Interwencje poznawczo – behawioralne w terapii nastolatka z ADHD

ADHD, określane jako zespół hiperkinetyczny lub inaczej – zespół nadpobudliwości psychoruchowej jest częstym zaburzeniem neurorozwojowym. Dotyka dzieci, młodzież i dorosłych na całym świecie. Zaburzenie to, często współistnieje z innymi zaburzeniami, co utrudnia diagnozę i leczenie (Barbaresi i in., 2020). Nastolatki z ADHD mogą mieć trudności w szkole, domu, relacjach społecznych i codziennym funkcjonowaniu, co z kolei może przyczyniać się do rozwoju zaburzeń lękowo – depresyjnych. Terapia ADHD jest wyzwaniem ze względu na obszerny i zróżnicowany obraz zaburzenia oraz częste trudności nastolatków z kontrolą emocji, procesami hamowania czy samoświadomością. W związku z tym, techniki CBT są coraz częściej stosowane, jako metoda pracy z nastolatkiem z ADHD, a przegląd rodzajów terapii zmniejszających objawy oraz poprawiających funkcjonowanie jest ważnym zagadnieniem.

Cz.1 informacje ogólne

I podstawowe informacje o ADHD

ADHD, czyli zespół hiperkinetyczny jest zaburzeniem neurobiologicznym, związanym z nieprawidłowym stężeniem dopaminy – przede wszystkim w korze przedczołowej, prążkowiu i jądrze półleżącym. Wpływa to na zdolność do utrzymywania uwagi, procesy hamowania, nadmierną aktywność i impulsywność oraz funkcje wykonawcze. Osoby z ADHD mogą mieć dodatkowo trudności z regulacją emocji i kontrolą impulsów oraz obniżone umiejętności społeczne. Barkley (2022), psycholog kliniczny i badacz ADHD, przedstawia model ADHD, który obejmuje siedem głównych obszarów funkcjonowania zwanych modalnościami ADHD (Barkley, 2022):

1. Uwaga: osoby z ADHD często mają trudności z utrzymaniem uwagi, zwłaszcza w sytuacjach wymagających skoncentrowanego wysiłku. Zaburzenia uwagi ujawniają się m. in. w trudnościach z utrzymaniem uwagi na zadaniach, zapominaniu o codziennych obowiązkach czy łatwym oddziaływaniu na bodźce zewnętrzne.
2. Impulsywność: w tej modalności chodzi o trudności w kontrolowaniu reakcji i hamowaniu impulsów. Osoby z ADHD mogą podejmować szybkie decyzje bez dostatecznego zastanowienia się nad konsekwencjami.
3. Organizacja czasu: ten aspekt odnosi się do trudności w organizowaniu czasu, planowaniu działań oraz przewidywaniu, ile czasu zajmie wykonanie danego zadania. Osoby z ADHD mogą mieć problemy z zarządzaniem czasem i często zaniedbują zadania, które wymagają długotrwałego zaangażowania.
4. Emocje: Barkley (2022) podkreśla znaczenie emocji w funkcjonowaniu osób z ADHD. Mogą one doświadczać intensywnych emocji, a także mieć trudności w regulacji nastroju. Impulsywność emocjonalna może prowadzić do trudności w relacjach społecznych.
5. Aktywność: modalność ta odnosi się do poziomu aktywności fizycznej i psychoruchowej. Osoby z ADHD często charakteryzują się nadmierną aktywnością, zwłaszcza w sytuacjach, w których wymaga się spokoju i skupienia.
6. Pamięć: Barkley (2022) wskazuje na trudności związane z pamięcią roboczą i operacyjną u osób z ADHD. Zaburzenia te mogą wpływać na zdolność zapamiętywania informacji i utrzymania ich w pamięci przez odpowiedni czas.
7. Motywacja: osoby z ADHD mogą mieć trudności w motywowaniu się do długotrwałych i wymagających wysiłku działań.

Według klasyfikacji ICD -10 (2000) zaburzenia hiperkinetyczne zawsze mają swój początek na wczesnym etapie rozwoju, zwykle w ciągu pierwszych 5 lat życia dziecka. Według klasyfikacji DSM-V (2018) oraz najnowszych wytycznych NICE (2018) pierwsze objawy nieuważności lub nadruchliwości obecne były przed 12 rokiem życia. Uważa się, że ADHD jest niedostatecznie rozpoznawane u dziewcząt i kobiet, przez co są rzadziej kierowane na badania w kierunku ADHD, a w efekcie rzadziej zostają objęte opieką specjalistyczną, co w konsekwencji może prowadzić do rozwoju zaburzeń opozycyjno – buntowniczych, zaburzeń zachowania, depresji, lęku i in. (NICE, 2018).

DSM -V (2018) wyróżnia 3 podtypy ADHD:

• z przewagą nieuwagi
• z przewagą nadaktywności/impulsywności
• mieszany.

Typ z przewagą nieuwagi charakteryzuje się trudnościami w utrzymaniu uwagi, organizacji czasu, planowaniu, zarządzaniu czasem, wykonywaniu zadań według określonych sekwencji, unikaniem zadań wymagających długotrwałego wysiłku, częstym zapominaniem, gubieniem.

Typ z przewagą nadaktywności/impulsywności cechuje się nadmierną aktywnością fizyczną, impulsywnością oraz trudnościami w utrzymaniu spokoju i kontroli nad swoim ruchem. Charakterystyczne są trudności z kontrolą ruchów, zachowaniem spokoju ruchowego oraz utrzymaniem uwagi w sytuacji statycznej. Obserwuje się gadatliwość, tendencję do przerywania, podejmowanie działań bez wcześniejszego rozpoznania sytuacji i refleksji.

Typ mieszany łączy ze sobą objawy dwóch wyżej opisanych typów.

II Charakterystyczne symptomy ADHD u nastolatków

Objawy ADHD u nastolatków mogą być złożone i różnić się w zależności od podtypu ADHD oraz indywidualnych cech danej osoby. Do typowych objawów i zachowań nastolatków z ADHD) zaliczyć można (Pisula i Wolańczyk, 2015):

• nadruchliwość zmienia się w uczucie wewnętrznego niepokoju
• niska samoocena
• trudności w relacjach społecznych
• zaburzenia koncentracji uwagi-niskie umiejętności dotyczące planowania i organizacji swoich działań
• trudności w wybieraniu i realizacji najważniejszych celów
• osiąganie gorszych od swoich potencjalnych możliwości wyników w nauce, potem w pracy
• popełnianie licznych błędów w pracach, niedokończenie
• niskie umiejętności rozwiązywania problemów.

Dość istotne wydaje się widzenie nie tylko cieni, ale i blasków ADHD u nastolatków. Wczesna identyfikacja problemu oraz wprowadzenie strategii radzenia sobie, mogą skutkować bardzo dobrymi efektami. Nadpobudliwość psychoruchowa nie wiąże się z obniżeniem intelektu, lecz z deficytami poznawczymi, skorelowanymi z problemami z uwagą. Wskazuje się na często wysoki poziom kreatywności i myślenia dywergencyjnego osób z ADHD (Grzegorzewska i in. 2020).

Obraz ADHD zmienia się wraz z wiekiem i wymaga dostosowania interwencji terapeutycznych do etapu rozwojowego, na którym znajduje się osoba. Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD) często utrzymuje się do okresu dojrzewania i charakteryzuje się takimi samymi deficytami w funkcjonowaniu, jakie występowały w dzieciństwie. Leki łagodzą objawy ADHD, ale nie wpływają w sposób niezawodny na funkcjonowanie. Istnieje zatem ogromne zapotrzebowanie na leczenie psychospołeczne młodzieży z ADHD. Niemniej jednak, w porównaniu z obszerną literaturą dotyczącą dzieci z ADHD, odnotowano znacznie mniej danych na temat interwencji psychospołecznych dla młodzieży z ADHD. Interwencje terapii poznawczobehawioralnej stosowane u nastolatków, opierają się bardziej na tradycyjnych zasadach behawioralnych niż na założeniach terapii poznawczej (Antsheli Olszewski, 2014). W innym źródle możemy znaleźć informacje, że terapia poznawczo-behawioralna u młodzieży oznacza uświadomienie sobie, że większość naszych zachowań i emocji z nimi związanych nabyliśmy w procesie społecznego uczenia się w sposób nieświadomy. Zrozumienie tego faktu pozwala na stworzenie, nauczenie się od nowa innego sposobu reagowania na zaistniałe sytuacje (Chrzanowska i Święcicka, 2011).

III Rozpowszechnienie ADHD

Szacunki dotyczące częstości występowania ADHD podawane w poszczególnych badaniach znacznie się różnią. Jednak zbiorcze wyniki obszernej metaanalizy (Willcutt, 2012), w której przeanalizowano łącznie 86 badań dzieci i młodzieży (N =163 688 osób) oraz 11 badań dorosłych (N =14 112 osób) wskazują, że częstość występowania ADHD według DSM-IV jest podobna, niezależnie od tego, czy ADHD diagnozuje się na podstawie ocen rodziców, ocen nauczycieli, czy też najlepszej szacunkowej procedury diagnostycznej dzieci i młodzieży (5,9-7,1%) czy metodą samoopisu u młodych dorosłych (5,0%). Co ciekawe, analizy podtypów diagnostycznych wykazały, że typ z przewagą nieuwagi jest najczęściej występującym typem ADHD w populacji, jednak to osoby z typem mieszanym są najczęściej kierowane do opieki klinicznej. Ponadto w przytaczanej metaanalizie, nie stwierdzono znaczących dominujących różnic między krajami lub regionami świata. Stwierdzono jednak, że konieczne są dodatkowe badania, do określenia etiologii częstszego występowania ADHD u mężczyzn niż u kobiet oraz czy częstość występowania badanego zaburzenia różni się w zależności od statusu społeczno-ekonomicznego.(Willcutt, 2012)

Cz. 2 Terapia ADHD

I podstawy i zasadność terapii CBT w leczeniu ADHD

Badania i praktyka kliniczna wskazują, że kompleksowe podejście, które łączy farmakoterapię, terapię poznawczo-behawioralną i edukację, jest często skuteczne w leczeniu ADHD (NICE, 2018). Ocenę skuteczności terapii poznawczo-behawioralnej (CBT) w leczeniu ADHD u nastolatków przeprowadzono m.in. na podstawie zmodyfikowanego protokołu dla dorosłych (Safren i in., 2005). Interwencja obejmowała: psychoedukację na temat ADHD, trening uczenia się, poszerzanie umiejętności planowania i organizacji, redukcji prokrastynacji, doskonalenia umiejętności komunikacyjnych i kontroli gniewu. W badaniu wzięło udział 68 nastolatków z ADHD. Rodzice i nauczyciele ocenili, że korzyści odniosła młodzież o podtypie z przewagą deficytów uwagi oraz z podtypem mieszanym. Ponadto największe korzyści zaobserwowano u nastolatków z ADHD bez zaburzeń współwystępujących oraz ze współwystępującymi pod postacią zaburzeń lękowych lub depresji, niż u tej młodzieży, u której współwystępowało zaburzenie zachowania lub zaburzenie opozycyjno-buntownicze (Antsheli in., 2012). Głównym celem terapii CBT w ADHD jest pomoc nastolatkom w rozwinięciu umiejętności radzenia sobie z trudnościami związanymi z tym zaburzeniem. Terapia ta koncentruje się na zmianie negatywnych myśli i przekonań, rozwijaniu strategii radzenia sobie z emocjami i szkoleniu w umiejętnościach społecznych. Oddziaływania ukierunkowane na ADHD mają na celu zniwelowanie trudności, wynikających z tego zaburzenia oraz lepsze radzenie sobie z objawami. Głównym z celów terapii CBT jest także zapobieganie występowaniu wtórnych zaburzeń, takich jak: zaburzenia lękowe i depresyjne, opozycyjno-buntownicze czy zaburzenia zachowania (Kaźmierczak-Mytkowska i Wiśniewski, 2012). Zasadność i konieczność terapii ADHD odwołuje się do modelu ADHD (Young, 2013) oraz negatywnych konsekwencji, wynikających z nieleczonego ADHD takich, jak np.: problemy w szkole i w nauce, a w przyszłości pracy, trudności w relacjach społecznych, niskie poczucie własnej wartości, problemy emocjonalne (obniżony nastrój, lęk, agresja), zwiększone ryzyko uzależnień, samobójstw, wypadków i urazów, podejmowanie zachowań ryzykownych, ogólne obniżenie jakości życia (Barkley, 2021; Barbaresi, 2013).

Ponadto:

Terapia poznawczo-behawioralna nastolatka z ADHD zakłada takie interwencje, jak:

1. Edukacja i samoświadomość – uczestnictwo w terapii CBT uczy nastolatków z ADHD, zapewniając im wiedzę na temat objawów, konsekwencji i strategii zarządzania tym zaburzeniem. Samoświadomość jest kluczowa dla skutecznego zarządzania ADHD, dlatego terapeuci CBT pomagają nastolatkom identyfikować swoje siły i słabości oraz analizować wpływ ich myśli i zachowań na funkcjonowanie. Psychoedukacja odbywa się także z rodzicami nastolatka.
2. Techniki zarządzania emocjami – nastolatki z ADHD często doświadczają trudności w regulacji emocji. Techniki poznawczo-behawioralne, takie jak uczenie się rozpoznawania i zmieniania myśli, pomagają im kontrolować reakcje emocjonalne. Terapeuci również uczyli strategii relaksacyjnych, takich jak głębokie oddychanie i medytacja, które pomagają wzmocnić umiejętności radzenia sobie z frustracją i stresem.
3. Planowanie i organizacja – problemy z planowaniem i organizacją są powszechne u osób z ADHD. Terapia CBT uczy nastolatków technik zarządzania czasem, takich jak tworzenie harmonogramów i wyznaczanie celów. Dzięki temu, nastolatkowie mogą zaplanować swoje zadania i obowiązki, aby uniknąć chaosu i stresu.
4. Umiejętności społeczne – ADHD może wpływać na zdolności społeczne nastolatków. Terapia CBT pomaga im rozwijać umiejętność rozpoznawania i interpretowania niewerbalnych sygnałów społecznych, takich jak mowa ciała i ton głosu. Dodatkowo, terapeuci wprowadzają strategie nawiązywania i utrzymania relacji z rówieśnikami.

II Trening sukcesu

Trening sukcesu w terapii ADHD obejmuje różnorodne podejścia i strategie, które pomagają dzieciom i nastolatkom z ADHD radzić sobie z wyzwaniami, zwiększać skuteczność funkcjonowania i osiągać cele. Elementy treningu sukcesu w terapii ADHD to:

1. Edukacja na temat ADHD: Pierwszym krokiem jest zrozumienie samego ADHD. Edukacja pacjentów i ich rodzin na temat tego, jakie są objawy ADHD, jakie są potencjalne konsekwencje nieleczonego ADHD, oraz jakie strategie są dostępne, może pomóc w budowaniu świadomości i zrozumienia.

2. Rozwój umiejętności organizacyjnych: Wzmacnianie umiejętności organizacyjnych pomaga osobom z ADHD w zarządzaniu codziennymi zadaniami, planowaniu czasu i utrzymywaniu porządku. To może obejmować korzystanie z kalendarzy, list zadań, i innych narzędzi organizacyjnych.

3. Trening umiejętności społecznych: W przypadku osób z ADHD trudności w relacjach społecznych mogą być częstym wyzwaniem. Trening umiejętności społecznych może pomóc w rozwijaniu zdolności nawiązywania i utrzymywania zdrowych relacji interpersonalnych.

4. Techniki zarządzania stresem: Osoby z ADHD często doświadczają wyższego poziomu stresu. Nauczanie technik zarządzania stresem, takich jak techniki relaksacyjne, mindfulness czy regularna aktywność fizyczna, może być ważnym elementem terapii.

5. Planowanie i ustawianie celów: Pomoc w tworzeniu realistycznych celów i planów działania może być kluczowym elementem treningu sukcesu. Pomaga to osobom z ADHD w koncentracji na priorytetach i zwiększa motywację do działania.

6. Monitorowanie postępu: Regularne monitorowanie postępu i dostosowywanie strategii w oparciu o uzyskane wyniki jest ważne. To pozwala dostosować terapię do indywidualnych potrzeb i osiągnąć lepsze rezultaty.

7. Wsparcie rodziny i otoczenia: Zaangażowanie rodziny, nauczycieli i innych bliskich osób może być kluczowe. Wspierające i zrozumiałe otoczenie może znacząco wpływać na skuteczność terapii ADHD.

8. Farmakoterapia: W niektórych przypadkach, leczenie farmakologiczne, takie jak stosowanie leków stymulujących, może być częścią kompleksowego planu terapeutycznego. Jest to jednak decyzja, którą podejmuje lekarz po przeprowadzeniu odpowiedniej oceny.

9. Korzystanie z technologii: Wykorzystanie technologii, takiej jak aplikacje mobilne do organizacji czasu czy „przypominacze”, może być pomocne w codziennym funkcjonowaniu osób z ADHD.

Trening sukcesu zakłada, że osoby z ADHD odpowiednio ukierunkowane są w stanie dużo osiągnąć (Kajka i Szymona, 2014). Osoby te często dostają negatywne informacje zwrotne, dlatego należy im pokazać zasoby, jakimi dysponują. Zasoby te można określić, jako „rezerwy”, z których mogą skorzystać w trudnych sytuacjach (Kołakowski i Pisula, 2011). Istotne jest wzmacnianie zainteresowań, ciekawości poznawczej nastolatka, organizowanie mu przestrzeni do rozwoju oraz stosowanie częstych wzmocnień pozytywnych i pozytywnych informacji zwrotnych. Zainteresowania są najlepszą płaszczyzną do eksplorowania zasobów (Kołakowski i Pisula, 2011). Nic tak nie motywuje, jak sukces. Nastolatek z ADHD lepiej funkcjonuje, przez co daje innym osobom pole do udzielenia mu pozytywnych informacji zwrotnych wtedy, gdy działa według określonej, znanej mu struktury oraz dzieli zadania na mniejsze etapy, które wykonuje kolejno. Częstą techniką, służącą do nadania struktury są mapy myśli (Kajka i Szymona, 2014). Mapy myśli są wizualną metodą przedstawienia i przeanalizowania różnych możliwych rozwiązań sytuacji problematycznej dla dziecka i podejmowania decyzji.

III moduły terapii ADHD – model Young i Bramham

Poznawczo-behawioralny model Young i Bramham (2013) powstał na podstawie wieloletnich doświadczeń w pracy klinicznej z adolescentami i dorosłymi z ADHD. Model ten jest zintegrowanym podejściem, które pozwala zrozumieć ADHD, umożliwia przystosowanie się do diagnozy i rozwinięcie technik radzenia sobie z objawami oraz dodatkowymi, współwystępującymi zaburzeniami, czy trudnościami, dzięki informacjom psychoedukacyjnym, wykorzystaniu technik dialogu motywacyjnego i innych technik CBT. Poszczególne moduły dotyczą konkretnych objawów osiowych ADHD. Wydaje się to szczególnie istotne w związku ze zróżnicowanym i indywidualnym obrazem klinicznym ADHD u poszczególnych osób oraz podtypami ADHD, opisanymi wyżej w niniejszej pracy. Moduły według Young i Bramham (2013) podzielone są na:

• Moduły objawów podstawowych ADHD (moduł zaburzeń uwagi, moduł pamięci, moduł organizacji i zarządzania czasem, moduł impulsywności).
• Moduły dodatkowych rozpoznań i problemów (moduł: strategii rozwiązywania problemów, relacji interpersonalnych, lęku, frustracji i lęku, obniżonego nastroju i depresji, zagadnień związanych ze snem, nadużywania substancji psychoaktywnych).
• Moduł przyszłości (przygotowujący na przyszłość).

IV Model diada z rodzicem dla nastolatków

Model diada nastolatek-rodzic, którą proponuje Sibley (2016)) ma głównie poprawić funkcje wykonawcze u nastolatka. Terapia skupia się na pomaganiu rodzicom i nastolatkom poprzez motywowanie ich do współpracy na rzecz poprawy ich relacji. Program ma na celu poprawę relacji rodzic-nastolatek, na tym fundamencie wspierany jest rozwój funkcji wykonawczych i autonomii nastolatka, aby mógł skutecznie radzić sobie z zadaniami dnia codziennego. Program ten jest mocno osadzony w podejściu Dialogu Motywującego (Sibley, 2016)brak autora i daty, które kładzie nacisk na partnerstwo terapeuty z rodziną, współczucie i empatyczną akceptację rodziców i nastolatków. Rodzice i nastolatki mogą wspólnie wybierać moduły, najlepiej odpowiadające ich bieżącym potrzebom i obawom.

V Model zintegrowany Barkley

Model zintegrowany Barkley (2020) jest jednym z najbardziej znanych i skutecznych podejść do leczenia ADHD. Jest on oparty na założeniu, że ADHD wynika z dysregulacji funkcji wykonawczych mózgu, które są odpowiedzialne za regulację uwagi, impulsywność i kontrolę behawioralną. Terapia oparta na tym modelu skupia się na różnych obszarach funkcji wykonawczych, takich jak planowanie, organizacja, zapamiętywanie, samokontrola i elastyczność poznawcza. Zajmuje się również zarządzaniem emocjami i rozwiązywaniem problemów. Podstawowymi elementami terapii opartej na modelu zintegrowanym Barkley (2020) są: edukacja na temat ADHD, rozwijanie strategii zarządzania czasem i zadaniami, trening umiejętności społecznych, techniki samokontroli i samoobserwacji. Terapia może również uwzględniać farmakoterapię, jeśli jest to konieczne. Idealny pakiet według Barkley’a (2020) składa się z następujących elementów:

1. Farmakoterapia: leki na receptę są często stosowane w leczeniu ADHD i mogą pomóc w zarządzaniu niektórymi objawami, takimi jak nadpobudliwość, brak skupienia i impulsywność. Psychostymulanty, takie jak metylofenidat , są najczęściej przepisywane, ale inne leki, takie jak atomoksetyna, mogą być stosowane u niektórych osób.

2. Terapia behawioralna: takie podejście może obejmować różne strategie, takie jak trening umiejętności społecznych, trening umiejętności zarządzania czasem i organizacji, terapię poznawczo-behawioralną i terapię rodzinną. Terapia behawioralna może pomóc uczącym się kontrolować impulsy, rozwijać umiejętności rozwiązywania problemów i poprawiać zdolności interpersonalne.

3. Psychoedukacja: osoby z ADHD mogą korzystać z edukacji na temat swojego stanu i sposobów radzenia sobie z problemami. Edukacja jest ważna nie tylko dla osoby z ADHD, ale także dla jej rodziny, opiekunów i nauczycieli, aby mogli oni zrozumieć i wspomagać osobę z ADHD.

4. Wsparcie społeczne: osoby z ADHD mogą znaleźć wsparcie poprzez uczestnictwo w grupach wsparcia, takich jak grupy terapeutyczne, grupy rodziców czy grupy wsparcia dla dorosłych z ADHD. Wsparcie od innych osób, które przeżywają podobne wyzwania, może być pomocne w radzeniu sobie z trudnościami i zapewnieniu wsparcia emocjonalnego.

Podsumowanie i wnioski

Badania naukowe potwierdzają skuteczność interwencji poznawczo-behawioralnych w terapii ADHD u nastolatków. Stosowanie metod, takich jak psychoedukacja, nauczanie umiejętności radzenia sobie z trudnościami, śledzenie postępów i monitorowanie zachowań, oraz trening uwagi i koncentracji przynosi pozytywne rezultaty. Interwencje poznawczo-behawioralne skutkują poprawą koncentracji i uwagi, redukcją impulsywności oraz zmniejszeniem objawów hiperaktywności. Mają także pozytywny wpływ na jakość życia nastolatków z ADHD, przyczyniając się do zwiększenia samooceny i poprawy relacji społecznych i szkolnych. Wspieranie nastolatka z ADHD wymaga aktywnego uczestnictwa rodziców i opiekunów w terapii. Ważne jest stosowanie się do zaleceń terapeuty, edukacja na temat ADHD i zapewnienie wsparcia emocjonalnego. Budowanie pozytywnej relacji z dzieckiem poprzez słuchanie i wyrażanie zrozumienia jest kluczowe w terapii. Bardziej kompleksowe i celowe wsparcie dziecka czy nastolatka i jego otoczenia może obniżyć ryzyko wystąpienia wtórnych zaburzeń współwystępujących. Terapia poznawczo-behawioralna nie zniweluje objawów ADHD, dostarcza jednak wielu strategii adaptacyjnych, poprawiających funkcjonowanie nastolatków w codziennym życiu.

Bibliografia

American Psychiatric Association. (2018). Kryteria diagnostyczne zaburzeń psychicznych. Wydanie piąte.DSM-V. Edra Urban & Partner Antshel, K. M., Faraone, S. V., Gordon, M. (2014). Cognitive behavioral treatment outcomes in a dolescent ADHD. Journal of Attention Disorders 18(6),483-95. doi: 10.1177/1087054712443155

Antshel, K. M., Olszewski, A. K. (2014). Cognitive behavioral therapy for adolescents with ADHD. Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North America, 23(4),825-42. doi: 10.1016/j.chc.2014.05.001

Barbaresi, W. J., Campbell, L., Diekroger, E. A., Froehlich, T. E., Liu, Y. H., O’Malley, E., Pelham, W. E., Power, T. J., Zinner, S. H., Chan, E. (2020). Society for Developmental and Behavioral Pediatrics Clinical Practice Guideline for the Assessment and Treatment of Children and Adolescents with Complex Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder. Journal of Developmental & Behavioral Pediatrics 41, 35-57.

Barbaresi, W. J., Colligan, R. C., Weaver, A. L., Voigt, R. G., Killian, J. M., Katusic, S. K. (2013. Mortality, ADHD, and psychosocial adversity in adults with childhood ADHD: a prospective study. Pediatrics,131(4), 637-44. doi: 10.1542/peds.2012-2354.

Barkley, R. A. (2020). Taking Charge of ADHD, Fourth Edition: The Complete, Authoritative Guide for Parents. The Guilford Press.

Barkley, R. A. (2021). Taking Charge of Adult ADHD: Proven Strategies of Succeed at Work, at Home, and in Relationships. Guilford Publications.

Barkley, R. A. (2022). Treating ADHD in Children and Adolescents: What Every Clinician Needs to Know. Guilford Publications.

Chrzanowska, B., Święcicka, J. (2011). Oswoić ADHD. Przewodnik dla rodziców i nauczycieli dzieci nadpobudliwych psychoruchowo. Difin.

Kajka, N., Szymona, K. (2014). Terapia ADHD. Trening sukcesu w pracy z dzieckiem nadpobudliwym. CZELEJ.

Kaźmierczak-Mytkowska, A., Wiśniewski, A. (2012). Psychoterapia poznawczo-behawioralna (CBT) w leczeniu ADHD i zespołu hiperkinetycznego. Klinika Pediatryczna, 20(4), 463466.

Kołakowski, A., Pisula, A. (2011). Sposób na trudne dziecko. Przyjazna terapia behawioralna. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Lipowska, M. (2020). Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD) W: I. Grzegorzewska, L. Cierpiałkowska, A. R.Borkowska (red.), Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży (s. 352). PWN.

NICE (2018). Attention deficit hyperactivity disorder: diagnosis and management. www.nice.org.uk/guidance/ng87.

Pisula, A., Wolańczyk, T. (2015). Zespół nadpobudliwości psychoruchowej. W: T. Wolańczyk, J. Komender (red.) Zaburzenia emocjonalne i behawioralne u dzieci. Wydawnictwo Lekarskie PZWL.

Pużyński, S., Wciórka, J. (2000). Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD – 10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Kraków – Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius. Instytut Psychiatrii i Neurologii.

Safren, S. A., Perlman, C.A., Sprich S., Otto, M.W. (2015). Poskromić ADHD Poznawczobehawioralna terapia dorosłych. GWP.

Sibley, M. H.(2016). Parent-Teen Therapy for Executive Function Deficits and ADHD: Building Skills and Motivation. Guilford Publications

Willcutt, E. G. (2012). The Prevalence of DSM-IV Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder: A Meta- Analytic Review. Neurotherapeutics.;9(3),490-499. doi: 10.1007/s13311-012-0135-8.

Young, S., Bramham, J. (2013). Psychoterapia poznawczo-behawioralna ADHD nastolatków i dorosłych. Praktyczny przewodnik po terapii. PWN