O uzależnieniu behawioralnym, uzależnieniu od jakiejś czynności mówimy wtedy, gdy jej wykonywaniu towarzyszy wewnętrzny przymus lub silne pragnienie jej rozpoczęcia i kontynuowania. Uzależniony spędza dużo czasu na wykonywaniu określonej czynności, ale również wyobrażaniu jej sobie, a planowanie jej zajmuje myśli i coraz więcej czasu. Trudnością staje się natomiast kontrolowanie tych zachowań, potem zwiększa się tolerancja, czyli osoba uzależniona potrzebuje coraz częściej wykonywać daną czynność, aby osiągnąć ten sam efekt psychologiczny.
Korzystanie z internetu
Uzależnienie od Internetu opisywane jest jako zgeneralizowane problemowe używanie Interentu (tzw. siecioholizm) negatywnie wpływające na funkcjonowanie psychiczne, fizyczne, społeczne i interpersonalne danej osoby, prowadzące do pogorszenia jakości życia. Dzieci i młodzież są grupą szczególnie narażaną na ryzykowne używanie lub uzależnienie ze względu na traktowanie sieci jako sposobu na ucieczkę przed problemami czy poszukiwanie informacji lub relacji.
Uzależnienie od gier wideo
Gry video mają nie tylko negatywny wpływ na użytkowników. Pozwalają na zaspokojenie potrzeb takich jak zabawa i interakcje z rówieśnikami w świecie wirtualnym. Dodatkowo zapewniają nieprzewidywalne i intensywne gratyfikacje (silnie działają na układ nagrody).
| POZYTYWNY WPŁYW GRANIA | NEGATYWNY WPŁYW GRANIA |
| rozwój umiejętności wzrokowo-przestrzennych | ryzyko uzależnienia |
| nabywanie wiedzy z różnych przedmiotów i obszarów | zaniedbywanie aktywności fizycznej |
| nabywanie umiejętności pisania, czytania, liczenia | wycofywanie się z realnych interakcji społecznych |
| nauka języków obcych | konflikty w rodzinie |
| kształtowanie umiejętności społecznych | brak konsekwencji czynów w wirtualnym świecie i próby przenoszenia zachowań do świta realnego |
Największy potencjał uzależnieniowy mają gry online, gdzie gra równocześnie ze sobą wielu graczy (MMO). 70 % nastolatków gra okazjonalnie w gry online, z czego ponad 40% w gry MMO. Niezwykle istotnym, negatywnym aspektem gier, jest problem ekspozycji na przemoc w czasie gier. W ocenie specjalistów negatywne oddziaływanie przemocy pokazywanej w czasie gier jest znacząco silniejsze niż pokazywanej w tv. Gracz nie tylko ogląda przemoc, ale i sam jej dokonuje, decydując o życiu bohaterów gier. Szczególnie szkodliwe jest kojarzenie przemocy z nagrodą, np. stosowanie przemocy, zabicie kogoś jest warunkiem przejścia na kolejny poziom. Ważnym problemem jest również brak odczuwalnych konsekwencji za wirtualne czynności – dokonywaną przemoc, zachowania antyspołeczne, niebezpieczne zachowania grożące utratą zdrowia lub życia bohatera. Taka iluzja może powodować próby przenoszenia zachowań do świata realnego.
Sygnały ostrzegawcze uzależnienia od komputera, gier i Internetu są takie same:
- dziecko opuszcza lekcje, wagaruje, opuszcza się w nauce
- staje się drażliwy, konfliktowy, agresywny
- kłamie zapytane, ile czasu spędza przed komputerem, ile czasu poświęca na granie
- ma trudności z podejmowaniem innych tematów niż gry
- przybieranie na wadze (nadmiernie siedzący tryb życia)
- wady postawy i wzroku, pęcherze i modzele, drętwienie palców, syndrom trzęsących się dłoni, bóle szyi i nadgarstków
- możliwość pojawiania padaczki fotogennej, która jest wywołana seriami bodźców świetlnych i dźwiękowych
Czynniki ryzyka uzależnienia od komputera, gier i Internetu, czyli „zagubiony w sieci”:
- wiek dziecięcy i nastoletni
- niski poziom integracji z klasą
- poczucie osamotnienia i odczuwany stres
- brak dostępu o innych form aktywności
- spędzanie dużo czasu w otoczeniu uzależnionym lub używającym nowych technologii w sposób problemowy
- cechy osobowościowe – introwersja, impulsywność, poszukiwanie nowości, niski poziom samoregulacji i samokontroli
- niska inteligencja emocjonalne
- zaburzenia neurorozwojowe (ADHD, zaburzenia ze spektrum autyzmu)
- depresja, zaburzenia lękowe czy fobia społeczna
- trudności w obszarze relacji społecznych
- normalizowanie nadmiernej ilości czasu spędzanej w internecie
- wczesna ekspozycja na nowe technologie
- ogólna dostępność Internetu
- brak alternatywnych form spędzania czasu
Uzależnienie od portali społecznościowych
Nazywane również socjomanią internetową, oznacza uzależnienie od chatów, mediów społecznościowych i internetowych kontaktów społecznych. Pojawiaj się dyskomfort psychiczny związany z niemożnością bycia w kontakcie online – niepokój, zmienny nastrój, drażliwość aż do wybuchów agresji.
Sygnały ostrzegawcze:
- wzrost aktywności i zaangażowania związany z obecnością online
- wycofanie i utrata czerpania przyjemności z innych źródeł
- trudności w nawiązywaniu kontaktów w świecie realnym
- nawiązywanie znajomości wyłącznie w sieci
- wycofywanie się z relacji z rodziną i przyjaciółmi
- pojawiające się trudności w sferze komunikacji niewerbalnej
- objawy fizyczne – bezsenność, zmęczenie
Uzależnienie od telefonu komórkowego (smartfona)
Fonoholizm / smartwica – to zaburzenie polegające na nadużywaniu smartfona. Osoba uzależniona prawie cały czas kontroluje powiadomienia, SMS-y, informacje w mediach społecznościowych, a na sytuacje uniemożliwiające korzystanie z telefonu reaguje niepokojem lub agresją. Odczuwa głęboki dyskomfort, gdy zapomina o zabraniu ze sobą telefon lub gdy rozładuje się bateria. Zdarza się, ze wstaje w nocy, żeby sprawdzić czy nie przyszły jakieś wiadomości.
Sygnały ostrzegawcze:
- ciągłe noszenie i używanie telefonu
- zespół kciuka – choroba niedokrwienna kciuka, wywołana ciągłym „esemesowaniem”
- drażliwość, lęk, agresja w momencie utraty, odebrania, rozładowania telefonu
- świetna orientacja w ofertach operatorów sieci, modelach telefonów, nowościach
- przy utracie i niemożności używania telefonu mogą pojawić się bóle głowy, trudności z koncentracją uwagi, pobudzenie ruchowe, nerwowość, kłopoty ze snem
Hazard
Do najpopularniejszych from hazardu wśród dzieci i młodzieży, bo najbardziej dostępną, są automaty do gry, Lotto i konkursy SMS. Inne formy hazardu dostępne dla nastolatków online – czyli e-hazard, a także gra w karty i kości. Jest to forma uzależnienia bardzo trudna do rozpoznania u dzieci i młodzieży. Patologiczny hazard polega na częstym, powtarzającym się uprawianiu gier hazardowych. Czynność ta zaczyna przeważać nad innymi czynnościami wykonywanymi przez dziecko, zajmuje jego uwagę, dziecko poświęca dużo czasu na myślenie o grach i ich planowaniu.
Dlaczego nastolatki są tak mocno podatne na uzależnienia od hazardu?
Hazard wywołuje mocne, skrajne emocje, może zapewnić pewnego rodzaju niezależność finansową, czy zapewnić status i akceptację w określonych grupach rówieśniczych. Pozwalają zdobyć uznanie rówieśników, co może być dużą pokusą dla nastolatków z niewystarczającymi umiejętnościami społecznymi i wsparciem rówieśniczym.
Sygnały ostrzegawcze:
- nagła zmiana w zachowaniu – izolacja, wycofanie, porzucenie zainteresowań
- zaniedbany wygląd, wagary, pogorszenie wyników w nauce
- zmiany w zachowaniu związane z gorszą regulacja emocjonalną, drażliwość, apatia, nerwowość, nadmiernie pobudzenie
- częste rozmowy o hazardzie, zakładanie się „na żarty”, brak pieniędzy, nieopłacanie zbiórek, pożyczki od rówieśników, nagłe zainteresowanie się dziedzinami sportu, które mogą być objęte są zakładami bukmacherskimi.
Dlaczego ta a nie inna osoba?
Jednym z ważniejszych czynników ryzyka hazardu jest jakość systemu rodzinnego. Kult pieniądza, konsumpcjonizm, niski status majątkowy, rozbity, dysfunkcyjny system rodzinny, dodatkowo śmierć znaczącego bliskiego, przemoc, poczucie odrzucenia, samotność mogą być czynnikami predysponującymi.
Zakupoholizm
Zakupoholizm polega na odczuwaniu niepohamowanego impulsu do kupowania przekraczającego możliwości finansowe danej osoby i czynność ta przyczynia się do zaburzenia funkcjonowania. Osoba jest nadmiernie zaabsorbowana robieniem zakupów lub planów zakupowych, robi zakupy w sposób nadmierny, niewłaściwy i poza kontrolą. Jej potrzeby, myśli i zachowania związane z kupowaniem zajmują nadmiernie dużo czasu, przyczyniając się do powstania poczucia winy, niezadowolenia i w konsekwencji do poważnych trudności osobistych lub finansowych. Jest to kolejne dość mocno rozpowszechnione uzależnienie behawioralne wśród nastolatków, szczególnie dziewcząt.
Specyficznym zachowaniem dla zakupoholika jest nierozpakowywanie zakupionych towarów, częste zwroty lub odsprzedaż w celu kontynuowania procesu zakupowego.
Sygnały ostrzegawcze – uzależnienie od zakupów.
- nieumiejętność uzasadnienia dokonanych zakupów
- nadmierna złość lub przesadne tłumaczenie w momencie zapytania o zakup
- rozdrażnienie, chwiejność emocjonalna (spowodowana niemożnością dokonania zakupów)
- rozmowy zaczynają się ograniczać do tematów związanych z dokonanymi zakupami lub planami zakupowymi; trudności z koncentracją i pamięcią
- kradzieże, zapożyczanie się jak w przypadku hazardu.
- zmiany w zachowaniu związane z gorszą regulacja emocjonalną, drażliwość, apatia, nerwowość, nadmiernie pobudzenie
Czynniki ryzyka:
- jednym z podstawowych czynników ryzyka zakupoholizmu obok płci żeńskiej jest okres adolescencji
- materializm i konsumpcjonizm jako wartości indywidualne
- słabe więzi w systemie rodzinnym
- brak w rodzinie podstawowej edukacji dotyczącej aspektów finansowych, nauka wartości pieniądza, komunikaty dotyczące wyborów finansowych
- wysokie dochody w rodzinie lub nagłe zubożenie rodziny pochodzenia
- uzależnienia w rodzinie
- rola w grupie rówieśniczej oparta na statusie posiadania
- rola modelowania w rodzinie – brak struktura wydatków i dyscypliny finansowej
- media, szczególnie społecznościowe, „influencerzy”, reklama
Gdzie szukać pomocy?
Uzależnienia behawioralne leczone są przez psychologa dzieci i młodzieży oraz przez psychiatrę dzieci i młodzieży. Zazwyczaj poddaje się dziecko psychoterapii. W razie widocznych, niepokojących zmian w zachowaniu dziecka, należy zgłosić się na konsultację psychologiczną.
