są trudności w rozumieniu konwenansów społecznych, nieprawidłowe interpretowanie sygnałów społecznych, trudności rozumienia tego co „wypada”, a co nie, brak wyczucia odpowiedniego dystansu (odległości) od rozmówcy (osoba staje zbyt blisko lub zbyt daleko, bokiem, lub nawet tyłem do drugiej osoby, może dotykać rozmówcę, naruszając jego przestrzeń osobistą). W rozmowie dziecko z ASD, opowiadając o interesującym je temacie, stereotypowo może wracać do niego, nie uwzględniając potrzeb osoby, z którą rozmawia. Dzieci z ASD nie uczą się zasad funkcjonowania społecznego spontanicznie, poprzez obserwację, ale muszą być ich nauczone.
Trudność w kontaktach społecznych pogłębia fakt, że nie potrafią one uogólniać zasad na sytuacje podobne. Problemem może być również ich nadmierna bezpośredniość, prawdomówność, nieuwzględnianie uczuć innych, gdy np. bez oporów wygłaszają niestosowne komentarze, nie biorąc pod uwagę, że mogą tym sprawiać innym przykrość, a tym samym są często wykluczane z grona rówieśników. Są zawsze prawdomówne i drobiazgowo sztywno przestrzegają przepisów i regulaminów. Często przypisywana jest im etykieta „źle wychowanych”. Z powodu swojej prostoduszności mogą stać się ofiarami manipulacji ze strony rówieśników.
Zrozumienie tych wyzwań jest kluczowe dla rodziców, nauczycieli i specjalistów, którzy pragną pomóc dzieciom z autyzmem w rozwijaniu skutecznej komunikacji oraz nawiązywaniu i utrzymaniu relacji społecznych.
Rodzic, czy opiekun powinien wspierać rozwój umiejętności społecznych poprzez rozmowy na temat emocji, uczyć uczestniczenia w zabawach z innymi dziećmi oraz pomagać w nawiązywaniu relacji z rówieśnikami. Metody wsparcia warto skonsultować ze specjalistą gdyż oddziaływania uzależnione są od wieku dziecka i głębokości deficytów funkcjonowania.
Praktyczne wskazówki dla rodziców i opiekunów
Znaczenie diagnozy
Wczesna diagnoza ASD pozwala na szybkie rozpoczęcie terapii i interwencji. Dzięki temu rodzice i opiekunowie mogą uzyskać odpowiednie wsparcie i informacje na temat tego, jak najlepiej wspierać rozwój dziecka.
Rozpoznanie zaburzeń ze spektrum autyzmu przeprowadzane jest przez lekarza psychiatrę współpracującego z psychologiem. Działania diagnostyczne obejmują: wywiad z rodzicami, obserwację dziecka, przeprowadzenie wysokospecjalistycznej testowej diagnostyki psychologicznej (test ADOS-2).
Rekomenduje się rozpoczęcie procesu diagnostycznego w kierunku obecności zaburzeń ze spektrum autyzmu w przypadku, gdy dziecko/ nastolatek: nie osiąga kroków milowych rozwoju mowy dla poszczególnych okresów rozwojowych i/lub ma trudności w zakresie rozwijania i zdobywania umiejętności społecznych, komunikacyjnych, zabawy lub ewentualnego pojawiania się zachowań nieadaptacyjnych.
Rola terapeutów i specjalistów
Wczesna interwencja jest kluczowa dla rozwoju umiejętności społecznych u dzieci z autyzmem. Im wcześniej dziecko zaczyna pracować z terapeutami i specjalistami, tym większe szanse na poprawę umiejętności społecznych. Współpraca z logopedami, psychologami czy terapeutami zajęciowymi może pomóc w rozwijaniu komunikacji werbalnej i niewerbalnej, a także w nauce zasad społecznych.
Ćwiczenia rozwijające umiejętności społeczne
Gry i zabawy edukacyjne
Gry planszowe
Gry planszowe to doskonałe narzędzie do nauki umiejętności społecznych. Poprzez grę dziecko uczy się przestrzegać zasad, czekać na swoją kolej, współpracować z innymi oraz radzić sobie zarówno z wygraną, jak i przegraną. Warto wybierać gry, które angażują dziecko w interakcje społeczne i uczą ważnych umiejętności, takich jak komunikacja, współpraca czy planowanie.
Zabawa w role
Zabawy w role pozwalają dzieciom z autyzmem ćwiczyć umiejętności społeczne w bezpiecznym i kontrolowanym środowisku. Można zaaranżować różne scenki, takie jak wizyta u lekarza, zakupy czy spotkanie z przyjacielem. Podczas zabawy należy rozmawiać z dzieckiem, zadawać pytania i uczyć go, jak odpowiednio reagować na różne sytuacje.
Trening sytuacji społecznych
Tworzenie ilustrowanych historii
Społeczne historie to krótkie, ilustrowane opowieści, które pomagają dzieciom z autyzmem zrozumieć różne sytuacje społeczne i oczekiwane zachowania. Można stworzyć własne społeczne historie, które dotyczą sytuacji, z którymi dziecko ma trudności, takich jak chodzenie na urodziny czy spotkanie z nowym nauczycielem. Należy pokazać dziecku historię i omówić poszczególne kroki, aby pomóc mu zrozumieć, jakie zachowanie jest oczekiwane.
Omawianie sytuacji społecznych
Omówienie różnych sytuacji społecznych z dzieckiem może pomóc mu zrozumieć, jakie zachowania są oczekiwane w danym kontekście. Wykorzystaj przykłady z życia codziennego, takie jak sytuacje w szkole, na placu zabaw czy podczas spotkań rodzinnych. Rozmawiaj z dzieckiem o tym, jak inni ludzie mogą się czuć w tych sytuacjach i jakie zachowania są odpowiednie.
Wspólne czytanie książek
Analiza postaci i relacji między nimi
Czytanie książek z dzieckiem to doskonała okazja do rozmów na temat postaci, ich uczuć i relacji między nimi. Zwracaj uwagę na to, jak postacie reagują na różne sytuacje, co czują i jakie zachowania są odpowiednie. Zadawaj dziecku pytania, aby sprawdzić jego zrozumienie i rozwijać umiejętności społeczne.
Rozmowy o emocjach i uczuciach
Wspólne czytanie książek daje możliwość rozmów na temat emocji i uczuć, zarówno postaci, jak i dziecka. Zachęcaj dziecko do wyrażania swoich uczuć i pomagaj mu zrozumieć, jak różne sytuacje wpływają na emocje innych osób.
Gdy dziecko ma trudności w czytaniu ze zrozumieniem:
- zastosuj metodę posługiwania się ilustrowanym tekstem;
- pozwól na czytanie książek o ulubionej tematyce;
- nie zakładaj, że dziecko zrozumiało to, co przeczytało; sprawdzaj stopień zrozumienia tekstu, zadawaj dodatkowe pytania;
- w pracy nad zrozumieniem tekstu pomocne mogą być cząstkowe pytania: „Co się wydarzyło? Kiedy? Gdzie? Komu? Jakie było zakończenie zdarzenia? Dlaczego? Co przeżywał bohater?”
Zajęcia grupowe i terapie
Trening Umięjętności Społecznych (TUS)
Trening Umiejętności Społecznych służy celowemu i zaplanowanemu uczeniu różnych umiejętności społecznych, poznawania celu i sensu zachowań ludzkich. Taka forma treningu dedykowana jest osobom doświadczającym trudności społecznych, a podczas zajęć uczestnicy uczą się zwyczajowo przyjętych zachowań społecznych, niezbędnych do codziennego funkcjonowania. A dzięki pracy zespołowej, pacjenci mogą ćwiczyć nabyte umiejętności w bezpiecznym dla siebie środowisku, które nie ocenia i nie piętnuje.
Trening umiejętności społecznych dedykowany jest przede wszystkim dzieciom i młodzieży ze zdiagnozowanym zespołem Aspergera i ADHD, ale również dzieciom i młodzieży, którze wymagają pomocy w rozumieniu i radzeniu sobie z emocjami, potrzebują pomocy w odczytywaniu i rozumieniu intencji, interpretacji zachowań, gestów i mimiki twarzy , mają problemy w relacjach społecznych, czyli kłopoty w porozumieniu się z rówieśnikami i dorosłymi. TUS jest również dla tych, którzy maja problemy z integracją z grupą, włączaniem się we wspólne zabawy, przestrzeganiem norm społecznych i dostosowywaniem się do nowych sytuacji.
Korzyści, jakie niesie ze sobą trening umiejętności społecznych, to po pierwsze umiejętności komunikacyjne, zarówno werbalne, jak i niewerbalne. Dziecko uczy się nawiązywania, podtrzymywania i kończenia rozmowy, umiejętności słuchania, zadawania pytań, wyrażania próśb, udzielania informacji, negocjowania i przekonywania do swoich racji.
Innymi ważnymi umiejętnościami, które zdobywa dziecko po treningu TUS, to umiejętność postępowania w sytuacjach trudnych, konfliktowych, umiejętność rozwiązywania tychże, wyrażania siebie, współdziałania i umiejętności współpracy, asertywności i stawiania granic.
Współpraca z rówieśnikami
Grupy umiejętności społecznych to doskonałe miejsce dla dzieci z autyzmem, aby ćwiczyć interakcje społeczne w kontrolowanym środowisku. W grupach tych dzieci uczą się współpracować z rówieśnikami, rozmawiać, dzielić się i wyrażać swoje uczucia. Udział w takich grupach może pomóc dziecku nawiązać nowe relacje i zwiększyć jego pewność siebie w kontaktach z innymi.
Uczenie się w kontekście społecznym
Grupy umiejętności społecznych pozwalają dzieciom z autyzmem uczyć się w kontekście społecznym, co jest kluczowe dla przyswojenia umiejętności społecznych. W grupie dziecko ma możliwość obserwowania innych dzieci, naśladowania ich zachowań i otrzymywania informacji zwrotnej od terapeuty.
Współpraca ze szkołą
Indywidualne podejście do nauczania
Programy edukacyjne
Współpraca z nauczycielami i specjalistami szkolnymi może pomóc w opracowaniu indywidualnego programu edukacyjnego dla dziecka z autyzmem. Indywidualne programy edukacyjno – terapeutyczne (IPET) są kluczowe dla monitorowania i oceny postępów uczniów z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Nauczyciele, we współpracy z rodzicami i specjalistami, powinni opracowywać takie plany, uwzględniając cele nauczania, strategie nauczania oraz wsparcie, które będzie potrzebne uczniowi. IPET opracowuje się na okres, na jaki zostało wydane orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, jednak program może być modyfikowany w wyniku przeprowadzenia wielospecjalistycznej oceny funkcjonowania ucznia (WOPFU), aby dostosować się do zmieniających się potrzeb ucznia.
Wsparcie ze strony nauczycieli i specjalistów
Aby monitorować postępy ucznia, nauczyciele powinni organizować regularne spotkania z rodzicami, terapeutami i specjalistami. Spotkania zespołu przygotowującego wielospecjalistyczną ocenę poziomu funkcjonowania ucznia odbywają się nie rzadziej niż dwa razy w roku a rodzice mają prawo w nich uczestniczyć, mogą również na nie zaprosić inne osoby bezpośrednio związane z udzielaniem uczniowi pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Spotkania te umożliwiają wymianę informacji, omówienie trudności, sukcesów oraz planowanie dalszych działań w celu wsparcia rozwoju ucznia.
Współpraca z innymi uczniami
Aby skutecznie wspierać uczniów z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, nauczyciele powinni uczestniczyć w szkoleniach i warsztatach dotyczących tych zaburzeń oraz metod pracy z uczniami z tego spektrum. Szkolenia te powinny obejmować informacje na temat zaburzeń ze spektrum autyzmu, strategii nauczania oraz technik wspierania rozwoju społecznego i emocjonalnego uczniów.
Zachowania odbierane przez otoczenie jako irytujące, emocjonalne reakcje nieadekwatne do sytuacji (tzw. meltdown), trudności w komunikacji, naiwność, łatwowierność – to wszystko wpływa na brak akceptacji i powoduje, że dzieci neuroróżnorodne są odrzucane przez kolegów. Dlatego jednym z kluczowych elementów wspierania uczniów z zaburzeniami ze spektrum autyzmu jest rozwijanie empatii i wzajemnego zrozumienia wśród rówieśników. Warto promować pomoc koleżeńską i zachowania prospołeczne innych uczniów poprzez zachętę i nagradzanie. Pomagać dziecku w rozważnym doborze kolegów, co może wpłynąć na poprawę jego umiejętności społecznych i ośmielić je w nawiązywaniu przyjaźni oraz zredukuje stygmatyzację dziecka, zachęć i wspierać włączanie się ucznia do grupowych zajęć, gier i zabaw.
Nauczyciele powinni organizować zajęcia i warsztaty, które uczą uczniów różnorodności, tolerancji i akceptacji neuroróżnorodności. Ponadto, warto wprowadzać programy mentorstwa i koleżeństwa, które promują integrację i budują więzi między uczniami. Jeżeli uczniowie obserwują zrozumienie, szacunek, wsparcie i akceptację ze strony nauczyciela, jest bardzo prawdopodobne, że będą prezentowali podobną postawę. Ważne znaczenie ma również praca nad niwelowaniem uprzedzeń i negatywnych opinii rodziców innych dzieci, prezentujących postawy odrzucające. Zadaniem nauczyciela jest obserwowanie, czy dziecko z zaburzeniami ze spektrum autyzmu nie jest izolowane, lub odrzucane przez resztę klasy.
Podsumowanie
Rozwijanie umiejętności społecznych u dzieci z autyzmem wymaga zastosowania różnorodnych strategii i ćwiczeń. Ważne jest, aby dostosować te metody do indywidualnych potrzeb dziecka i regularnie monitorować jego postępy. Współpraca z terapeutami, nauczycielami i specjalistami może pomóc w opracowaniu skutecznego planu rozwoju umiejętności społecznych.
Wspólna praca może pomóc w tworzeniu spójnego planu rozwoju, wymianie informacji zwrotnych i dostosowaniu strategii do potrzeb dziecka. Dobrze skoordynowane wsparcie może przyczynić się do sukcesu dziecka w nauce i życiu społecznym.
Inwestowanie czasu i wysiłku w rozwijanie umiejętności społecznych u dzieci z autyzmem przynosi długoterminowe korzyści. Dzieci, które uczą się radzić sobie z trudnościami komunikacyjnymi i społecznymi, mają większe szanse na sukces w życiu osobistym, zawodowym i społecznym. Wspieranie rozwoju umiejętności społecznych przyczynia się również do poprawy jakości życia dziecka i jego rodziny.
W pracy nad umiejętnościami społecznymi u dzieci z autyzmem niezwykle ważna jest cierpliwość, konsekwencja i zrozumienie. Wspólnie z terapeutami, nauczycielami i specjalistami, rodzice mogą pomóc swojemu dziecku osiągnąć pełnię swojego potencjału oraz lepiej funkcjonować w społeczeństwie. Długoterminowe korzyści z rozwijania umiejętności społecznych są nieocenione i przyczyniają się do większej niezależności, pewności siebie i satysfakcji z życia dziecka z autyzmem.
