Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD) może wpływać na wiele aspektów życia dziecka. Objawy zaburzenia oddziaływują nie tylko na samo dziecko, ale także na jego rodziców i rodzeństwo, powodując trudności w funkcjonowaniu całej rodziny. Konsekwencje wpływu ADHD na dzieci i ich rodziny zmieniają się w zależności od fazy rozwojowej. Co ważne, objawy ADHD zazwyczaj utrzymują się w okresie dorosłości i powodują zakłócenia zarówno w życiu zawodowym, jak i osobistym.
W artykule omawiane są różnice w obrazie klinicznym ADHD, począwszy od wczesnych lat przedszkolnych, przez szkołę podstawową i okres dorastania, aż po dorosłość, z uwzględnieniem jego wpływu na rodzinę i społeczeństwo jako całość.
ADHD w wieku przedszkolnym
ADHD w wieku przedzkolnym może manifestować się przede wszystkim wysokim poziomem aktywności, labilnością emocjonalną i impulsywnością. Objawy te muszą być nadmierne do zachowań adekwatnych do normy wiekowej i warunków środowiskowych. Dzieci z ADHD mają trudności z utrzymaniem aktywności na jednej zabawie. Nadmierna drażliwość, łatwość popadania we frustrację i trudności z czekaniem na swoją kolej stanowią duże wyzwanie dla ich opiekunów. Dodatkowo dużym problemem w tym okresie rozwojowym są trudności w relacjach z innymi dziećmi a także podporządkowanie się i przestrzeganie zasad dotyczących zabawy czy funkcjonowania w grupie. W przypadku podejrzenia u przedszkolaka ADHD zaleca się podjąć pracę ukierunkowaną na umiejętności rodzicielskie, które pozwolą rodzicom lepiej radzić sobie w sytuacjach trudnych, ale i pracować nad nowymi zachowaniami dziecka, ułatwiającymi jego funkcjonowanie w domu i w innych środowiskach. Tego rodzaju praca z dziećmi w wieku przedszkolnym i ich opiekunami jest skuteczna i pozytywnie wpływa na poprawę interakcji rodzic-dziecko i zmniejszenie stresu rodzicielskiego.
Omawiając objawy ADHD w wieku przedszkolnym, należy podkreślić, że nie powinno się diagnozować ADHD lub prowadzić ten proces diagnostyczny z niezwykłą ostrożnością przed 4 rokiem życia dziecka. Jedną z przyczyn jest fakt, że objawy, które otoczenie może interpretować jako ADHD, mają zupełnie inne podłoże i mogą być na przykład przejawem innych zaburzeń neurorozwojowych, efektem niewłaściwego stylu rodzicielskiego, następstwem wydarzenia traumatycznego czy określonych chorób somatycznych.
ADHD w okresie wczesnoszkolnym
Dziecko z ADHD w wieku szkolnym przede wszystkim ma niezwykle duże trudności w zakresie uwagi, które w znaczącym stopniu wpływają na jego funkcjonowanie w szkole. Jest podatne na bodźce rozpraszające (tzw. dystraktory), nie jest w stanie skupiać się na wykonywanym zadaniu, a przede wszystkim ma bardzo duże trudności z kończeniem rozpoczętych zadań i aktywności. Bardzo często gubią przedmioty. Ze względu na nadmierną impulsywność ma kłopoty z przewidywaniem konsekwencji swoich zachowań, a także nie uczy się w oparciu o swoje doświadczenia, co sprawia, że otoczenie ma wrażenie, że dziecko cały czas powtarza te same niewłaściwe zachowania. Na tym etapie szkolnym inne dzieci rozwijają umiejętności, które umożliwiają im efektywną naukę w szkole. Różnica pomiędzy ich funkcjonowaniem a funkcjonowaniem dziecka z ADHD jest coraz bardziej widoczna. Nauczyciel może tak dostosować warunki i sposoby nauczania, aby umożliwić dziecku z ADHD osiąganie satysfakcjonujących i zgodnych z wkładanym wysiłkiem sukcesów szkolnych. Jednak częściej zdarza się, że dziecko doświadcza niepowodzeń szkolnych i odrzucenia przez rówieśników. Jest to jeden z głównych czynników, który może wpływać negatywnie na samoocenę dziecka z ADHD. Inną trudnością mająca znaczący wpływ na funkcjonowanie szkolne dzieci z ADHD są współwystępujące specyficzne trudności w uczeniu się, jak dysleksja, dysgrafia, dysortografia czy dyskalkulia. Ewaluacja przeprowadzona przez psychologa może pomóc określić mocne strony i trudności w nauce oraz dopasować wymagania i sposoby nauczania do możliwości dziecka i określić zalecenia w zakresie niezbędnego wsparcia w klasie.
Bardzo często u dzieci z ADHD w wieku wczesnoszkolnym, coraz bardziej widoczne są trudności w domu, podczas wyjść z opiekunami (na przykład podczas zakupów, w parku lub odwiedzając innych członków rodziny) czy w innych miejscach, w których przebywa dziecko (na przykład zajęcia pozaszkolne). Dzieci z ADHD przerywają, przeszkadzają w aktywnościach innych osób, mogą mieć trudności z podejmowaniem współpracy, a impulsywność wpływa na kłopoty z dyscypliną powodując nieumyślne a nie celowe łamanie zasad. Wydają się być lekkomyślne i ciągle ulegają wypadkom. Rodzice mogą zauważyć, że inni członkowie rodziny odmawiają opieki nad dzieckiem, a koledzy nie zapraszają ich na przyjęcia, ani nie wychodzą się z nimi bawić. Bardzo często doświadczają wykluczenia i izolowania z grupy rówieśniczej. Nasilone objawy związane z nadruchliwością i impulsywnością wpływają na sposób postrzegania przez otoczenie trudności i zachowań dzieci z ADHD. Widziane są jako ciągle kwestionujące zdanie dorosłych, przekraczające granice i niestosujące się do zasad. Czasami otoczenie może mieć skłonność do przypisywania intencjonalnie agresywnych zachowań dzieciom z ADHD. Warto podkreślić, że zachowania agresywne nie są objawem ADHD. Natomiast impulsywność i nadruchliwość leżąca u podłoża zachowań niekontrolowalnych sprawia, że dzieci z ADHD są postrzegane przez otoczenie jako wybuchowe, niewspółpracujące czy dominujące.
Wiele dzieci z ADHD ma trudności ze snem, które dodatkowo są wzmacniane przez trudności z wypracowaniem właściwych nawyków związanych z odpowiednią higieną snu. Przewlekłe trudności ze snem (zbyt krótki sen) mogą być przyczyną dużych trudności w funkcjonowaniu. W rezultacie przez te dodatkowe trudności, rodzice mogą mieć poczucie, że cały czas mierzą się z tymi samymi trudnymi sytuacjami. W wyniku tego relacje rodzinne mogą ulegać znacznemu napięciu, a w niektórych przypadkach mogą popsuć się, przynosząc dodatkowe trudności. Taka sytuacja oczywiście może mieć wpływ na to, jak dzieci postrzegają swoją rolę w tych sytuacjach, a w konsekwencji w jaki sposób to doświadczenie wpłynie na ich myśli o sobie i emocje z tym związane.
ADHD u młodych ludzi
W okresie dojrzewania zmniejsza się poziom nadaktywności, charakterystycznej dla funkcjonowania młodszych dzieci i przyjmuje ona postać ciągle odczuwanego wewnętrznego niepokoju. Najbardziej widoczne u adolescentów są trudności z uwagą i niezwykle nasilona impulsywność. Nasilona impulsywność odpowiada za niską kontrolę impulsów, problemy z kontrolą emocji, częste wchodzenie w konflikty, wzmożoną reaktywność i drażliwość. Trudności z uwagą są jedną z przyczyn tego, że adolescenci z ADHD osiągają oceny poniżej ich możliwości intelektualnych. Kłopoty z opanowaniem i wykorzystaniem wiedzy, trudności organizacyjne, niedotrzymywanie terminów, brak systematycznej pracy, dezorganizują ich funkcjonowanie szkolne. Nastolatki z ADHD są bardziej narażone na niepowodzenia szkolne, przedwczesne porzucanie szkoły lub studiów, zachowania ryzykowne, uzależnienia, otyłość, ciąże w wieku nastoletnim czy konflikty z prawem. Niektórzy z nich, mogą rozwijać agresywne i antyspołeczne zachowania, co dodatkowo komplikuje ich funkcjonowanie.
Trudności wynikające z wpływu objawów ADHD na funkcjonowanie nastolatków i jednocześnie zachodzące zmiany związane ze specyfiką okresu dojrzewania wpływają negatywnie na samoocenę co może prowadzić do zniekształconego i niespójnego obrazu siebie młodych ludzi. Nastolatki z ADHD zagrożone są ryzykiem pojawienia się problemów wtórnych takich jak: narastające trudności na kolejnych etapach życia, frustracja z powodu niesatysfakcjonującego sukcesu szkolnego i życiowego, problemy w relacjach z innymi i objawy depresyjne.
ADHD w dorosłym życiu
Szacuje się, że u około 30-66% osób z objawami ADHD w dzieciństwie, utrzymują się one w życiu dorosłym. Częstość występowania ADHD w całej populacji wynosi około 9%, z czego wśród dorosłych około 4,4%.
Dorośli z ADHD często mierzą się ze specyficznym objawem jakim jest dysregulacja emocjonalna przejawiająca się labilnością emocjonalną, drażliwością i wybuchowością. Mają kłopoty z utrzymaniem pracy, ze względu na większe prawdopodobieństwo zwolnienia z pracy czy impulsywnego porzucania pracy. Osoby z ADHD bardzo często próbują wielu zawodów, zanim uda im się znaleźć taki, w którym mogą odnieść sukces. Często prowadzą własną działalność gospodarczą. W miejscu pracy dorośli z ADHD mają więcej trudności interpersonalnych z pracodawcami i kolegami. Dodatkowe problemy mogą wynikać z ciągłych spóźnień, absencji, nadmiernych błędów i niezdolności do realizacji oczekiwanych zadań czy dotrzymywania terminów. Codzienne czynności jak płacenie rachunków, gotowanie, robienie zaplanowanych zakupów, pranie czy sprzątanie stanowić mogą duże wyzwanie dla osób z ADHD i niezwykle negatywnie wpływają nie tylko na ich funkcjonowanie, ale i partnera bądź rodziny. W życiu osobistym częściej doświadczają problemów w relacjach i rozpadów związków. Ryzyko nadużywania substancji i narkotyków jest znacznie większe u dorosłych z utrzymującymi się objawami ADHD, którzy nie otrzymywali leków.
Również prowadzenie pojazdów wiąże się z dodatkowym ryzykiem. Osoby z ADHD łatwo rozpraszają się i trudno im skupić się na prowadzeniu pojazdu wtedy, gdy jadą wolno, ale jednocześnie mają tendencje do jazdy szybkiej, w sposób niedostosowany do warunków. Szacuje się, że kierowcy z ADHD przejawiają większą skłonność do naruszania przepisów ruchu drogowego.
Współwystępujące zaburzenia
Szacuje się, że co najmniej 65% dzieci z ADHD ma jedno lub więcej współwystępujących zaburzeń. Najczęściej współwystępującymi zaburzeniami w dzieciństwie są zaburzenia lękowe, tiki (w tym zespół Tourette’a) czy specyficzne trudności szkolne. W okresie adolescencji i dorosłości, z ADHD często współwystępują zaburzenia lękowe, zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne lub zaburzenia depresyjne. Najczęstszym powikłaniem nieleczonego ADHD są zaburzenia opozycyjno-buntownicze (ODD), a doświadczane trudności mogą wpływać na to, czy dzieci z zagrożeniem przechodzą w stan niekorzystnego zachowania antyspołecznego, co skutkować może pojawieniem się objawów zaburzeń zachowania (CD). ADHD i zaburzenia ze spektrum autyzmu (ASD) wykazują się wysokim wskaźnikiem współwystępowania. Szacuje się, że u ponad połowy osób ze zdiagnozowanym ASD obecne są objawy ADHD.
Podsumowanie
ADHD jest zaburzeniem, które może wpływać na wszystkie aspekty życia. Jest zaburzeniem neurorozwojowym, związanym ze specyficznym funkcjonowaniem układu nerwowego, które wpływa na sposób przetwarzania informacji przez mózg, prowadząc do trudności z koncentracją uwagi, nadmierną impulsywnością i ruchliwością. Objawy ADHD u dziecka mogą zwiększyć prawdopodobieństwo pojawienia się zaburzeń w funkcjonowaniu rodziny, zakłóconych relacji między rodzicami a dzieckiem, obniżonej skuteczności rodzicielskiej oraz zwiększonych poziomów stresu u rodziców, zwłaszcza gdy ADHD współwystępuje z problemami zachowania. Objawy ADHD sprawiają, że wychowywanie dziecka jest trudniejsze, natomiast należy podkreślić, że nigdy błędy wychowawcze nie są przyczyną pierwotnych symptomów.
Życie z osobą dotkniętą zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi może być wyzwaniem. Nie tylko dla samej osoby z ADHD, ale także dla jej bliskich, którzy starają się radzić sobie z charakterystycznymi cechami i wyzwaniami związanymi z tym zaburzeniem. Osoby żyjące z partnerem dotkniętym ADHD muszą nauczyć się zrozumieć jego unikalne cechy i ustalić jasne granice. Komunikacja i akceptacja są kluczowe, aby utrzymać zdrowe relacje w związku. Warto pamiętać, że trudności wynikające z ADHD nie są wynikiem złej woli, ale przejawem zaburzeń uwagi i impulsywności.
Diagnoza ADHD jest zwykle stawiana u dzieci, ale coraz częściej zaburzenie rozpoznawane jest także u dorosłych. Osoby z ADHD doświadczają wielu trudności w codziennym funkcjonowaniu. Pomimo że ADHD nie jest zaburzeniem, które można wyleczyć, istnieją sposoby, które pomagają radzić sobie z jego objawami. Obejmują one różnego rodzaju treningi umiejętności ukierunkowane na objawy związane z zaburzeniami uwagi i dysregulacją emocjonalną, a w przypadku większych trudności lub występujących zaburzeń współwystępujących proponowanym oddziaływaniem jest psychoterapia. Istnieje również wiele modeli skutecznego leczenia farmakologicznego.
ADHD nie wyklucza wysokich osiągnięć edukacyjnych, osobistych i zawodowych. Warto podkreślić, że specyfika objawowa ADHD nie musi wiązać się wyłącznie z negatywnymi konsekwencjami. Osoby z ADHD potrafią generować bardzo dużo oryginalnych i kreatywnych pomysłów, potrafią działać pod presją czasu, są w stanie pracować bez przerwy przez długi czas a także potrafią podejmować szybkie, trudne i trafne decyzje. Natomiast ciągłe mierzenie się z objawami i ich konsekwencjami zwiększa ryzyko wkraczania w dorosłość z obciążeniem negatywnymi doświadczeniami wyniesionymi z dzieciństwa i okresu dojrzewania.
