Żyjemy w świecie pełnym wyzwań, które często wywołują w nas stres i niepokój. Odczuwanie lęku jest naturalną reakcją organizmu na zagrożenie. Jednak kiedy strach staje się naszą codziennością i utrudnia normalne funkcjonowanie, możemy mówić o zaburzeniach lękowych.
O tym, co to są zaburzenia lękowe i jak wpływają na nasze życie, czym różni się zdrowy lęk od zaburzenia lękowego, jakie są najczęstsze objawy zaburzeń lękowych oraz jakie są przyczyny tych zaburzeń opowiada w wywiadzie Justyna Wiktoruk, psycholożka dzieci, młodzieży i dorosłych.
Zapraszamy do lektury wywiadu.
Co to są zaburzenia lękowe?
Lęk jest jednym z najczęściej występujących objawów psychopatologicznych. Można go określić jako nastrój, w którym dominuje odczucie silnego zagrożenia lub przerażającej zmiany, wywodzącej się z nieznanego, nierealnego źródła. Jest to strach charakteryzujący się oczekiwaniem nieokreślonego zagrożenia, przerażeniem, grozą lub obawą, często prowadzący do reakcji walki lub ucieczki. Wielokrotne doświadczanie nadmiernego leku prowadzi do utrwalonych nieprawidłowych interpretacji, postrzegania nadmiernego zagrożenia w różnych sytuacjach, skoncentrowania się na własnej osobie i swoich doznaniach, negatywnej ocenie własnych możliwości i trudności w uruchomieniu adekwatnych trudności strategii radzenia sobie.
Kiedy lęk staje się zaburzeniem?
Kiedy lęk i napięcie się przedłuża i uniemożliwia poradzenie sobie z codziennymi sprawami, a osoba doświadczająca go, nie jest w stanie nad nim zapanować, wtedy lęk może stać się poważnym zaburzeniem. Lęk staje się zaburzeniem, kiedy zaczyna wywierać paraliżujący wpływ na życie danej osoby – kiedy znacząco obniża jakość życia i ogranicza funkcjonowanie (np. powodując unikanie kontaktów społecznych) i jest źródłem cierpienia psychicznego.
Czym się objawiają zaburzenia lękowe?
Jeżeli chodzi o objawy zaburzeń lękowych u każdego mogą być inne. Jednak warto zwrócić uwagę na pewne cechy wspólne:
- poczucie zmartwienia i niepokoju przez większość czasu, pojawiające się natarczywe myśli,
- trudność w uspokajaniu się,
- poczucie przytłoczenia lub przerażenie przez nagłe uczucia paniki/niepokoju,
- doświadczanie powracających myśli powodujących lęk,
- doświadczanie nieprzyjemnych stanów (wspomnienia, koszmary) po traumatycznym wydarzeniu, unikanie miejsc lub przedmiotów, które wywołują napięcie,
- mogą pojawić się dolegliwości związane z układem krążenia, oddychaniem, układem pokarmowym – konkretne przykłady objawów somatycznych są podane przy poszczególnych zaburzeniach, np. przyspieszone bicie serca, uczucie omdlewania, zimne poty, ból w klatce piersiowej, duszność, zawroty głowy, drżenie, napięcie mięśni.
Warto również wiedzieć, że lęk może towarzyszyć niektórym chorobom somatycznym (np. choroba Alzheimera, zaburzenia funkcjonowania tarczycy, choroba Parkinsona, hipoglikemia). Z tego też względu dla rozpoznania zaburzeń lękowych konieczne jest wcześniejsze wykluczenie przyczyn lęku wynikających z chorób somatycznych.
Charakterystycznym dla tego zaburzenia jest również fakt, iż pacjenci wyrażają obawy o swoje zdrowie lub o zdrowie bliskich osób, lęk przed śmiercią.
Czy zaburzenia lękowe mogą dotyczyć tak dorosłych, jak i dzieci?
Zdecydowanie tak. Lęk jest stanem typowym dla wszystkich ludzi, niezależnie od wieku czy płci. Dzieci nie mają jeszcze takich doświadczeń poznawczych, ani strategii, umiejętności radzenia sobie w sytuacjach doświadczenia lęku. Większość z nich zanika z wiekiem, kiedy dzieci uczą się czego mogą się spodziewać po otoczeniu i jak sobie z nimi radzić.
Co zalicza się do zaburzeń lękowych?
Zaburzenia lękowe stanowią obszerną grupę takich zaburzeń, jak:
- zaburzenia lękowe w postaci fobii;
- inne zaburzenia lękowe, w skład, których wchodzą m.in. stany lękowe z napadami lęku oraz zaburzenia lękowe uogólnione. W tej grupie głównym objawem jest lęk, którego symptomy nie są ograniczone do konkretnej sytuacji, w grupie tych zaburzeń mogą występować też objawy depresji czy natręctwa;
- zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (nerwica natręctw), których cechą są nawracające myśli natrętne lub czynności przymusowe;
- reakcja na ciężki stres i zaburzenia adaptacyjne, gdzie mamy do czynienia z zaburzeniami występującymi na skutek silnego stresu, zdarzenia traumatycznego, itp.;
- zaburzenia dysocjacyjne (konwersyjne), kiedy to następuje „częściowa lub całkowita utrata prawidłowej integracji między wspomnieniami przeszłości, poczuciem własnej tożsamości, bezpośrednimi wrażeniami i kontrolą dowolnych ruchów ciała”;
- zaburzenia występujące pod postacią somatyczną (somatoform disorders), gdzie cechą charakterystyczną są skargi na objawy somatyczne oraz domaganie się kolejnych badań;
Na czym polegają stany lękowe?
Stany lękowe jest to lęk nawracający w postaci paniki, która nie ogranicza się do konkretnej sytuacji. Zazwyczaj napady paniki trwają kilkanaście minut, a potem stopniowo ustępują. Zaburzenie to występuje u około 1-2 proc. populacji. Aby je zdiagnozować, w okresie około 1 miesiąca musi wystąpić kilka ciężkich napadów lęku z objawami autonomicznymi. Objawy autonomiczne są związane z działaniem funkcji niezależnych od woli człowieka, np. połykania, oddychania, bicia serca, pocenia się, itp.:
- w okolicznościach, w których brak obiektywnego zagrożenia,
- w warunkach, które pojawiają się bez związku ze znaną czy przewidywalną sytuacją,
- pomiędzy napadami paniki następuje względne uwolnienie się od objawów lęku (chociaż pospolity jest lęk oczekiwania).
Szacuje się, że w ciągu swojego życia u około 9 proc. osób, spośród całej populacji, przynajmniej raz wystąpił napad lęku.
Jak rozróżnić naturalny lęk, obawę od zaburzeń lękowych? Na co najbliższe otoczenie albo sama osoba z zaburzeniem powinna zwrócić uwagę?
Każdy z nas kiedyś się czegoś bał, jest to całkiem naturalne. Strach bowiem pełni bardzo ważną funkcję – chroni nasze zdrowie i życie. To właśnie dzięki niemu nie wejdziemy pod nadjeżdżające auto, czy nie skoczymy do wody w miejscu niedozwolonym. Strach jest więc reakcją organizmu na realne zagrożenie. Lęk jest odpowiedzią organizmu na irracjonalne zagrożenie. Lęk to naturalny stan emocjonalny pojawiający się w życiu codziennym. Jest normalną reakcją na stresujące sytuacje, takie jak przemówienie publiczne, ważny egzamin. Kiedy odczuwam lęk ale pomimo tego podejmuję działanie, to odczuwanie lęku jest na adekwatnym poziomie. Jednakże u niektórych osób stan niepokoju utrzymuje się dłużej i jest bardziej nasilony, nawet jeśli stresujący moment dawno minął. Na taką sytuacje warto zwrócić uwagę i skonsultować się ze specjalistą.
Jakie są przyczyny nadmiernej lękowości?
Lęk może powstać na skutek różnorakich czynników. Począwszy od problemów powstałych w dzieciństwie, występujących w okresie dorastania, po kwestie związane z dorosłym życiem. Zaburzenia psychiczne, występujące w rodzinie, mogą stanowić predyspozycje do wystąpienia zaburzeń lękowych. Jak również czynniki osobowościowe, np. perfekcjonizm, nasilona potrzeba kontroli czy niska samoocena mogą predysponować do lękowości. Zaburzenia mogę pojawić się również jako rekcja na niestabilną sytuację rodzinną, zawodową czy finansową. Może to być również odpowiedź organizmu na obawę przed różnymi zmianami w życiu lub pojawiające się problemy ze zdrowiem fizycznym. Ponadto, substancje takie jak alkohol, marihuana, amfetamina, środki uspokajające, mogą wyzwalać lęk, szczególnie kiedy efekty przyjęcia danej substancji ustępują. Również ludzie z już występującym lękiem, dążąc do jego zredukowania niekiedy przyjmują coraz więcej tych substancji, co krótkoterminowo może być skuteczne, jednak w dalszej perspektywie wzmaga i utrwala uczucie lęku. Nadmierny lęk jest najczęściej kombinacją różnych czynników:
Jakie są rodzaje zaburzeń lękowych?
Fobia społeczna
Osoby z fobią społeczną odczuwają silną obawę w obliczu narażenia na tzw. sytuacje społeczne, w których pojawia się ewentualność bycia ocenionym przez innych. Osoby takie obawiają się potencjalnej krytyki, zawstydzenia czy upokorzenia, nawet w przypadku zwyczajnych sytuacji jak przemawianie, jedzenie w miejscu publicznym, inicjowanie rozmowy. Obawom tym zwykle towarzyszy nasilona reakcja wegetatywna: pocenie się, uczucie czerwienienia się, kołatania serca, napięcia, przyśpieszony oddech. Silny dyskomfort związany z przebywaniem w sytuacjach społecznych często skutkuje ich unikaniem. Fobia społeczna odróżnia się od nieśmiałości przede wszystkim występowaniem paraliżującego lęku, który uniemożliwia bądź poważnie utrudnia udział we wszelkich sytuacjach społecznych. Uczucie lęku i objawy somatyczne mogą nasilać się nawet na samą myśl o perspektywie narażenia na ekspozycję publiczną.
Fobie specyficzne
Fobie specyficzne to zaburzenie objawiające się silnym i niewytłumaczalnym lękiem przed konkretnymi obiektami bądź sytuacjami. Osoby doświadczające ich zwykle zdają sobie sprawę z irracjonalności swoich lęków i wyolbrzymionego odczucia strachu, mimo to unikają wszelkiego kontaktu z bodźcami wywołującymi fobię. Fobii towarzyszą różne objawy fizjologiczne, m.in. kołatanie serca, przyspieszony oddech, pocenie się, obawa przed omdleniem. Według kryteriów diagnostycznych, fobie proste można podzielić na:
- fobie zwierzęce – np. lęk przed wężami, pająkami, szczurami,
- fobie związane ze środowiskiem naturalnym – np. lęk przed burzą, kwiatami, wodą, śniegiem,
- fobie typu krew/zastrzyki/zranienie – np. lęk przed bólem, brudem, zarazkami,
- fobie sytuacyjne – np. lęk wysokości, klaustrofobia, lęk przed kradzieżą, lęk przed stomatologiem,
- inne fobie – np. lęk przed Bogiem, tłokiem, zapachami, liczbą 13, ostrymi przedmiotami.
Wielu ludzi odczuwa lęk w konfrontacji z niektórymi bodźcami, jednak w rzeczywistości fobie dotykają nie więcej niż 10% populacji.
Zespół lęku uogólnionego (GAD)
Zespół ten charakteryzuje się nierealistycznym i przesadnym lękiem przed potencjalnym nieszczęściem bądź katastrofą, któremu towarzyszy niemal ciągłe zamartwianie się. Charakteryzuje się obecnością specyficznych objawów, jak: napięcie mięśniowe, drażliwość, zaburzenia snu. GAD jest chronicznym i znacznie utrudniającym codzienne funkcjonowanie zaburzeniem. Dla jego zdiagnozowania objawy muszą występować przez większość czasu, przez co najmniej pół roku. Przedmiotem zamartwiania się są często sprawy finansowe, stan zdrowia członków rodziny, a wykluczenie jednego powodu do niepokoju, powoduje pojawienie się kolejnego.
Lęk paniczny z agorafobią lub bez agorafobii
Osoba z tym zaburzeniem doświadcza nagłych ataków paniki (ok. 5-20 – minutowych), intensywnych i przytłaczających epizodów silnego lęku, które przeżywa jako „nie do opanowania”. Zwykle towarzyszy im szereg objawów fizjologicznych (duszność, pocenie się, drżenie ciała, płytki oddech, zawroty głowy, odrętwienie, mdłości, ból brzucha, lęk przed śmiercią, parestezje). Napady paniki są nagłe, niezwiązane z żadnym czynnikiem sytuacyjnym. Osoba doświadczająca lęku panicznego często boi się wystąpienia kolejnych ataków, dlatego unika miejsc, z których ucieczka mogłaby być utrudniona (często kino, supermarket, komunikacja miejska) – w takich przypadkach diagnozuje się lęk paniczny z agorafobią. Agorafobia może też występować bez napadów paniki. W takim przypadku osoba unika przebywania w miejscach publicznych w obawie przed wystąpieniem dolegliwości somatycznych – zawału serca, omdlenia.
Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (OCD)
Podstawową cechą OCD jest powtarzające się występowanie obsesji i kompulsji, które są dotkliwe i czasochłonne (>1 h dziennie). Obsesje są niechcianymi, intruzywnymi, nieakceptowanymi i powtarzającymi się myślami, obrazami i impulsami, które są trudne do skontrolowania i powodują duży stres, nawet jeśli osoba doświadczająca tych myśli zdaje sobie sprawę z ich irracjonalności. Ich zawartość skupia się na martwiących, wzbudzających wstręt, pozbawionych sensu treściach, jak brud, zanieczyszczenia, zarazki, nieakceptowane zachowania seksualne, obawa przed zrobieniem komuś krzywdy, potrzeba porządku i symetrii. Kompulsje pojawiają się zwykle w odpowiedzi na obsesje. Są to sztywne, powtarzające się rytuały, które człowiek czuje się zmuszony wykonywać. Mają służyć redukcji napięcia wywołanego natrętnymi myślami, ochraniać przed lękiem. Do najczęściej występujących kompulsji należą: mycie rąk, sprawdzanie, układanie oraz czynności umysłowe – powtarzania pewnych fraz, liczenie, modlitwa. Natrętne myśli są bardzo kłopotliwe dla pacjenta. Dotyczą one spraw, których się boi, a czynności kompulsyjne mają zapobiec ich urealnieniu. Osoba taka stara się wykonywać czynności perfekcyjnie, ale prawie nigdy nie jest do końca zadowolona z ich wykonania, dlatego czuje przymus powtarzania ich co powoduje, że czynności te pochłaniają bardzo dużo czasu, zwłaszcza w nasilonej postaci zaburzenia.
Zespół ostrego stresu (ASD) i zespół stresu pourazowego (PTSD)
Zespół ostrego stresu (ASD) może wystąpić po przeżyciu traumatycznej sytuacji. Głównym kryterium różnicujących te dwa zaburzenia jest występowanie w przypadku ASD grupy objawów dysocjacyjnych. Do grupy tej należą: uczucie odrętwienia, depersonalizacja, derealizacja, poczucie oszołomienia, izolacja od ludzi, dziwne zachowania, problemy z pamięcią. Objawy te następują po szokującym wydarzeniu i trwają od kilku dni do miesiąca. W sytuacji utrzymywania się objawów dłużej niż miesiąc właściwą diagnozą będzie PTSD.
Zespół stresu pourazowego (PTSD) może wystąpić na skutek doświadczenia traumatycznego wydarzenia (wojna, napaść, wypadek komunikacyjny, katastrofa ekologiczna, znęcanie fizyczne lub psychiczne). Symptomy mogą obejmować ciągłe napięcie i trudności w odprężeniu się, koszmarne sny, powracające wspomnienia traumatycznego wydarzenia i usilne próby uniknięcia wszystkiego co jest z nim powiązane/kojarzone. Osoba dotknięta tym zaburzeniem ma problem z przypomnieniem sobie przebiegu traumatycznych zdarzeń, kłopoty z bezsennością, koncentracją, odczuwaniem pozytywnych emocji, szybko się denerwuje i irytuje, łatwo ją przestraszyć.
Warto zaznaczyć, że często ludzie doświadczają więcej niż jednego typu tych zaburzeń.
Czy zaburzenia lękowe można leczyć? Czy jedynie jest to terapia ułatwiająca radzenie sobie z lękiem?
Skuteczną metodą leczenia jest psychoterapia. Terapie psychologiczne mogą nie tylko pomóc w powrocie do równowagi, ale też zapobiegają nawrotom lęku. Stanowią najefektywniejszą strategię leczenia zaburzeń lękowych. Jedną z najskuteczniejszych form terapii psychologicznej w zaburzeniach lękowych jest psychoterapia poznawczo-behawioralna (CBT). Podczas takiej terapii pacjent uczy się dostrzegać wzorce swojego myślenia i zachowania, które predysponują go do odczuwania lęku. Jeżeli wzorce te zostaną rozpoznane, pacjent może świadomie i celowo dokonać ich zmiany na takie, które redukują lęk, i wzmacniają umiejętności radzenia sobie z nim. Podczas terapii CBT pacjent pracuje nad zmianą sposobu myślenia na bardziej realistyczny i skupiony na rozwiązaniu problemu. Często bardzo pomocne jest stopniowe stawanie twarzą w twarz z sytuacją wywołującą lęk.
Jak leczyć zaburzenia lękowe? Terapia? Czy też farmakoterapia?
Sposób leczenia zaburzeń lękowych zależy między innymi od tego jak lęk jest przez pacjenta przeżywany i jakie dana osoba ma oczekiwania. Łagodne symptomy mogą być wyciszone na przykład przez zmianę trybu życia (regularne ćwiczenia fizyczne, relaksacja, medytacja). Jeżeli objawy są poważniejsze i trwają stosunkowo długo, wpływając niekorzystnie na jakość życia człowieka – wskazane jest sięgnięcie po profesjonalną pomoc psychologiczną i/lub psychiatryczną.
Badania wskazują, że najlepiej w radzeniu sobie z lękiem sprawdzają się terapie psychologiczne, jednak w przypadku poważnego nasilenia objawów, bardzo pomocna może okazać się farmakoterapia. Dotyczy to osób, u których lękowość jest bardzo nasilona i utrudnia funkcjonowanie oraz tych, które z różnych powodów nie mogą podjąć psychoterapii.
Jak radzić sobie na co dzień z lękiem? Jaką rolę powinno odegrać najbliższe otoczenie osoby z tym zaburzeniem?
Najprostszym i zarazem najważniejszym sposobem na zapobieganie zaburzeniom lękowym jest umiejętność używania właściwych metod radzenia sobie ze stresem. To bowiem on w znacznej mierze przyczynia się do rozwoju opisywanych dysfunkcji. Dlatego rozwijajmy umiejętność otwartej komunikacji i rozwiązujmy problemy w momencie, gdy zaczynają narastać. Jeżeli doświadczamy długotrwającego lęku warto odłożyć na później poważne zmiany w życiu: mierzenie się z nimi jest trudne także bez nasilonego lęku, więc jeśli to możliwe, poważne decyzje, jak przeprowadzka czy zmiana pracy, odłóż na czas, kiedy poczujesz się lepiej, ponieważ może to wpłynąć na podwyższenie poziomu lęku.
Zażywajmy więc regularnie ruchu, zdrowo się odżywiajmy, wysypiajmy się, stosujmy głębokie oddychanie czy rozwijajmy nasze hobby. Pamiętajmy o codziennym relaksie. Nawet niezbyt długi wypoczynek sprawia, że nasz organizm ma więcej sił do zmagania się z sytuacjami życia codziennego. Wskazane jest ograniczenie spożycia alkoholu i używek: mogą one powodować długoterminowe problemy i utrudniać powrót do zdrowia. Dobrym pomysłem jest też unikanie substancji stymulujących, w szczególności nadmiaru kofeiny i podobnych jej substancji zawartych np. w napojach energetycznych.
Rodzina i przyjaciele mogą odegrać ważną rolę w radzeniu sobie z lękiem doświadczanym przez ich bliskich. Warto zachęcać osobę chorą do wprowadzenia zdrowych nawyków (dostateczna ilość snu, regularne spożywanie posiłków, ćwiczenia), rozrywki, relaksujących zajęć. Kontakt z ludźmi może pomóc, jednak nie może być on zbyt natarczywy i nachalny. Mogą zaoferować chęć pomocy czy gotowość do uważnego wysłuchania bez oceniania. Warto zachęcić osobę doświadczającą lęku do poszukania fachowego wsparcia, można zaoferować pomoc w znalezieniu odpowiedniego specjalisty.
Czy nieleczone zaburzenia lekowe mogą powodować i wywoływać inne zaburzenia psychiczne?
Ze względu na swój charakter zaburzenia lękowe mogą wywoływać lub współwystępować z innymi zaburzeniami takimi jak: depresja, problemy z radzeniem sobie ze stresem, infekcje, zaburzenia snu, problemy z układem pokarmowym, zgrzytanie zębami (bruksizm), zaburzenia odżywiania, alkoholizm, narkomania, poczucie bezradności, uczucie osamotnienia, co może prowadzić do samobójstwa.
Czy zaburzeniom lękowym towarzyszą inne choroby lub zaburzenia psychiczne?
Depresja, choroby somatyczne, ADHD, zaburzenia osobowości, CHAD czy schizofrenia. Dlatego tak ważna jest prawidłowa konceptualizacja pacjenta, aby zastosować adekwatne metody pomocy.
Czy zaburzenia lękowe, tak jak depresja, mogą nawracać – w zależności od sytuacji życiowej czy innych czynników zewnętrznych?
Tak. Dlatego podczas psychoterapii pacjenci uczą się co zrobić w sytuacji nawrotu, jak mogą sami sobie poradzić, bez konieczności udawania się do specjalisty.
