Zaburzenia ze spektrum autyzmu (ASD) to jedne z najczęstszych problemów psychiatrycznych w wieku rozwojowym. I co więcej, spotykane także w populacji osób dorosłych. ASD występuje u od 1% do 4% populacji. Niemal 70% osób z ASD ma również inne zaburzenia psychiczne, z których najczęstsze to nadpobudliwości psychoruchowe z deficytem uwagi (ADHD), zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne, schorzenia psychotyczne oraz problemy depresyjne i lękowe. Jeśli zaburzenie ze spektrum autyzmu nie zostało zdiagnozowane w dzieciństwie lub brakowało odpowiedniego wsparcia, istnieje ryzyko, że osobowość osoby z ASD może nieprawidłowo się rozwijać. Ocena osobowości u osób z ASD oraz jej ewentualnych zaburzeń jest niezwykle ważna w diagnostyce, pomagając zrozumieć trudności w funkcjonowaniu. Takie podejście stanowi bazę dla opracowania bardziej dopasowanych i spersonalizowanych działań, dostosowanych do indywidualnych potrzeb pacjenta.
W tym artykule przybliżymy relacje zaburzeń ze spektrum autyzmu i zaburzeń osobowości oraz jak ta relacja wpływa na proces diagnostyczny i leczenie.
Rozpoznawanie zaburzeń osobowości
Osobowość jest indywidualnym sposobem zachowania, postrzegania świata i interpretowania sytuacji życiowych. Z kolei zaburzenia osobowości wiążą się z wyraźnym zakłóceniem funkcjonowania w sferze osobistej i społecznej, wyrażającym się w trwałym i stabilnym schemacie zachowań. Ten schemat manifestuje się w nieelastycznych reakcjach na różne sytuacje życiowe i międzyludzkie. Zaburzenia te mają źródła w charakterze osoby i wpływają na wiele obszarów życia. Przez to ujawniają się w długotrwałych nieprzystosowanych wzorcach postrzegania, przeżywania emocji i reagowania na bodźce.
Główne cechy zaburzeń osobowości obejmują upośledzenie w dziedzinie tożsamości, poczucia własnej wartości oraz umiejętności samodzielnych wyborów życiowych. Kłopoty z nawiązywaniem relacji międzyludzkich i braki w zrozumieniu perspektyw innych, to kolejne aspekty tych zaburzeń. Wywołują one niestabilne reakcje emocjonalne. W efekcie osobowość staje się zakłócona w wielu wymiarach, co prowadzi do cierpienia i upośledzenia w różnych sferach życia, takich jak życie osobiste, zawodowe czy społeczne.
Klasyfikacje międzynarodowe określają i opisują różne typy zaburzeń osobowości. Istnieją subtelne różnice w nazewnictwie i kryteriach diagnostycznych między nimi. W ICD-11 zaszła rewolucja w sposobie klasyfikacji tych zaburzeń, wprowadzając bardziej wielowymiarowy model diagnozy. Poniżej przedstawiamy kilka z tych rodzajów, które zostały sklasyfikowane w tych systemach:
- Osobowość paranoiczna (ICD-10) / paranoiczne zaburzenia osobowości (DSM-5): osoby z tym zaburzeniem mają wyraźne podejrzenia i niedowierzanie wobec innych, uważając ich za potencjalnie wrogie lub niegodne zaufania. Często interpretują neutralne lub pozytywne zachowania innych, jako ukryte zagrożenie.
- Osobowość schizoidalna (ICD-10) / schizoidalne zaburzenia osobowości (DSM-5): charakteryzuje się ograniczonymi zdolnościami do nawiązywania bliskich relacji społecznych. Osoby te są zazwyczaj wycofane emocjonalnie i preferują samotność.
- Osobowość dyssocjalna (ICD-10) / antyspołeczne zaburzenia osobowości (DSM-5): osoby z tym zaburzeniem mają tendencję do łamania norm społecznych, naruszania praw innych i nie wykazują skruchy ani poczucia winy. Często wykazują brak empatii i łatwo podejmują ryzykowne zachowania.
- Osobowość chwiejna emocjonalnie (Typ: impulsywny) / zaburzenia osobowości typu borderline (DSM-5): osoby te cechuje niestabilność emocjonalna, impulsywność, niestabilność tożsamości i trudności w utrzymaniu stabilnych relacji międzyludzkich. Często doświadczają silnych nastrojów, lęków i gniewu.
- Osobowość histrioniczna (ICD-10) / histrioniczne zaburzenia osobowości (DSM-5): osoby z tym zaburzeniem są nadmiernie ekspresyjne emocjonalnie, potrzebują uwagi i często zachowują się teatralnie, aby przyciągnąć uwagę innych.
- Osobowość anankastyczna (ICD-10) / obsesyjno-kompulsyjne zaburzenia osobowości (DSM-5): osoby te mają skłonność do perfekcjonizmu, kontrolowania, uporządkowania i są nadmiernie skoncentrowane na szczegółach. Często odczuwają lęk związany z utratą kontroli.
- Osobowość lękliwa (unikająca) / unikowe zaburzenia osobowości (DSM-5): charakteryzuje się nadmiernym lękiem przed odrzuceniem, krytyką i negatywną oceną innych. Osoby te często unikają nowych sytuacji i kontaktów społecznych.
- Osobowość zależna (ICD-10) / zależne zaburzenia osobowości (DSM-5): osoby z tym zaburzeniem silnie polegają na innych, by podejmować decyzje i zapewnić im poczucie bezpieczeństwa. Często obawiają się oddzielenia się od osób, od których zależą.
Rozpowszechnienie zaburzeń osobowości w populacji różni się w zależności od badań i metodologii. Jednakże, generalnie ocenia się, że występują one u 3–18% ogólnej populacji, a ich częstość jest znacznie wyższa wśród pacjentów psychiatrycznych. Wiek dorastania może być szczególnie wrażliwy na rozwijanie tych zaburzeń, a czynniki ryzyka obejmują izolację społeczną, niewłaściwe postawy rodzicielskie, przemoc oraz niskie umiejętności społeczne.
Badania nad związkami pomiędzy zaburzeniami ze spektrum autyzmu (ASD) a zaburzeniami osobowości
Badania nad związkami pomiędzy zaburzeniami ze spektrum autyzmu (ASD) a zaburzeniami osobowości rzucają nowe światło na złożone powiązania między tymi dwoma obszarami. Wyniki tych badań, choć nie zawsze jednoznaczne ze względu na różnorodność używanych narzędzi diagnostycznych, dostarczają cennych wskazówek dotyczących współistnienia tych dwóch typów zaburzeń.
Jednym z głównych wyzwań w badaniach nad cechami osobowościowymi w grupach osób z ASD jest różnorodność zastosowanych narzędzi oceny. Brak dostatecznie standaryzowanych narzędzi specjalnie przystosowanych do diagnozowania objawów zaburzeń osobowości w kontekście ASD sprawia, że interpretacja wyników może być trudniejsza. Mimo to, wyniki różnych badań pozwalają przypuszczać, że blisko połowa dorosłych z ASD może spełniać kryteria diagnostyczne dla przynajmniej jednego zaburzenia osobowości. Wpływ na to może mieć obecność innych zaburzeń psychicznych, takich jak ADHD, które często współwystępuje z ASD. Również wyższy poziom funkcjonowania intelektualnego wydaje się związany z większą częstością występowania zaburzeń osobowości. Z drugiej strony, osoby z ASD i upośledzeniem intelektualnym wykazują mniejsze ryzyko występowania zaburzeń osobowości.
Zaskakującym wynikiem jest fakt, że w badaniach nie odnotowano istotnie częstszego występowania narcystycznych zaburzeń osobowości wśród osób z ASD, pomimo często obserwowanych cech wielkościowych w tej grupie. Interesujące jest również to, że część badanych miała więcej niż jedno rozpoznanie zaburzeń osobowości, co sugeruje złożone powiązania między cechami ASD a zaburzeniami osobowości.
Istotnym wyzwaniem jest odróżnienie symptomów typowych dla ASD od charakterystycznych cech zaburzeń osobowości. Często zdarza się, że osoby dobrze funkcjonujące z ASD, szczególnie z zespołem Aspergera, są błędnie diagnozowane, jako cierpiące na zaburzenia osobowości. Podobieństwo objawów do cech schizoidalnych, schizotypowych lub obsesyjno-kompulsyjnych jest zauważalne. Stereotypowe zainteresowania, brak spontaniczności w kontaktach społecznych czy potrzeba stałości w zachowaniach, często obecne u osób z ASD, mogą być mylone z objawami zaburzeń osobowości.
Warto zaznaczyć, że dążenie do dokładniejszej diagnozy zaburzeń osobowości u osób z ASD jest uzasadnione, gdyż może to pomóc w lepszym zrozumieniu ich trudności i dostosowaniu odpowiednich interwencji. Również odróżnianie symptomów ASD od objawów zaburzeń osobowości jest istotne dla właściwego podejścia terapeutycznego.
Posumowanie
Osoby z ASD często doświadczają nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD), obsesyjno-kompulsyjnych zaburzeń, schorzeń psychotycznych, a także problemów depresyjnych i lękowych. Brak diagnozy i wsparcia w dzieciństwie może zaburzyć rozwój osobowości u osób z ASD. Ocena osobowości u tych osób jest kluczowa, umożliwiając lepsze zrozumienie ich trudności i prowadząc do spersonalizowanych działań terapeutycznych.
