W dzisiejszym społeczeństwie coraz większą uwagę poświęca się zagadnieniom związanym ze zdrowiem psychicznym i skutecznymi metodami jego leczenia. W tym kontekście, psychoterapia poznawczo-behawioralna (CBT) stanowi jedną z najbardziej znaczących i skutecznych form interwencji terapeutycznych. Jej rosnące zainteresowanie wynika z opartej na naukowych podstawach teoretycznych i udowodnionej empirycznie skuteczności w leczeniu różnorodnych zaburzeń psychicznych, w tym depresji.
Depresja, będąca jednym z najpowszechniejszych i najbardziej dotkliwych zaburzeń psychicznych, stanowi istotny problem zdrowotny współczesnego społeczeństwa. Z tego powodu, istnieje coraz większa potrzeba zrozumienia mechanizmów jej powstawania oraz skutecznych sposobów leczenia. W niniejszej pracy skoncentrowano się na omówieniu roli psychoterapii poznawczo-behawioralnej w kontekście leczenia depresji.
Poprzez zrozumienie mechanizmów działania CBT oraz jej skuteczności w leczeniu depresji, czytelnik będzie mógł lepiej zrozumieć rolę tej terapii w kontekście zdrowia psychicznego oraz potencjalne korzyści dla osób dotkniętych depresją. Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) jest jednym z najbardziej skutecznych podejść w jej leczeniu. Od momentu swojego powstania w latach 60. XX wieku do chwili obecnej, CBT przeszła wiele ewolucji i została dostosowana do różnorodnych potrzeb pacjentów z depresją. Wieloletnie badania naukowe potwierdzają jej skuteczność, a terapeuci na całym świecie często wybierają CBT jako pierwszą linię obrony w terapii tej choroby.
Niniejsza praca skupi się na analizie skuteczności terapii poznawczo-behawioralnej w leczeniu depresji, podkreślając mechanizmy działania oraz przegląd najnowszych badań i spostrzeżeń.
I. Psychoterapia poznawczo-behawioralna (CBT)
Psychoterapia poznawczo-behawioralna (CBT) stanowi jedną z najbardziej rozpowszechnionych i skutecznych form terapii psychologicznej. Jej rozwój i rosnące zastosowanie odzwierciedlają ewolucję podejścia do leczenia zaburzeń psychicznych, zwracając uwagę na znaczenie myśli, uczuć i zachowań jednostki w kontekście zdrowia psychicznego. Ta część artykułu skupia się na omówieniu głównych założeń, technik oraz skuteczności terapii poznawczo-behawioralnej, podkreślając jej znaczenie i korzyści dla osób zmagających się z różnego rodzaju problemami emocjonalnymi i psychologicznymi. [12]
CBT zakłada, że myśli, uczucia i zachowania jednostki wzajemnie na siebie wpływają, tworząc cykl wzmacniający lub pogłębiający problem. Centralną koncepcją tej terapii jest przekonanie, że sposoby myślenia mogą być źródłem dysfunkcji emocjonalnych i zachowań problemowych. W związku z tym, celem terapii poznawczo – behawioralnej jest identyfikacja, zrozumienie i zmiana myśli oraz zachowań, które przyczyniają się do dyskomfortu emocjonalnego. [12]
Terapia poznawczo – behawioralna opiera się na szeregu technik i strategii terapeutycznych, które obejmują badanie myśli, rekonstrukcję przekonań, nauczanie umiejętności radzenia sobie ze stresem, trening relaksacyjny czy też techniki behawioralne. Cechą CBT jest jej skoncentrowanie na teraźniejszości i rozwiązaniach zamiast analizowania przeszłości pacjenta, co czyni ją terapią krótkoterminową i skuteczną w leczeniu wielu zaburzeń. W przeciwieństwie do tradycyjnych podejść psychoanalitycznych, które zagłębiają się w przeszłość pacjenta i traumy z dzieciństwa, CBT kieruje swoją uwagę na zrozumienie i modyfikowanie obecnych myśli, zachowań i emocji. [12]
Koncentrując się na teraźniejszości, CBT umożliwia jednostkom skonfrontowanie się i zmianę swoich nieadaptacyjnych wzorców myślenia i zachowania, które przyczyniają się do ich cierpień. Ta perspektywa patrzenia w przyszłość umożliwia pacjentom aktywne zaangażowanie się w proces terapeutyczny, co sprzyja poczuciu własnej skuteczności. Kluczową koncepcją w CBT jest restrukturyzacja poznawcza, która polega na identyfikowaniu i kwestionowaniu irracjonalnych lub negatywnych wzorców myślenia. Poprzez współpracę i techniki oparte na dowodach, pacjenci uczą się rozpoznawać zniekształcenia poznawcze i zmieniać swoje myślenie w bardziej realistyczne i adaptacyjne sposoby. Poprzez zmianę dysfunkcyjnych przekonań i postaw, jednostki mogą złagodzić objawy psychiczne i poprawić swoje ogólne samopoczucie. [11]
Ponadto, CBT działa na zasadzie aktywizacji behawioralnej, co oznacza zachęcanie pacjentów do angażowania się w działania, które sprawiają im przyjemność lub przynoszą poczucie spełnienia. Poprzez skupienie się na obecnych zachowaniach i wzmacnianie pozytywnych aktywności, CBT pomaga jednostkom uwolnić się od cyklu unikania i wycofywania się, często charakterystycznego dla wielu zaburzeń zdrowia psychicznego. Poprzez strukturalne ustalanie celów i stopniowe narażanie się na bodźce lękowe, pacjenci uczą się stawiać czoło swoim lękom i rozwijać skuteczne strategie radzenia sobie. [11]
Innym znakiem rozpoznawczym CBT jest jego ukierunkowany na cele i ograniczony w czasie charakter. W przeciwieństwie do tradycyjnej psychoterapii, która może trwać przez kilka lat, CBT zazwyczaj odbywa się według ustalonego formatu, składającego się z określonej liczby sesji. Ta krótkotrwałość sprawia, że jest szczególnie odpowiednia do radzenia sobie z ostrym cierpieniem psychicznym lub konkretnymi problemami behawioralnymi w stosunkowo krótkim czasie. [11]
Skuteczność CBT obejmuje różnorodne zaburzenia psychiczne, począwszy od lęków i depresji, aż po nadużywanie substancji i zaburzenia odżywiania. Liczne badania empiryczne wykazały skuteczność CBT w wywoływaniu istotnych i trwałych popraw w symptomatologii i ogólnej funkcjonalności. Jego podejście oparte na dowodach i nacisk na rozwój umiejętności przyczyniły się do jego powszechnej adopcji i integracji w głównym nurcie praktyki zdrowia psychicznego. [11]
Skuteczność terapii poznawczo – behawioralnej została potwierdzona w licznych badaniach naukowych. Wykazano, że jest ona skuteczna w leczeniu wielu zaburzeń psychicznych, takich jak depresja, lęki, zaburzenia nerwicowe, zaburzenia obsesyjno – kompulsyjne, zaburzenia odżywiania, PTSD i wiele innych. Ponadto, CBT jest często zalecana jako terapia pierwszego wyboru ze względu na jej krótkotrwałość i skuteczność, zwłaszcza w przypadku zaburzeń o umiarkowanym nasileniu. Nie można jednak zapominać, że terapia poznawczo – behawioralna nie jest uniwersalnym rozwiązaniem dla wszystkich osób i wszystkich rodzajów problemów psychicznych. Istnieją jednostki, które mogą potrzebować podejścia bardziej ukierunkowanego na przeszłość, a także te, dla których CBT może nie być wystarczająco skuteczna. Ponadto, sukces terapii poznawczo-behawioralnej często zależy od współpracy między terapeutą a pacjentem, a także od zaangażowania pacjenta w proces terapeutyczny. [10]
Terapia poznawczo – behawioralna jest jedną z najskuteczniejszych i najbardziej powszechnie stosowanych form terapii psychologicznej. Jak już wcześniej wspomniano jej założenia, techniki i skuteczność zostały potwierdzone w licznych badaniach naukowych. Pomimo pewnych ograniczeń, CBT stanowi cenny zasób dla osób cierpiących na różnego rodzaju problemy emocjonalne i psychologiczne, oferując skuteczne narzędzia do poprawy zdrowia psychicznego i jakości życia. Jej rosnąca popularność i uznanie wynikają z głębokiego zrozumienia mechanizmów ludzkiego umysłu oraz skutecznych narzędzi interwencji, które oferuje. W kontekście współczesnej psychoterapii, CBT stanowi fundamentalny filar, który rewolucjonizuje podejście do leczenia różnorodnych zaburzeń psychicznych. [10]
Jednym z kluczowych elementów CBT jest zrozumienie konceptu „cyklu CBT”.
Ten cykl obejmuje myśli, emocje oraz zachowania. Terapeuci pomagają pacjentom zidentyfikować negatywne myśli, które prowadzą do niepożądanych emocji i zachowań, a następnie wprowadzają techniki terapeutyczne, aby przerwać ten cykl. Poprzez naukę nowych umiejętności radzenia sobie z negatywnymi myślami i emocjami, pacjenci mogą odzyskać kontrolę nad swoim życiem i stanem psychicznym. [10]
Jak już wcześniej wspomniano liczne badania kliniczne potwierdzają skuteczność tej formy terapii w leczeniu różnorodnych zaburzeń. Istnieje także wsparcie empiryczne dla długoterminowych korzyści związanych z CBT, co świadczy o jej trwałym wpływie na zdrowie psychiczne pacjentów. Ponadto, CBT jest stosunkowo krótkoterminową terapią, co czyni ją dostępną dla większej liczby osób. Dzięki skoncentrowanym interwencjom terapeutycznym, pacjenci mogą doświadczyć znaczącej poprawy w stosunkowo krótkim czasie. Ta cecha sprawia, że CBT jest atrakcyjną opcją nie tylko dla osób cierpiących na zaburzenia psychiczne, ale także dla tych, którzy szukają wsparcia w rozwiązywaniu krótkotrwałych problemów życiowych. [10]
Jednakże, mimo licznych zalet, terapia poznawczo – behawioralna nie jest uniwersalnym rozwiązaniem dla wszystkich pacjentów. Istnieją pewne przypadki, w których inne podejścia terapeutyczne mogą być bardziej odpowiednie lub potrzebne.
Ponadto, sukces terapii CBT często zależy od zaangażowania i motywacji pacjenta, co może stanowić wyzwanie w niektórych przypadkach. [10]
Terapia poznawczo – behawioralna zasługuje na miano jednej z najskuteczniejszych i najbardziej powszechnie stosowanych form terapii psychologicznej ze względu na jej holistyczne podejście, naukowe podstawy oraz udowodnioną skuteczność w leczeniu różnorodnych zaburzeń psychicznych. Jej rosnące znaczenie w dziedzinie psychoterapii podkreśla wagę zrozumienia i wykorzystania technik CBT w praktyce klinicznej, aby skutecznie wspierać zdrowie psychiczne pacjentów. [9]
II. Depresja
Depresja to zwykle wiele dolegliwości fizycznych oraz psychicznych równocześnie. Nie zawsze jest możliwe ich proste rozróżnienie oraz scharakteryzowanie.
Szczególnie przy pierwszym w życiu zachorowaniu zdarza się często, że osoba skupia się na jednym, czasem najbardziej dotkliwym lub prostym do określenia objawie np. bezsenności lub braku apetytu. Bardzo często zdarza się, że chory tworzy własne teorie dotyczące przyczyny złego samopoczucia. Czasami przypisuje przyczyny przewlekłemu przepracowaniu, kłopotom, a czasami chorobom somatycznym. U osoby przewlekle chorej somatycznie trudniej jest rozpoznać depresję, ponieważ często przypisuje się objawy złego samopoczucia dolegliwościom fizycznym. Depresja potocznie nazywana jest „dołkiem”, a więc stanem innym, gorszym od normalnego. Jednak są to dwa różne zjawiska. [9]
Obniżony nastrój to coś innego niż wyłącznie uczucie smutku. Obniżenie nastroju można odczuwać jako przygnębienie, obojętność, pustkę, brak uczuć, poczucie wewnętrznego wypalenia, ale również poprzez brak umiejętności cieszenia się, martwienie się wszystkim, czy spostrzeganie świata w czarnych kolorach. Niemożność przeżywania uczuć jest jednym z podstawowych objawów depresji. Stan ten dotyczy głównie uczuć przyjemności, radości, które są zdominowane przez uczucie przygnębienia, beznadziejności, niekiedy rozpaczy. Zdarza się, że osoba z depresją mówi głównie o uczuciu obojętności wobec swoich bliskich i spraw dotychczas ważnych.
Wypowiedziom tym mogą towarzyszyć łzy i poczucie winy. Na ogół wydaje się, że osoba smutna to taka, która mówi o tym stanie, umie go określić, płacze. W depresji obniżenie nastroju rozciągnięte jest wzdłuż skali, gdzie na jednym krańcu znajduje się rozpacz, niepokój, a na drugim uczucie pozornego zobojętnienia i zaniku wszelkich emocji.
Samopoczucie w depresji chory traktuje jako trwałą zmianę swojego charakteru. Uważa się, że to uniemożliwia dalsze życie i nasila się poczucie beznadziejności, winy. Mogą pojawiać się też myśli samobójcze. [9]
Osoby, które przeżywały kiedykolwiek nastrój depresyjny, zazwyczaj boją się tego stanu. Z obniżonego nastroju mogą rodzić się myśli depresyjne. Mogą one być różnej treści i dotyczyć własnej osoby: niskiej samooceny, popełnionych zaniedbań, przewinień, grzechów, nieuchronnej kary, przekonania o nieuleczalnej chorobie. Obawy te mogą powodować wykonywanie częstych badań, wizyty w gabinetach specjalistycznych (u ginekologa, urologa, endokrynologa, gastrologa, kardiologa).
Czasem dopiero lekarz specjalista, po wykluczeniu innego podłoża skarg, kieruje pacjenta do psychiatry. Myśli depresyjne mogą dotyczyć także otaczającego świata, osób bliskich.
Mogą to być myśli o zagrożeniu głodem, klęsce materialnej, nadchodzącej katastrofie, itp. [1]
Obniżonemu nastrojowi, a także depresyjnym zaburzeniom myślenia, nierzadko towarzyszą myśli rezygnacyjne, a nawet samobójcze. Bywa tak, że podjęcie decyzji o odebraniu sobie życia, o zakończeniu cierpienia przynosi ulgę. Czasem uczucie przygnębienia, martwienie się ma związek z konkretnymi kłopotami czy tragediami. Gdy smutek przedłuża się i powoduje istotne trudności w codziennym funkcjonowaniu, trudności w pełnieniu dotychczasowych obowiązków, ról społecznych, można podejrzewać zaburzenie depresyjne. [1]
Zdarza się, że objawy (pesymizm, poczucie bezwartościowości, gorsze radzenie sobie z obowiązkami) występują długo i mogą mieć różne nasilenie – mówi się wówczas o zaburzeniach dystymicznych. Stan taki charakteryzuje się umiarkowanym obniżeniem nastroju, poczuciem przewlekłego zmęczenia, niesprawności, niemożnością cieszenia się, niską samooceną. Mimo, że objawy te nie utrudniają wykonywania podstawowych obowiązków domowych, zawodowych, to całkowicie pozbawiają możliwości odczuwania satysfakcji i przyjemności. Nasilenie objawów ma falującą intensywność. Zdarzają się okresy znośnego lub dobrego samopoczucia, ale w ocenie chorego nigdy nie jest to stan zdrowia. Odczuwająca taki stan osoba na ogół nie poszukuje pomocy, traktując to przewlekłe obniżenie nastroju jako cechę swojego charakteru, której nie można zmienić. Poddaje się, nie realizuje swoich aspiracji i potrzeb, co nasila przygnębienie i odbiera życiu barwy, a w końcu sens. [1]
Depresja nie musi być poprzedzana wyłącznie wydarzeniami przykrymi. W jej powstawaniu istotne jest, że konfrontacja z problemem wymagała zwiększonego zaangażowania zarówno psychicznego, jak i fizycznego, która może również dotyczyć sytuacji przyjemnych, o zabarwieniu pozytywnym. [7]
W Międzynarodowej Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych i Zaburzeń Zachowania (ang. International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems, ICD-10), wyodrębniono kilka kategorii diagnostycznych zaburzeń depresyjnych, mianowicie: [7]
• epizod depresyjny (odpowiednik „dużej depresji” w klasyfikacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego DSM (ang. Diagnostic and Statistical
Manual of Mental Disorders, DSM));
• stany depresyjne nawracające (choroba afektywna jednobiegunowa) oraz depresje występujące w przebiegu zaburzeń afektywnych dwubiegunowych;
• grupę przewlekłych zaburzeń nastroju, w tym dystymię i cyklotymię;
• zaburzenia depresyjne występujące w schorzeniach organicznych i chorobach somatycznych, związane ze stosowaniem leków i innych substancji oraz depresję jako przejaw reakcji adaptacyjnej;
Jednym z kryteriów klasyfikacji stanów depresyjnych jest ich ciężkość (nasilenie objawów i cech). Klasyfikacja ta ma pewną wartość orientacyjną przy wyborze metody i miejsca leczenia. W powstawaniu każdej depresji biorą udział czynniki psychologiczne, środowiskowe (związane z otoczeniem, w jakim żyje dana osoba) i biologiczne. Jednym z czynników psychologicznym może być typ osobowości, a przede wszystkim cechy charakteru jednostki. Pewną rolę odgrywają również te cechy charakteru osoby, które są w znacznym stopniu uwarunkowane genetycznie. Należą do nich np.: wrażliwość na bodźce, odporność na różnego typu przeciążenia, w tym stres, wydolność, aktywność, tendencja do reagowania lękiem i niepokojem. [7]
Niektóre cechy sprzyjają powstawaniu depresji (jeżeli dołączy się do nich pewne czynniki biologiczne i środowiskowe). Może zmianie uległ stan zdrowia, odporność psychiczna uległa zmniejszeniu, z otoczenia odszedł ktoś bliski, kto dawał poczucie bezpieczeństwa, a może nastąpiła zmiana miejsca pracy albo zamieszkania. Z badań prowadzonych nad depresją wynika, że na ogół poprzedza ją utrata kogoś lub czegoś ważnego. Może to być utrata bliskiej osoby (śmierć, emigracja, oddalenie emocjonalne).
Może to być także strata materialna, ale również zwątpienie w dotychczas wyznawany system wartości. Innym czynnikiem sprzyjającym wystąpieniu depresji jest niskie poczucie własnej wartości. [7]
Depresja może być także tłumaczona jako wyczerpanie po przebytym stresie, przeciążenia trudną sytuacją. W każdej sytuacji trudnej osoba najpierw mobilizuje się do poradzenia sobie z nią, później człowiek adaptuje się do niej. W ostatnim etapie wyczerpują się możliwości fizyczne i psychiczne. Mimo stosowania wszelkich sposobów, aby ponownie zmobilizować siły, nie przynosi to już oczekiwanego efektu. [9]
Występowaniu objawów depresji sprzyja również to, co dzieje się w otoczeniu, jakie są relacje z bliskimi, na ile osoba czuje się przez nich akceptowana oraz na ile osoba czuje, że posiada prawo wyrażać swoje potrzeby. Często osoby predysponowane do wystąpienia depresji używają słów: „muszę”, „powinnam” i „nie wolno mi”. Wypowiedzi te mogą wskazywać, że w swoim postępowaniu często kierują się bardziej potrzebą zaspokojenia potrzeb innych niż własnych. Dzieje się tak m.in. dlatego, że jak wspomniano wcześniej, osoby, u których może dojść do zachorowania, mają obniżoną samoocenę. Błędnie zakładają, że taka postawa życiowa umożliwi im uzyskanie większej akceptacji innych ludzi. Założenie to powoduje, że wiele istotnych własnych pragnień i oczekiwań jest niezaspokojonych, co może prowadzić do utraty poczucia sensu swoich działań, a w konsekwencji może prowadzić do depresji. Postawa taka może ukształtować się we wczesnym dzieciństwie, a później może być powielana przez całe dorosłe życie.
Nierzadko zdarza się, że rodzina osoby predysponowanej do depresji nie może zaspokoić ważnych potrzeb swojego bliskiego, bo po prostu nie są one przez niego wyrażane wprost. W takiej sytuacji osoba chora ma poczucie krzywdy, a u jej bliskich może narastać poczucie winy, co w konsekwencji pogarsza ich wzajemne relacje. [9] W czasach starożytnych Hipokrates łączył przyczyny depresji z czynnikami biologicznymi i sądził, że melancholia jest chorobą spowodowaną zaburzeniami czarnej żółci, jednej z substancji, której przypisywał rolę regulującą zachowanie równowagi w organizmie ludzkim. W ostatnich latach duże uznanie ma hipoteza, która zakłada, że depresja wiąże się z wadliwą funkcją dwóch neuroprzekaźników w mózgu: serotoniny i noradrenaliny. Zgodnie z tą teorią depresja może łączyć się ze zmniejszeniem działania tych substancji na poziomie połączeń między poszczególnymi komórkami nerwowymi mózgu (neuronami). [6]
Nadal nie wiadomo, co powoduje zaburzenia wpływu tych substancji na samopoczucie, a w wielu ośrodkach naukowych na świecie trwają intensywne badania również nad innymi substancjami np. neuropeptydami. Depresja często towarzyszy różnym chorobom neurologicznym: chorobie Parkinsona, pląsawicy Huntingtona, guzom mózgu, stwardnieniu rozsianemu, chorobie Wilsona lub chorobom somatycznym (m.in. chorobie tarczycy, miażdżycy, chorobom reumatoidalnym), a także może być związana z przyjmowaniem niektórych leków. [6]
Objawy depresji na ogół narastają powoli. Zaczynają się przeważnie kłopotami z koncentracją uwagi. W następnej kolejności dołączają się objawy somatyczne, a potem ogólny spadek wydolności. Często jest to interpretowane jako stan przemęczenia.
Chorująca już na depresję osoba decyduje się na wzięcie urlopu. Odpoczynek niewiele zmienia, objawy depresji narastają. Poczucie częstego lub stałego zmęczenia, osłabienie lub brak apetytu, utrata wagi nierzadko powodują obawy przed poważną chorobą somatyczną. Także przejawy fizyczne lęku, takie jak: ból w nadbrzuszu, kołatanie serca, ucisk w głowie, napięcie mięśni karku, przewlekłe zaparcia, zaburzenia miesiączkowania powodują, że chory na depresję sam lub za namową rodziny odwiedza gabinety lekarzy specjalistów. Inne objawy, jak trudności w zasypianiu, wczesne budzenie się, bezsenność, szybciej skłaniają chorego do szukania pomocy u psychiatry. Zazwyczaj lekarze zlecają badania specjalistyczne i dopiero po wykluczeniu choroby somatycznej zalecają kontakt z psychologiem lub psychiatrą. [6]
III. Psychoterapia poznawczo – behawioralna w leczeniu depresji
Psychoterapia poznawczo – behawioralna (CBT) jest jednym z najskuteczniejszych podejść terapeutycznych w leczeniu depresji. CBT koncentruje się na identyfikowaniu i zmienianiu negatywnych wzorców myślenia oraz zachowań, które przyczyniają się do depresji. Jednym z kluczowych elementów terapii poznawczo-behawioralnej jest pomoc pacjentowi w identyfikacji myśli automatycznych i przekonań negatywnych, które utrzymują stan depresyjny. Pacjenci często mają tendencję do nadmiernej generalizacji, katastrofizacji oraz filtracji poznawczej, co prowadzi do pesymistycznych spostrzeżeń na temat siebie, świata i przyszłości. Terapeuta wspiera pacjenta w zidentyfikowaniu tych myśli oraz w wypracowaniu bardziej realistycznych i konstruktywnych sposobów myślenia. [4]
Skuteczność terapii poznawczo – behawioralnej (CBT) w leczeniu depresji została potwierdzona w licznych badaniach klinicznych z grupą kontrolną. Badania te często porównują skuteczność CBT z innymi formami terapii, takimi jak terapia farmakologiczna lub terapie oparte na innych podejściach, na przykład terapią interpersonalną. Wyniki tych badań wskazują, że CBT może być skuteczna zarówno w leczeniu depresji umiarkowanej, jak i ciężkiej. Pacjenci uczestniczący w tego typu terapii często doświadczają zmniejszenia objawów depresji, poprawy funkcjonowania społecznego i codziennego, a także zwiększenia jakości życia. [4]
Warto również zauważyć, że terapia poznawczo – behawioralna może być skuteczna zarówno jako samodzielna terapia, jak i w połączeniu z terapią farmakologiczną, w zależności od indywidualnych potrzeb i preferencji pacjenta. [3]
Metaanalizy przeprowadzone na osobach dorosłych wykazały, że CBT znacząco zmniejszyła objawy depresji. Wyniki tych metaanaliz (López-López i in., 2019; Twomey i in., 2017; Watts i in., 2015) sugerują, że CBT spowodowała istotną poprawę w porównaniu z standardowymi metodami leczenia i grupami kontrolnymi. López-López i in. (2019) przeanalizowali 91 badań obejmujących ponad 9 tys. pacjentów, badając skuteczność różnych form CBT, takich jak terapia bezpośrednia, hybrydowa, multimedialna i komputerowa, w porównaniu ze standardowym leczeniem (najczęściej farmakoterapia z kilkoma wizytami kontrolnymi). Różnice w efektywności CBT w porównaniu z terapią standardową zostały wyrażone jako wskaźniki zmian w różnicy średnich (standardised difference in mean change, sDIMC), uzyskując następujące wartości: dla terapii bezpośredniej: sDIMC = -1.11 (95% CI -1.62 do -0.60); dla terapii hybrydowej: sDIMC = -1.06 (95% CI -2.05 do -0.08); dla terapii multimedialnej: sDIMC = -0.59 (95% CI -1.20 do 0.02). Zaobserwowano także pogorszenie się stanu w grupie kontrolnej (porównanie terapii standardowej z wynikami pacjentów oczekujących naterapię): sDIMC = 0.72 (95% CI 0.09 do 1.35). Zatem metaanaliza López-López i in. (2019) wskazuje na wyraźny efekt zmian w objawach depresji dzięki interwencjom CBT – zarówno w terapii bezpośredniej, hybrydowej, jak i multimedialnej obserwuje się większe zmniejszenie objawów w porównaniu z grupą standardowo leczoną. Natomiast grupa oczekujących pacjentów doświadczała nasilenia objawów depresji. Twomey i in. (2017), skupiając się na ocenie skuteczności komputerowych programów CBT w leczeniu depresji u osób dorosłych, analizując osiem badań na grupie ponad 2 tys. pacjentów, również wykazał skuteczność tych programów w porównaniu z grupami kontrolnymi, które otrzymywały standardową terapię, listę oczekujących lub nie otrzymywały żadnej interwencji (g = 0.54; 95% CI 0.39 do 0.69). (López-López i in., 2019; Twomey i in., 2017; Watts i in., 2015). [5]
Badania nad skutecznością różnych form terapii w leczeniu choroby afektywnej dwubiegunowej (ChAD) wskazują na pozytywne efekty terapii poznawczo – behawioralnej (CBT). Analiza przeprowadzona przez Chiang i in. (2017) na dużej próbie pacjentów wykazała, że CBT skutecznie redukuje częstość nawrotów, łagodzi objawy depresji oraz manii, a także poprawia funkcjonowanie psychospołeczne. Hofmann i in. (2012) z kolei stwierdzili, że CBT ma umiarkowaną skuteczność w krótkim okresie obserwacji po terapii, ale może być skuteczną metodą w zapobieganiu nawrotom ChAD w połączeniu z leczeniem farmakologicznym. [2,5]
W metaanalizie Ye i in. (2016) również potwierdzono pozytywne efekty CBT, takie jak zmniejszenie wskaźnika nawrotów ChAD i poprawę objawów manii. Jednakże sugerują oni, że te korzyści mogą osłabiać się w dłuższej perspektywie czasowej. Wyniki analizy Chianga i in. (2009) potwierdzają skuteczność CBT jako terapii wspomagającej leczenie farmakologiczne, ale wskazują na zmniejszenie się efektu po zakończeniu terapii. Terapia poznawczo-behawioralna wydaje się skuteczną formą leczenia ChAD, zwłaszcza w zapobieganiu nawrotom i poprawie objawów manii, choć długoterminowe efekty mogą być ograniczone. Dla osób z ChAD, które doświadczają epizodów manii, CBT może być szczególnie pomocna w radzeniu sobie z impulsywnością, zmniejszaniu ryzyka samookaleczeń czy podejmowaniu impulsywnych decyzji finansowych. Badania sugerują, że CBT może być skuteczna w zmniejszaniu częstotliwości nawrotów ChAD.
Poprzez edukację pacjentów na temat ich zaburzenia, pomaga im lepiej zrozumieć swoje objawy oraz identyfikować wczesne sygnały ostrzegawcze, co pozwala im szybciej reagować na pojawiające się symptomy. Dodatkowo, CBT może pomóc pacjentom w budowaniu zdrowszych strategii radzenia sobie ze stresem i problemami życiowymi, co może zmniejszać ryzyko epizodów manii. [2,5]
Jednakże, mimo tych obiecujących wyników, istnieją ograniczenia w długoterminowej skuteczności CBT w leczeniu ChAD. Niektóre badania sugerują, że efekty terapii mogą zanikać po zakończeniu leczenia, zwłaszcza gdy pacjenci nie kontynuują praktyki nabytych umiejętności. Ponadto, nie wszyscy pacjenci reagują jednakowo na terapię, co sugeruje potrzebę lepszego dopasowania technik terapeutycznych do indywidualnych potrzeb i charakterystyk pacjenta. [2]
Istnieje także potrzeba dalszych badań nad optymalnym czasem trwania i częstotliwością sesji terapeutycznych oraz nad skutecznością różnych wariantów CBT w leczeniu ChAD. Niektóre modyfikacje CBT, takie jak CBT z elementami interwencji psychospołecznych, mogą być bardziej efektywne dla niektórych pacjentów z ChAD, co podkreśla znaczenie indywidualizacji terapii. Terapia poznawczo-behawioralna wydaje się skuteczną formą leczenia ChAD, zwłaszcza w zapobieganiu nawrotom i poprawie objawów manii. Niemniej jednak, aby zwiększyć jej długoterminową skuteczność, konieczne są dalsze badania nad optymalnymi strategiami terapeutycznymi oraz nad identyfikacją czynników wpływających na różnice w odpowiedzi pacjentów na terapii. [2]
Najnowsze badania naukowe i metaanalizy jednoznacznie potwierdzają trwałą skuteczność CBT w leczeniu depresji. Ta terapia oferuje pacjentom konkretną pomoc w przezwyciężeniu objawów depresji oraz rozwijaniu umiejętności radzenia sobie z trudnościami życiowymi. Dalsze promowanie i dostępność tej formy terapii może przyczynić się do poprawy zdrowia psychicznego społeczeństwa oraz zmniejszenia obciążenia związanego z depresją na całym świecie. W terapii poznawczo – behawioralnej istotne jest zrozumienie relacji między myślami, emocjami, zachowaniem, reakcjami organizmu i otoczeniem. Terapeuci analizują te pięć sfer jako spójną całość, wzajemnie oddziałującą. [1]
Istotną rolę odgrywają również zniekształcenia poznawcze, czyli błędy logiczne w myśleniu, które są szczególnie widoczne u pacjentów. Przykłady zniekształceń obejmują np. uogólnianie, czyli nadmierne używanie słów takich jak „zawsze”, czy „nigdy”, co może utrudniać podejmowanie decyzji i blokować działanie. Jednym
z głównych zaburzeń poznawczych obecnych w depresji jest upośledzenie uwagi i koncentracji. Osoby cierpiące na depresję często doświadczają trudności w skupieniu się na zadaniach codziennych, co może prowadzić do obniżenia efektywności w pracy lub szkole oraz pogorszenia relacji interpersonalnych. Zaburzenia uwagi mogą wpływać negatywnie na zdolność do przetwarzania informacji, co prowadzi do powolnego myślenia i trudności w podejmowaniu decyzji. [1]
Kolejnym istotnym aspektem jest upośledzenie funkcji poznawczych, takich jak pamięć i zdolność do uczenia się. Osoby z depresją często zgłaszają problemy z zapamiętywaniem informacji oraz trudności w przypominaniu sobie wcześniej nabytych umiejętności czy wydarzeń. To z kolei może prowadzić do frustracji oraz utraty pewności siebie, co pogłębia uczucie beznadziejności i bezwartościowości. W depresji często obserwuje się także negatywne myślenie, zwane także myśleniem depresyjnym. Polega ono na skłonności do interpretowania otaczającej rzeczywistości w sposób pesymistyczny oraz nadmiernej krytyce samego siebie. Osoby z depresją mają tendencję do wyolbrzymiania negatywnych zdarzeń oraz bagatelizowania pozytywnych doświadczeń, co pogłębia ich uczucie beznadziejności i wydłuża okres depresji. [1]
Dodatkowo, zaburzenia poznawcze w depresji często wiążą się z trudnościami w podejmowaniu decyzji oraz planowaniu działań. Osoby cierpiące na depresję mogą mieć problem z wybieraniem optymalnych rozwiązań w sytuacjach życiowych, co prowadzi do dalszego pogłębiania uczucia bezsilności i braku kontroli nad własnym życiem. W związku z powyższymi aspektami, zaburzenia poznawcze stanowią istotny obszar do zbadania i leczenia w przypadku depresji. Terapie poznawczo-behawioralne oraz farmakoterapia mogą być skutecznymi metodami w redukcji tych zaburzeń, co przyczynia się do poprawy funkcjonowania jednostki i jakości jej życia. Kluczową rolę odgrywa również wsparcie psychologiczne oraz społeczne, które pomaga osobom z depresją radzić sobie z trudnościami poznawczymi i zmierzyć się z nimi w bardziej skuteczny sposób. [1]
Podsumowując, terapia poznawczo – behawioralna (CBT) jest niezwykle skutecznym podejściem w leczeniu depresji. Jej skuteczność opiera się na zmianie negatywnych myśli i zachowań oraz nauczaniu pacjentów zdrowszych strategii radzenia sobie z trudnościami emocjonalnymi. Długoterminowe badania i metaanalizy potwierdzają, że CBT jest równie skuteczna jak leki antydepresyjne, a w niektórych przypadkach może być nawet bardziej korzystna, zwłaszcza w zapobieganiu nawrotom depresji. Dzięki swojej elastyczności i personalizacji, CBT pozostaje jednym z najczęściej stosowanych i rekomendowanych podejść w terapii depresji, otwierając drogę do zdrowia psychicznego dla wielu osób na całym świecie.
Podsumowanie i wnioski
Współczesne badania naukowe oraz metaanalizy potwierdzają, że terapia poznawczo – behawioralna (CBT) stanowi skuteczne narzędzie w leczeniu depresji. Depresja, będąca jednym z najpowszechniejszych zaburzeń psychicznych na świecie, wpływa negatywnie na życie milionów ludzi, powodując cierpienie psychiczne oraz znaczne ograniczenia w codziennym funkcjonowaniu. Wobec tego konieczne jest poszukiwanie efektywnych metod terapeutycznych, które nie tylko zmniejszą objawy depresji, ale także przyczynią się do trwałej poprawy jakości życia pacjentów. CBT opiera się na założeniu, że nasze myśli, emocje i zachowania są ze sobą powiązane, a zmiana jednego z tych elementów może wpłynąć na pozostałe. Terapia ta koncentruje się na identyfikowaniu i modyfikowaniu negatywnych myśli oraz zachowań, które przyczyniają się do utrzymywania się depresji. Poprzez pracę nad postrzeganiem siebie, świata i przyszłości, pacjenci uczą się spostrzegać sytuacje w sposób bardziej realistyczny i pozytywny. W ramach terapii mogą również rozwijać umiejętności radzenia sobie z trudnościami oraz stawiania czoła problemom, co przyczynia się do zwiększenia poczucia własnej skuteczności i kontroli nad życiem.
Jednym z głównych atutów CBT jest fakt, że jest to terapia skoncentrowana na konkretnych technikach i strategiach, co czyni ją bardziej dostępną i efektywną w porównaniu z terapiami bardziej eksploracyjnymi czy długotrwałymi. Pacjenci uczestniczący w terapii CBT mogą szybko zacząć dostrzegać pozytywne zmiany w swoim samopoczuciu i sposobie myślenia, co dodatkowo motywuje ich do kontynuacji terapii. Ponadto, CBT jest elastyczna i może być dostosowana do indywidualnych potrzeb oraz preferencji pacjenta, co zwiększa szanse na skuteczność terapii. Warto również podkreślić, że CBT jest jednym z najlepiej zbadanych i udokumentowanych podejść terapeutycznych w leczeniu depresji. Liczne kontrolowane badania kliniczne oraz metaanalizy potwierdzające jej skuteczność dają pewność co do jej wartości terapeutycznej. Ponadto, CBT może być skutecznym uzupełnieniem farmakoterapii lub może być stosowana jako samodzielna forma terapii dla osób unikających leków przeciwdepresyjnych z różnych przyczyn.
Najnowsze badania naukowe potwierdzają skuteczność CBT w leczeniu depresji na różnych etapach życia oraz w różnych grupach populacyjnych. Metaanalizy przeprowadzone na dużych grupach pacjentów wykazały, że osoby uczestniczące w terapii CBT doświadczały istotnej poprawy objawów depresji w porównaniu z grupami kontrolnymi, które nie otrzymywały żadnego rodzaju interwencji terapeutycznej. Co więcej, efekty terapii CBT utrzymywały się w długim okresie obserwacji, co sugeruje trwałą skuteczność tego podejścia terapeutycznego.
Bibliografia:
[1] Padesky C., Greenberger D. (2004). Umysł ponad nastrojem. Podręcznik dla terapeuty. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
[2] McQuaid J. R., Carmona P. E. (2008) Spokój umysłu. Terapia poznawczo-behawioralna i uważności w walce z depresją. Gdańsk: Wydawnictwo AnWero.
[3] Popiel A., Pragłowska E. (2008) Psychoterapia Poznawczo-Behawioralna teoria i praktyka. Warszawa: PARADYGMAT..
[4] Beck J. S. (2005) Terapia poznawcza. Podstawy i zagadnienia szczegółowe. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
[5] Farley D., Golonka K., Kowalski J., Legierski J., Tucholska K. (2022) Przegląd metaanaliz badań nad skutecznością psychoterapii poznawczo-behawioralnej w leczeniu zaburzeń psychicznych.
[6] Needleman L. D., (1999) Cognitive case conceptualization. A guidebook for practitioners. London: Lawrence Erlbaum Associates, Publisher.
[7] Persons J. B. (2007) Terapia poznawcza w praktyce. Podejście oparte na sformułowaniu przypadku. Gdynia: Alliance Press.
[8] Padesky C., Greenberger D., (2004). Umysł ponad nastrojem. Podręcznik dla pacjenta. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
[9] Leahy R. L. (2008) Techniki terapii poznawczej. Podręcznik praktyka. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
[10] Burns D. D. (2005, 2010) Radość życia, czyli jak zwyciężyć depresję. Terapia zaburzeń nastroju. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.
[11] Bennett- Levy J., Butler G., Fennell M., Hackmann A., Mueller M., Westbrook D., (red.) (2004) Oksfordzki Podręcznik Eksperymentów Behawioralnych w Terapii Poznawczej. Gdynia: Alliance Press.
[12] Reinecke M. A., Clark D. A., (red.) (2005) Psychoterapia poznawcza w teorii i praktyce Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
