Nadruchliwość, zaburzenia uwagi i impulsywność – to główne objawy ADHD, czyli zespołu nadpobudliwości psychoruchowej. Oczywiście warto pamiętać, że te objawy ulegają pewnym zmianom z wiekiem. Kluczowa jest odpowiednio wczesna i właściwa diagnoza, dzięki której możemy objąć osobę z ADHD odpowiednią opieką i pomocą, co pozwoli na podniesienie jej komfortu życia i radzenia sobie z codziennością.
Objawy ADHD u dzieci i młodzieży versus objawy u dorosłych
U dzieci w wieku przedszkolnym najpewniej zauważymy wszystkie objawy związane z nadruchliwością i impulsywnością. Co do zasady, dzieci biegają, wspinają się na różne przedmioty i generalnie wszędzie ich pełno, bo eksplorują świat. Kluczowe jest zaobserwowanie, czy ta nadruchliwość jest nadmierna w stosunku do pozostałych dzieci w danej normie wiekowej i intelektualnej. Ważne też diagnostycznie jest czy dany objaw w negatywny sposób wpływa na funkcjonowanie dziecka i czy ma to miejsce w różnych, niezależnych od siebie środowiskach. Jeśli chodzi o impulsywność to dzieci z ADHD mogą mieć duże trudności z poczekaniem na swoją kolej na placu zabaw, przerywają innym, oddalają się nagle od rodziców, często też ulegają różnego rodzaju mniejszym bądź większym zranieniom. W szkole poza nadruchliwością coraz bardziej widoczne są zaburzenia uwagi – dzieci zapominają o zadaniach domowych, czy przedmiotach, które trzeba przynieść do szkoły, gubią rzeczy, nie czytają do końca treści zadań i poleceń, lub nie są w stanie zaplanować samodzielnej pracy. Rozpraszają się podczas wykonywania czynności wymagających wysiłku intelektualnego, popełniają proste błędy w obliczeniach, zapominają o czym jest tekst, który czytają.
Natomiast w przypadku osób dorosłych z ADHD, zaburzenia uwagi przejawiają się tym, że na przykład taka osoba może mieć kłopoty z utrzymaniem pracy, co jest wynikiem niezrealizowanych projektów, niedotrzymywaniem terminów, robieniem wszystkiego na ostatnią chwilę. Zaczynanie i niekończenie różnych czynności to też jest jeden z objawów w przypadku osób dorosłych.
Co ciekawe z wiekiem pewne objawy ulegają zmianie. Chociażby ich nasilenie i ekspresja, czyli to w jaki sposób one się manifestują. Jeżeli nastolatek chodzi po klasie, to najczęściej już nie z powodu ADHD, tylko zaburzeń zachowania. W okresie nastoletnim objawy związane np. z nadruchliwością, zmieniają się w wewnętrzny niepokój. O ile dzieci wczesnoszkolne biegają po klasie, są ciągle w ruchu, czy rozmawiają podczas lekcji, o tyle w okresie adolescencji i w dorosłości nadruchliwość przybiera formę odczuwanego niepokoju i trudności z odprężeniem się. Taka osoba ma cały czas poczucie, że coś jest nie tak, że coś niedobrego się zaraz stanie.
Ale to nie jedyny przejaw nadruchliwości w dorosłości.
Osoba z ADHD, siedząc w miejscu może ciągle się poruszać, szczególnie jak musi się skupić na czymś, np. będzie bawiła się włosami, kręciła, poprawiała ubrania, bawiła się przedmiotami na biurku czy często zmieniała pozycję, w której siedzi. W obszarze impulsywności, w dorosłości przejawia się ona w sposobie podejmowania decyzji. Impulsywne decyzje, to decyzje podejmowane bez rozważenia ich konsekwencji lub podejmowane nagle, zupełnie bez zastanowienia się nad czymkolwiek. W takim momencie każda osoba neurotypowa, czyli bez ADHD, myśli w kolejności: mam pomysł, coś jest do zrobienia, zatrzymam się, przyjrzę się temu i zrobię to tak i tak. A osoba z ADHD ma pomysł i działa natychmiast, bez zastanowienia. Takie impulsywne zachowania wpływają też na relacje interpersonalne. Dodatkowo osoby z ADHD mają duże kłopoty z wykorzystywaniem informacji zwrotnych, korzystania z wcześniejszego doświadczenia i autorefleksji.
W adolescencji i dorosłości widoczny jest jeszcze jeden wyraźny objaw – dysregulacja emocjonalna, czyli trudność w uspokojeniu się, szybkie wzburzanie się, gwałtowne reakcje emocjonalne, nasilona drażliwość. Układ nerwowy osób z ADHD jest mało elastyczny w obszarze regulacji i bardzo długo się adaptuje, aby wrócić do stanu wyjściowego, czyli bez pobudzenia. A zatem nawet jeżeli tego pobudzenia już nie widać, to ten stan wewnętrznego niepokoju cały czas jest odczuwalny.
Jeden objaw nie „robi” diagnozy, czyli kiedy i do kogo zwrócić się po pomoc?
Oczywiście jeden objaw nie świadczy o ADHD, bo możemy mieć kłopoty z koncentracją czy wykonywaniem czynności, bo mamy gorszy dzień, trudniejszy okres w życiu, czy inne problemy, na przykład natury psychicznej. Natomiast jeżeli występują objawy z wcześniej wymienionych obszarów, czyli zaburzeń uwagi, impulsywności i bardzo duża reaktywność emocjonalna, w przypadku dorosłych i te objawy dezorganizują nasze życie, powodują kłopoty w relacjach z innymi osobami, w pracy, kiedy podejmujemy złe decyzje finansowe, które wpływają na nasze życie i bezpieczeństwo ekonomiczne, mamy wyższą skłonność do ryzyka, mamy kłopoty ze skupieniem się na rozmowie, z podążaniem za rozmową, a przede wszystkim mamy kłopoty wynikające ze zwykłych obowiązków, jak płacenie rachunków na czas, czy dotrzymywaniem terminów w pracy, na studiach, itd., i to wszystko zaczyna stanowić spójny obraz, to powinniśmy się zgłosić do specjalisty, który przeprowadzi proces diagnostyczny, różnicując zaburzenia podobne do siebie na poziomie objawów, ale różniące się mechanizmem, w jakim powstają.
Czy to będzie psychiatra, czy psycholog diagnosta ważne, żeby to byli specjaliści, którzy rozumieją i specjalizują się w zaburzeniach neurorozwojowych. Co istotne, diagnoza ADHD, szczególnie w dorosłości, jest bardzo złożona i powinna być przeprowadzana przez zespół specjalistów. Ta zasada dotyczy również innego zaburzenia neurorozwojowego – ASD, czyli zaburzeń ze spektrum autyzmu.
Istotnym elementem diagnozy zaburzeń neurorozwojowych jest diagnoza psychologiczna. Ważne są tu funkcje wykonawcze i badanie w tym zakresie, aby określić czy poziom i natura objawów wynikają ze specyficznej pracy układu nerwowego, przejawiającej się trudnościami samoregulacyjnymi. Taki proces diagnostyczny jest zgodny z najnowszymi standardami leczenia oraz wiedzą opartą na dowodach naukowych.
Testy psychologiczne – nie tylko dla dzieci
Testy psychologiczne stanowią podstawę zarówno w badaniu dzieci, jak i dorosłych. Za pomocą wystandaryzowanych narzędzi bada się umiejętności, które są odpowiedzialne za brak lub obecność określonych zachowań. Oprócz tego przeprowadzany jest bardzo szczegółowy wywiad, w tym dotyczący też rozwoju. Specjalista diagnosta, w przypadku dzieci, może poprosić o zeszyty z zajęć szkolnych, opinie ze szkoły – od nauczycieli, wychowawców, pedagogów szkolnych, tak, żeby nie bazować wyłącznie na opinii rodziców. Następnie dziecko kierowane jest do lekarza specjalisty psychiatrii dzieci i młodzieży. Psycholodzy opisują w wyniku przeprowadzonych badań trudności i mechanizm ich powstawania jako charakterystyczny dla ADHD. Natomiast ostateczną diagnozę, tzw. nozologiczną, czyli opartą na kryteriach klasyfikacyjnych, stawia lekarz.
Diagnoza ADHD w przypadku osób dorosłych
W przypadku osób dorosłych, przy stawianiu diagnozy, również istotny jest dostęp do wiedzy o historii pacjenta – jak się zachowywał w szkole, jakie wykazywał cechy w dzieciństwie. Kwestionariusz stosowany do określenia obecności i poziomu nasilenia objawów dla osób dorosłych jest narzędziem samoopisowym i pewien poziom zobiektywizowania informacji jest wskazany. Dlatego warto taki formularz wypełniać w towarzystwie bliskiej osoby, partnera czy rodzica.
Późne diagnozy bardzo często dotyczą kobiet. Kobietom z ADHD funkcjonowanie utrudniają głównie zaburzenia koncentracji, związane z organizacją, planowaniem czy wykonywaniem czynności. Mówimy wtedy o podtypie uwagowym, czyli ADD, bez nadruchliwości i impulsywności. W dzieciństwie taka dziewczynka jest w szkole cicha, spokojna, zapatrzona w okno, tyle, że w zeszycie po całym dniu zapisze tylko jedno słowo „lekcja”. Wraca do domu i z pomocą rodziców uzupełnia zaległy materiał. Dziewczynka dostaje dobre oceny. Nauczyciele nie zauważają niczego niepokojącego, bo nie chodzi po klasie, nie rozmawia, nie przerywa innym, jest grzeczna i obowiązkowa. I dopiero na etapie liceum nastolatka może zaczynać mocniej odczuwać jak znaczące ponosi koszty, tego, że musi wkładać dużo więcej wysiłku, w to, żeby przygotować się do lekcji, czy do matury. Nie ma już wsparcia i bieżącej pomocy ze strony osób trzecich. Czasami też jest tak, że niektóre osoby, zwracają się o pomoc czy diagnozę dopiero w okolicach matury, na etapie studiów, czy pierwszej pracy, ponieważ dopiero wtedy zaczynają mieć poważniejsze trudności z zaburzeniami lękowymi, zaburzeniami depresyjnymi, napięciem, przemęczeniem. Te osoby trafiają do specjalistów z takimi objawami i dopiero w czasie rozmowy okazuje się, że tak naprawdę są one wtórne do niezdiagnozowanego i nieleczonego ADHD.
Jak zatem leczyć ADHD?
Należy postawić na trzy filary – psychoedukację, oddziaływania psychoterapeutyczne i farmakoterapię, oczywiście w zindywidualizowanym podejściu.
I tu warto odczarować mit dotyczący tego, że leczenie farmakologiczne uzależnia. Badania pokazują, że leki stymulujące o przedłużonym działaniu, zmniejszają skłonność do uzależnień, szczególnie jeżeli osoba używa alkoholu, czy innych substancji psychoaktywnych. Nieleczone osoby z ADHD bardzo często stosują alkohol, kawę i nikotynę w celach tzw. samoleczenia czy objawów ADHD, czy zaburzeń współwystępujących. A dzięki wprowadzeniu odpowiedniej farmakoterapii nie muszą już podejmować takich prób poprawy funkcjonowania.
Dlatego jeśli chodzi o leczenie farmakologiczne ADHD, to jest ono absolutnie spersonalizowane i w dawce, i w ilości, i w częstotliwości przyjmowania. Są np. osoby, które przyjmują leki cały tydzień, a nie biorą np. w weekendy, kiedy nie są w szkole lub w pracy, niektórzy zażywają leki przez 7 dni w tygodniu, a jeszcze inni przyjmują leki, kiedy mają ważne zadanie do wykonania, np. egzaminy. Ważne jest, żeby farmakoterapia było prowadzona pod kontrolą lekarza specjalisty.
W procesie leczenia osoby z ADHD ogromne znaczenie ma również wsparcie rodziny i edukacja. U pacjentów w wieku szkolnym ważne jest wsparcie rodziców. Wsparcie przede wszystkim zaburzeń uwagowych, pomoc i wypracowanie strategii radzenia sobie z nimi tak, żeby dziecko osiągało wyniki szkolne adekwatne do swoich możliwości intelektualnych. Chodzi tu o pomoc w planowaniu nauki i wspomaganiu odrabiania lekcji, oczywiście, w rozsądnych zakresach i przez rozsądny czas. Rodzice są niezbędni również we współpracy ze szkołą. W przypadku objawów ADHD mówimy o tzw. okularach na objawy, czyli w jaki sposób zauważane i rozumiane są objawy. Dzięki takiemu podejściu rodzic wie w jaki sposób wspomóc dziecko. Specjaliści zachęcają też rodziców do większej akceptacji pewnych zachować dzieci z ADHD, np. jeśli dziecko chodzi, ciągle się rusza, to nie zwracajmy już na to uwagi, jeżeli to w danym momencie jakoś drastycznie nie przeszkadza. A poświęcajmy energię na ważniejsze obszary związane z funkcjonowaniem dziecka. Dzieci z ADHD cały czas słyszą, że jest ich za dużo wszędzie, albo że za mało zrobiły, albo że nic nie zrobiły. To są ciągłe komunikaty, które towarzyszą osobom z ADHD od dzieciństwa, a następnie te komunikaty rozszerzają się na kolejne obszary ich funkcjonowania w okresie dorosłości i przyjmują formę negatywnej mowy wewnętrznej – już nikt nie musi nic mówić, bo osoba z ADHD sama sobie o tym przypomina. Dlatego psychoedukacja i wszystkie oddziaływania psychoterapeutyczne przede wszystkim mają zapobiegać powikłaniom w przyszłości pod postacią zaburzeń depresyjnych, czy zaburzeń lękowych. Rola rodziców i psychoedukacji na etapie wczesnodziecięcym, dziecięcym i nastoletnim jest bardzo ważna. Warsztaty dla rodziców są pierwszym oddziaływaniem psychoedukacyjnym i kształtującym niezbędne umiejętności, oddziaływania terapeutyczne, które stosujemy po diagnozie ADHD.
Organizowane są też warsztaty dla rodziców, które trwają około 12 tygodni a także grupy wsparcia. W tym czasie rodzice uczą się wszystkich umiejętności, które są niezbędne w opiece nad dzieckiem z ADHD, w zarządzaniu objawami i pomocą dziecku w funkcjonowaniu. Bardzo ważne jest, aby odróżnić warsztaty umiejętności od grup wsparcia. Grupa wsparcia ma służyć wsparciu emocjonalnemu. Natomiast warsztaty mają edukować i kształtować nowe umiejętności wychowawcze lub wzmacniać już istniejące, tak aby zwiększyć skuteczność wychowawczą i zmniejszyć stres rodzicielski. Poza tym istotne jest, że rodzice mogą zobaczyć, że nie są sami z trudnościami wynikającymi z wychowywania dziecka z ADHD. Że nie są najgorszymi rodzicami na świecie. A często na warsztaty lub grupę wsparcia przychodzą właśnie z takim przeświadczeniem. Zanim przyjdą na warsztaty, to o swoich dzieciach słyszą, że są niewychowane, że są niegrzeczne. Otoczenie nie rozumie, że wychowanie dziecka z ADHD wymaga niezwykle wysokiego poziomu umiejętności rodzicielskich i wiele tych osób ma takie umiejętności. Mimo wszystko nie są one wystarczające w zderzeniu z siłą objawów. Wtedy grupa wsparcia właśnie temu służy, żeby się wymienić różnymi informacjami. Trochę zrzucić z siebie poczucie winy, trochę sobie powspółczuć, podzielić się doświadczeniami w pokonywaniu podobnych trudności. Efektem tego ma być wzmocnienie, dzięki zwalczeniu poczucia bezradności.
ADHD to stan przewlekły – trzeba umieć sobie z nim radzić w długiej perspektywie
Każdy stan wpływający na nasze funkcjonowanie w sposób przewlekły, jest złożonym procesem a adaptacja do niego jest wyzwaniem. Psychoedukacja ma wesprzeć te procesy adaptacyjne. Ma odciążyć i rodzica, i dziecko, i dorosłego pacjenta z ADHD z poczucia winy. Czasami sam moment diagnozy i spotkania psychoedukacyjne są niezwykle uwalniające, gdzie właśnie zrozumienie objawów służy przede wszystkim ruszeniu do przodu, oszacowaniu tego, co możemy zrobić. Tutaj też zaczyna praca nad samooceną. Im później diagnoza, tym większa będzie destrukcja w jej zakresie. Praca z ADHD zawsze jest pracą „tu i teraz”. Wypracowywane są strategie pozwalające „zarządzać” objawami, natomiast osoba z ADHD i jej otoczenie cały czas mają świadomość ograniczeń, wynikających z objawów i konieczności monitorowania ich wpływu na funkcjonowanie, i odpowiedniego reagowania.
Rodzice często pytają, po postawieniu diagnozy ADHD, czy moje dziecko będzie mogło żyć samodzielnie? Czy będzie mogło się utrzymać? Czy będzie mogło pracować? Czy będzie szczęśliwe? Jeżeli wdrożona zostanie pomoc, to będziemy mogli zmniejszać negatywny wpływ objawów na funkcjonowanie obecne i przyszłe, w dorosłym życiu.
