1. Złe zachowanie jako objaw głębszej przyczyny
Zachowanie, uchwycone w spirali trudnych sytuacji, zazwyczaj ukazuje głębsze problemy. Podejście do zrozumienia i poprawy niepożądanych zachowań powinno uwzględniać przyczyny, zazwyczaj wynikające z niewykształconych umiejętności. Zgodnie z koncepcjami rozwojowymi, dziecko zawsze będzie dążyć do realizacji zadań rozwojowych oraz zaspokojenia podstawowych potrzeb biologicznych i emocjonalnych. W pewnym sensie jest nielogiczne, żeby dziecko celowo prowokowało sytuacje znacząco utrudniające mu dążenie do bycia szczęśliwym, kochanym, akceptowanym, autonomicznym, czy sprawczym.
2. Funkcje zachowania: motywacje do działania
Zachowanie pełni różne funkcje, a jego motywacje można podzielić na cztery główne kategorie:
- zwrócenie na siebie uwagi,
- ucieczka lub uniknięcie czegoś,
- uzyskanie czegoś namacalnego,
- uzyskanie satysfakcji sensorycznej.
Warto zauważyć, że żadne zachowanie nie jest przypadkowe, a jego powtarzanie wynika z określonych przyczyn, często związanych z zaspokojeniem podstawowych potrzeb.
Zawsze należy pomóc dziecku znaleźć zachowania zastępcze które wypełniają funkcję problemowego zachowania ale we właściwy sposób (komunikacja funkcjonalna). Zachowanie zastępcze powinno być co najmniej tak samo skuteczne, jak zachowanie niepożądane.
3. Komunikacja poprzez zachowanie
Zachowanie stanowi formę komunikacji, a działania są często celowe, stanowiąc próbę rozwiązania problemu. Interpretacja intencjonalności zachowań przez otoczenie jest zazwyczaj zgodna z prawdą, choć dziecko samo może nie być w stanie zidentyfikować źródeł problemu, czy alternatywnych rozwiązań. Stawiając pytanie „Dlaczego to zrobiłeś?”, istnieje ryzyko niewłaściwej odpowiedzi, dlatego ważne jest poszukiwanie zastępczych, funkcjonalnych zachowań.
4. Komunikaty zakodowane w zachowaniu
Zachowanie może przekazywać różnorodne komunikaty, które często są trudne do uchwycenia słowami. Przykładowe komunikaty zakodowane w zachowaniu to: „Potrzebuję pomocy”, „Jestem zdenerwowany”, „Boję się Ciebie”, „Nie ufam Ci”, czy „Muszę się uspokoić”. Kluczowe jest zrozumienie tych komunikatów, aby skutecznie wspierać dziecko w radzeniu sobie z trudnościami.
5. Zmienność zachowań i ich kontrola
Zachowanie nie pojawia się znikąd – zawsze ma swoje korzenie w pewnych wzorcach. Ważne jest zrozumienie, że jedynym zachowaniem, które możemy kontrolować, jest nasze własne. Często otoczenie reaguje na zachowania w sposób szkodliwy, co może wynikać z instynktu obronnego czy próby utrzymania pozytywnego wizerunku. Zmiana zachowania wymaga opanowania nowych sposobów reagowania, a nie tylko krótkotrwałej kontroli poprzez systemy nagród i kar.
Dlaczego kary i nagrody często nie działają?
Warto zastanowić się nad efektywnością kary i nagród w kontekście zmiany zachowania. Często obserwujemy, że:
- Kary i nagrody są próbą wymuszenia zmiany bez jednoczesnej modyfikacji otoczenia.
- Stosowane są pod pozorem „stawiania granic”, lecz brak jest pracy nad deficytami behawioralnymi.
- Kryteria przyznawania nagród i kar są stałe, a poziom niepokoju zmienia się.
- Dzieci odczuwają lęk związany z presją na dobrą prezentację.
- Nagrody i kary nie są dostosowane do repertuaru behawioralnego dziecka ani do jego aktualnych uwarunkowań.
Zachowanie dzieci i młodzieży jest złożonym procesem, które wymaga zrozumienia głębszych przyczyn, funkcji oraz komunikatów, jakie przekazuje. Ważne jest świadome unikanie jednokierunkowego podejścia, opartego na nagrodach i karach. Również kluczowe jest poszukiwanie zastępczych, funkcjonalnych zachowań, które mogą zaspokoić potrzeby dziecka w sposób właściwy i konstruktywny. Wspierając dzieci w zrozumieniu, akceptacji i regulacji swoich emocji, możemy efektywnie pracować nad kształtowaniem zdrowych wzorców zachowań.
