O tym, dlaczego terapia poznawczo-behawioralna jest coraz częściej wybieraną metodą psychoterapii oraz jakie zaburzenia można nią leczyć, jakie warunki należy spełnić aby ukończyć szkolenie w zakresie terapii poznawczo-behawioralnej w Szkole Psychoterapii Centrum CBT oraz jakie są wymogi uzyskania certyfikatu PTTBP opowiada dyrektor Szkoły Psychoterapii Centrum CBT, prof. dr hab. n. med. n. zdr. Anita Bryńska.
Na czym polega metoda terapii poznawczo – behawioralnej? Czym się różni terapia behawioralna od poznawczo-behawioralnej? Jakie korzyści niesie dla pacjentów? Skąd tak duża jej popularność w ostatnich latach?
Podstawowym założeniem, na którym opiera się metoda terapii poznawczo-behawioralnej jest przypisanie podstawowej roli w powstawaniu i leczeniu zaburzeń psychicznych i emocjonalnych procesom związanym z uczeniem się zachowań, wpływem środowiska oraz czynnikami poznawczymi. W terapii behawioralnej celem oddziaływań jest modyfikacja zachowań, w tym usuwanie nieprawidłowych nawyków oraz wytwarzanie zachowań pożądanych, która dokonuje się poprzez stosowanie czynników wpływających na proces uczenia się. Uczenie to zachodzi w trzech podstawowych procesach: warunkowania klasycznego (skojarzenie bodźca bezwarunkowego z bodźcem obojętnym), warunkowania sprawczego (skojarzenie reakcji z następującymi po niej konsekwencjami) albo modelowania, gdzie uczenie zachodzi poprzez obserwowanie zachowań prezentowanych przez osoby znaczące. Wśród najczęściej stosowanych technik behawioralnych można wymienić: systematyczną desensytyzację, która polega na stopniowej ekspozycji, w rzeczywistości lub w wyobraźni, na bodźce lękotwórcze, modelowanie polegające na demonstrowaniu właściwych zachowań, gdzie obserwacja i wyciąganie wniosków z konsekwencji, jakie spowodowało właściwe zachowanie zwiększa prawdopodobieństwo, że zostanie ono powtórzone w przyszłości oraz warunkowanie sprawcze, w którym modyfikacja zachowania oparta jest o proces łączenia zachowania z konsekwencjami, jakie spowodowało. Z kolei w terapii poznawczej zakłada się, że procesy przetwarzania informacji leżą u podłoża zrozumienia nieprzystosowawczego zachowania i procesu terapeutycznego. Wspólną cechą wielu zaburzeń psychicznych i problemów emocjonalnych jest występowanie dysfunkcjonalnych myśli automatycznych, schematów oraz zniekształceń poznawczych, które pośredniczą w utrwalaniu się specyficznych emocji i wpływają na zachowanie. Podstawowym obszarem interwencji jest nauka identyfikowania sposobu myślenia i jego analiza, a następnie zmiana (tzw. przeformułowanie poznawcze). W praktyce techniki poznawcze łączone są z behawioralnymi, a całość postępowania, zwana terapią behawioralno-poznawczą, służy z jednej strony zmianie zachowań, z drugiej kreowaniu doświadczeń, które powodują powstawanie bardziej funkcjonalnych schematów poznawczych, sprzyjających rozwiązywaniu problemów.
Szczególnie wiele korzyści z terapii poznawczo-behawioralnej mogą odnieść pacjenci z rozpoznaniem depresji, zaburzenia lękowego uogólnionego, fobii społecznej, zespołu lęku napadowego (z agorafobią i bez), zaburzenia stresowego pourazowego, zaburzeń odżywiania, zwłaszcza bulimii, zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego i zaburzeń pokrewnych, zaburzeń tikowych, bezsenności. Stanowi ona również niezwykle cenne uzupełnienie farmakoterapii w leczeniu schizofrenii oraz zaburzenia afektywnego dwubiegunowego. Badania dowodzą również wysokiej skuteczności CBT w leczeniu zaburzeń osobowości.
Terapia poznawczo-behawioralna jest obecnie jedną z bardziej popularnych metod psychoterapeutycznych. Jedną z przyczyn, które o tym mogą decydować jest to, że jest to terapia oparta na dowodach i badaniach empirycznych, co oznacza, iż modele leczenia zalecane w odniesieniu do konkretnych zaburzeń, poparte są badaniami naukowymi, potwierdzającymi ich skuteczność. Co więcej, jest to terapia, która bazuje na opartej na zaufaniu, współpracy i wspierającej relacji z pacjentem. Jest leczeniem krótkoterminowym, gdzie pacjent dąży do realizacji konkretnych, wyznaczonych sobie celów. Praca prowadzona jest przy pomocy określonych technik. Ponadto, proponowane w nurcie CBT wyjaśnienia problemów są czytelne i zrozumiałe, nie tylko dla wykształconych specjalistów, ale przede wszystkim dla pacjentów. Wbrew często pojawiającej się krytyce tego podejścia, należy podkreślić, że nie zawsze jest to terapia „szybka”, liczba sesji zazwyczaj wynosi od kilkunastu do ok. trzydziestu, ale w niektórych przypadkach, takich jak leczenie zaburzeń osobowości, terapia może trwać nawet 2-3 lata. Opiera się na wielowymiarowej konceptualizacji problemu pacjenta, z uwzględnieniem różnorodnych mechanizmów, które do nich doprowadziły. Pomimo skupienia na teraźniejszości, bardzo istotne są również przeszłe doświadczenia pacjenta i ich znaczenie dla powstawania i podtrzymywanie aktualnych trudności.
Jaka jednostka trzyma pieczę nad standardami terapii poznawczo-behawioralnej? Jakie to są standardy?
Stowarzyszeniem, które dba o standardy nauczania terapii poznawczo-behawioralnej jest Polskie Towarzystwo Terapii Poznawczej i Behawioralnej (PTTPB), które jako jeden z głównych celów swojej działalności definiuje dbałość o doskonalenie praktyki terapeutycznej i rozpowszechnianie wiedzy związanej z leczeniem zaburzeń psychicznych i problemów emocjonalnych, szczególnie wiedzy właśnie dotyczącej terapii poznawczo-behawioralnej. Standardy te określają m.in. warunki, jakie powinny spełniać szkolenia do uzyskania certyfikatu psychoterapeuty poznawczo-behawioralnego, procedurę uzyskiwania i odnawiania certyfikatu psychoterapeuty, warunki, jakie powinny spełniać szkolenia do uzyskania certyfikatu superwizora-dydaktyka PTTPB oraz procedurę uzyskiwania i odnawiania takiego certyfikatu, warunki uzyskiwania certyfikatu European Association For Behavioural and Cognitive Therapies, a także warunki, jakie powinny spełniać ośrodki, które ubiegają się o atestację szkoleń oraz rekomendację PTTPB. Warto jednak wspomnieć, że w Polsce istnieją inne stowarzyszenia skupiające terapeutów poznawczo-behawioralnych, w tym np. Polskie Towarzystwo Terapii Dialektyczno-Behawioralnej, Polskie Towarzystwo Terapii Poznawczej i Behawioralnej Dzieci, Młodzieży i Rodzin, Polskie Towarzystwo Psychoterapii Behawioralnej, czy też Polskie Stowarzyszenie Terapii Poznawczej i Schematu, które również dbają o standardy i jakość kształcenia i stosowania terapii poznawczo-behawioralnej.
Centrum CBT prowadzi 4-letnie kursy terapii poznawczo – behawioralnej. Kto może w nich brać udział? Czy taki 4-letni kurs uprawnia do prowadzenia terapii w tym nurcie? Kto może prowadzić terapię poznawczo-behawioralną? Jakie kursy, certyfikaty są wymagane?
W kursie organizowanym przez Centrum CBT może brać udział osoba, która posiada stopień naukowy magistra (lub równoważny) lub wyższy niż magistra, który został uzyskany na kierunkach kształcenia wskazanych w aktualnie obowiązującym Rozporządzeniu Ministra Zdrowia w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu opieki psychiatrycznej i leczenia uzależnień. W praktyce oznacza to osobę z tytułem zawodowym lekarza, stopniem magistra pielęgniarstwa lub magistra: psychologii, pedagogiki, resocjalizacji lub socjologii. Samo ukończenie kursu nie uprawnia do prowadzenia psychoterapii, również w nurcie poznawczo-behawioralnym. Od stycznia 2024 roku obowiązują znowelizowane przepisy ustawy o ochronie zdrowia psychicznego. Wprowadzają one ważne zmiany dla zawodu psychoterapeuty, w tym również psychoterapeuty poznawczo-behawioralnego, regulując m.in. kwestię, kto może ją prowadzić i jakie kwalifikacje musi posiadać.
Według najnowszych przepisów psychoterapię może zatem prowadzić osoba, która posiada certyfikat psychoterapeuty lub osoba, która uzyskała tytuł specjalisty w dziedzinie psychoterapii dzieci i młodzieży lub specjalisty w dziedzinie psychoterapii albo posiada decyzję o uznaniu dorobku naukowego lub zawodowego za równoważny ze zrealizowaniem programu szkolenia specjalizacyjnego w tych dziedzinach. Do prowadzenia psychoterapii są również uprawnione osoby, które posiadają status osoby odbywającej szkolenie do uzyskania certyfikatu i zaświadczenie o ukończeniu co najmniej II roku tego szkolenia oraz zaświadczenie o tym, że uczestniczą w superwizji psychoterapii, lub osoby będące w trakcie szkolenia specjalizacyjnego w dziedzinie psychoterapii dzieci i młodzieży lub psychoterapii, po ukończonym co najmniej II roku szkolenia, które pracują pod nadzorem osoby z certyfikatem psychoterapeuty lub specjalisty w dziedzinie psychoterapii dzieci i młodzieży, lub specjalisty w dziedzinie psychoterapii.
Jak wyglądają takie kursy? Czy istnieje podział na część praktyczną i teoretyczną?
Kurs jest 4-letnim podyplomowym szkoleniem, którego program obejmuje 1200 h poświęconych teorii i praktyce psychoterapii i psychoterapii poznawczo-behawioralnej, w tym 432 h zajęć teoretyczno-warsztatowych, 288 h superwizji, 120 h rozwoju osobistego/terapii własnej oraz 360 h stażu klinicznego. Program jest tak skonstruowany by dostarczyć uczestnikom wiedzy, ale również umiejętności praktycznych, które umożliwią im samodzielne prowadzenie psychoterapii zaburzeń psychicznych w nurcie poznawczo-behawioralnym. Zajęcia teoretyczno-warsztatowe są ułożone i prowadzone w taki sposób, by umożliwić kursantom zrealizowanie wszystkich zaplanowanych efektów kształcenia, zarówno teoretycznych, jak i praktycznych. Wśród tych ostatnich szczególną wagę w Szkole Psychoterapii Centrum CBT przykładamy do takich umiejętności, jak nawiązywanie i funkcjonowanie w relacji terapeutycznej, ustalanie kontraktu terapeutycznego, wyznaczenie adekwatnego tempa pracy i efektywnego wykorzystania czasu, zachowanie struktury sesji, zbieranie informacji niezbędnych do tworzenia konceptualizacji pacjenta i jego problemu, tworzenie poznawczo-behawioralnej konceptualizacji problemu pacjenta, konstruowanie hipotez diagnostycznych i terapeutycznych oraz ich weryfikacji, formułowanie celów terapeutycznych i planowanie adekwatnych interwencji terapeutycznych, stosowanie strategii ukierunkowanych na wprowadzenie zmiany, w tym stosowanie technik poznawczych i behawioralnych, koncentrowanie się na kluczowych przekonaniach i zachowaniach pacjenta, modyfikacja przekonań, rozpoznawanie czynników wpływających na konieczność modyfikacji postępowania terapeutycznego, czy też przewidywanie trudności w terapii i pracy nad motywacją pacjenta.
Jakie są warunki ukończenia kursu?
Warunkiem ukończenia kursu jest zaliczenie wszystkich wymogów programowych szkolenia, tj. po pierwsze, zrealizowanie określonego wymiaru godzinowego kursu (1200 h), następnie przystąpienie i uzyskanie pozytywnej oceny z teoretycznego egzaminu cząstkowego, również uzyskanie zaliczenia 8 superwizji przeprowadzonych przez siebie procesów terapeutycznych, obejmujących co najmniej 200 h pracy, dotyczących co najmniej 3 rodzajów problemów klinicznych, przy czym 3 procesy terapeutyczne zostały poddane tzw. superwizji bezpośredniej. Niezbędne jest także zrealizowanie wymaganego stażu klinicznego, w tym psychiatrycznego stażu klinicznego w oddziale psychiatrycznym (całodobowym lub dziennym) lub w izbie przyjęć przy oddziale psychiatrycznym (120 h) oraz stażu klinicznego w placówce prowadzącej postępowanie diagnostyczne i terapeutyczne osób z różnego rodzaju zaburzeniami psychicznymi (pod opieką merytoryczną psychiatry, psychologa klinicznego, certyfikowanego psychoterapeuty lub ordynatora oddziału) (240 h). Końcowy etap, to przeprowadzenie w ośrodku tzw. egzaminu wewnętrznego, który polega na przedstawieniu i uzyskaniu przez uczestnika szkolenia zaliczenia 4 opisów przypadków terapii pacjentów, prowadzonych w nurcie poznawczo-behawioralnym, co najmniej 3 różnych problemów klinicznych oraz 2 nagrań poprowadzonych przez siebie sesji terapeutycznych w nurcie poznawczo-behawioralnym. Koniecznym warunkiem jest także przedstawienie i uzyskanie zaliczenia publikacji, dotyczącej przeglądu piśmiennictwa lub badań własnych w obszarze terapii i problematyki poznawczo-behawioralnej. W egzaminie tym bierze udział Zewnętrzny Delegat z ramienia PTTPB, którym jest certyfikowany Psychoterapeuta Poznawczo-Behawioralny PTTPB z ważnym certyfikatem. Przedstawia on Komisji Naukowo-Dydaktycznej PTTPB protokół z egzaminu.
Co uczestnicy otrzymują po zakończeniu? Czy jest to certyfikat PTTPB?
Po ukończeniu szkolenia, czyli spełnieniu wszystkich powyżej wymienionych warunków, w tym zdania egzaminu w ośrodku szkoleniowym uczestnik otrzymuje świadectwo ukończenia szkolenia, co upoważnia go do przystąpienia do procedury ubiegania się o wydanie certyfikatu psychoterapeuty poznawczo-behawioralnego PTTPB. Oznacza to przystąpienie do kolejnego egzaminu, przed Zewnętrzną Komisją Egzaminacyjną, w skład której wchodzi co najmniej trzech członków Komisji Naukowo Dydaktycznej PTTPB. W trakcie tego egzaminu weryfikowane jest spełnienie wszystkich powyżej opisanych wymagań, w tym odbycie wymaganej liczby godzin szkolenia oraz pozytywny wynik egzaminu końcowego w ośrodku szkoleniowym, ale także posiadanie co najmniej 1560 godzin podyplomowego doświadczenia zawodowego, rozumianego, jako osobiste prowadzenie psychoterapii w nurcie poznawczo-behawioralnym, odbywanego w ramach stażu, wolontariatu lub zatrudnienia na podstawie wszelkich dopuszczalnych prawem umów, w tym również w ramach prowadzenia własnej działalności gospodarczej, w miejscach umożliwiających rozwój warsztatu diagnostycznego, terapeutycznego i klinicznego. Niezbędne jest także uzyskanie i przedstawienie przez kandydata pisemnej rekomendacji dwóch superwizorów, w tym Kierownika Szkolenia. Warto oczywiście przypomnieć, że o wydanie certyfikatu mogą ubiegać się osoby, które przez cały czas szkolenia są członkami PTTPB.
Co ważne, Certyfikat Psychoterapeuty Poznawczo-Behawioralnego PTTPB jest przyznawany na okres 5 lat i nie podlega automatycznemu odnowieniu. Oznacza to, że po upływie tego czasu, psychoterapeuta musi certyfikat odnowić, co oznacza spełnienie kolejnych wymagań, w tym musi wykazać, że prowadził praktykę terapeutyczną w nurcie terapii poznawczo-behawioralnej od momentu uzyskania Certyfikatu oraz że zaliczył co najmniej 20 godzin szkoleniowych na rok (czyli co najmniej 100 godzin w ciągu 5 lat) w obszarze psychopatologii i metod leczenia opartych na dowodach naukowych (evidence-based medicine), z czego przynajmniej połowa godzin dotyczyła tematycznie terapii poznawczo-behawioralnej. Niezbędne jest również poddawanie pracy terapeutycznej superwizji w wymiarze minimum 20 godzin w ciągu 5 lat, z częstotliwością nie mniejszą niż 1 godzina co 4 miesiące i ponowne przedstawienie rekomendacji superwizora.
Czy absolwenci kursu poddawani są superwizji? Jak to wygląda?
Jak już wcześniej wspomniałam, absolwenci kursu, którzy uzyskali Certyfikat Psychoterapeuty Poznawczo-Behawioralnego PTTPB, zobligowani są do poddawania prowadzonej przez siebie praktyki terapeutycznej superwizji. Jest to niezbędne do odnowienia certyfikatu po upływie jego ważności. Oczywiście dotyczy to także tych osób, które certyfikatu jeszcze nie uzyskały. Superwizja jest rozumiana jako forma nadzoru oraz wsparcia i uznawana jest za niezwykle istotny element rozwoju kompetencji psychoterapeuty. Jej celem jest nie tylko udzielenie pomocy w pracy z konkretnym pacjentem, ale również w nauce umiejętności relacyjnych, koncepcyjnych i technicznych, czyli szeroko rozumianych umiejętności klinicznych. Certyfikowany psychoterapeuta, ale również terapeuta bez certyfikatu, w dążeniu do coraz większego profesjonalizmu i w trosce o dobro pacjenta, również powinien poddawać prowadzoną przez siebie praktykę regularnej superwizji. To, jaka będzie jej forma, zależy od osobistych decyzji, ale również może wiązać się ze specyfiką funkcjonowania ośrodka prowadzącego terapię poznawczo-behawioralną. W Centrum CBT prowadzone są różne formy superwizji, w tym superwizja indywidualna, czyli spotkania w formule psychoterapeuta-superwizor, jak również grupowe warsztaty superwizyjne, organizowane w formule grupowej 6-8 psychoterapeutów-superwizor, prowadzone weekendowo lub w ciągu tygodnia. Zarówno superwizje indywidualne, jak i grupowe mogą odbywać się „na żywo” lub on-line. Najnowszą ofertą proponowaną terapeutom oraz osobom szkolącym się są tzw. „Wakacje z superwizją”, gdzie w czasie tygodniowych warsztatów realizowane są godziny superwizyjne oraz poświęcone tzw. rozwojowi własnemu.
