Perfekcjonizm w ujęciu fal terapii poznawczo-behawioralnej

Perfekcjonizm można rozpatrywać i opisywać wielopłaszczyznowo. Nie jest łatwo jednoznacznie zdefiniować tej cechy ze względu na złożoność i zindywidualizowaną postać u każdego człowieka. W szerszym ujęciu jest to rozpowszechnione zjawisko, zarówno w postaci zaburzeń klinicznych, jak również w formach subklinicznych cech dotykających populację, które nie pozwala „żyć pełnią życia”. W zależności od perspektywy, może być rozumiany jako zespół pozytywnych cech (np. motywacja do działania, dążenia do osiągania celów, skuteczność, efektywność, wydajność) oraz negatywnie wpływających na funkcjonowanie człowieka. W ujęciu klinicznym, zgodnie z Międzynarodową Klasyfikacją Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 (1992), perfekcjonizm występuje w kategorii diagnostycznej F60 – F69 „Zaburzenia osobowości i zachowania dorosłych” jako cecha osobowości w zaburzeniu osobowości anankastycznej. Charakteryzuje się nadmiernym skupianiem na szczegółach, sumienności, skrupulatności, sprawdzaniu, porządkowaniu, czy organizowaniu oraz produktywności wykluczającej przyjemności i relacje społeczne.

Osobom perfekcjonistycznym towarzyszą wysokie i nierealistyczne standardy, a także nieracjonalne przekonania związane z tym, że inni podporządkują swoje działania sposobom ich funkcjonowania, czy że same wykonają zadania najlepiej. Osoby wykazujące tego typu tendencje zwykle doznają trudności w adaptacji do zmieniających się okoliczności i przystosowaniu w sytuacjach społecznych. Najnowsza wersja Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych tj. rewizja 11 (2019) wymienia perfekcjonizm jako jeden z wymiarów zaburzeń osobowości. Definiuje go jako silne skupienie na wysokich osobistych standardach i poprawności lub pomyłkach, na kontrolowaniu własnego i cudzego zachowania oraz sytuacji by przestrzegać reguł. Hummel i inni (2023) wskazują, że perfekcjonizm może przyczyniać się do doświadczania negatywnego afektu, którego efektem mogą być m.in. objawy lęku, niepokoju, trudności w radzeniu sobie z negatywnymi emocjami, samotność, frustracja, czy niezadowolenie z siebie. Według Brené Brown (2012, s.82) „perfekcjonizm to autodestrukcyjny i uzależniający system wierzeń, który prowadzi do podstawowej myśli – jeśli będę wyglądać, żyć i postępować perfekcyjnie, to uniknę lub zminimalizuję bolesne uczucia związane ze wstydem, cudzymi osądami i poczuciem winy”. Natomiast Sharon Martin (2023) opisuje perfekcjonizm jako czynnik, który „każe dążyć do perfekcji, formułować nierealistyczne oczekiwania wobec siebie i wobec innych, jak również wierzyć, że trzeba osiągać swoje cele z łatwością, nigdy nie popełniać błędów, nie mieć wad, nie być niemiłym” (s.15). Perfekcjonizm ma również znaczącą rolę w etiologii, utrzymywaniu się oraz przebiegu różnych zaburzeń. Został opisany jako specyficzny czynnik ryzyka rozwoju np. jadłowstrętu psychicznego (Fairburn, Cooper, Doll, Welch, 1999), bulimii (Lilenfeld i in., 2000), czy zaburzeń lękowych i depresyjnych (Egan i in., 2014). W psychoterapii poznawczo – behawioralnej (ang. Cognitive Behavioral Therapy — CBT) perfekcjonizm może stanowić cel terapeutyczny z uwagi na bezpośrednie konsekwencje w obszarze poznawczym, emocjonalnym i behawioralnym. Psychoterapia poznawczo – behawioralna jest przebadaną naukowo metodą stosowaną w leczeniu osób mierzących się z zaburzeniami psychicznymi. Jej skuteczność wykazano w ponad 500 badaniach odnoszących się do różnych problemów psychicznych oraz psychosomatycznych (Beck, 2012). Mówi się o charakterystycznych dla tej modalności trzech falach terapii poznawczo – behawioralnej. Za I falę uznaje się terapię behawioralną, tj. skupioną na procesach uczenia się. W tej koncepcji człowiek uczy się zachowań niefunkcjonalnych na podstawie osobistych doświadczeń oraz obserwacji.

Zachowania natomiast są efektem oddziaływania między wzmocnieniami a specyficznymi bodźcami. Za II falę psychoterapii poznawczo – behawioralnej uważa się terapię poznawczą, u której podstaw leżą procesy umysłowe. Zgodnie z Reber i Reber (2005) „zachowanie nie może być wystarczająco określone w terminach zewnętrznych przejawów, lecz wymaga wyjaśnień na poziomie zdarzeń umysłowych, reprezentacji umysłów, sądów, intencji itp.” (s. 623). Ponieważ modalność wciąż się rozwija mówimy także o III fali terapii poznawczo – behawioralnej. Charakterystycznym dla tej fali jest skupienie większej uwagi na znaczeniu roli relacji terapeutycznej. Jest ona najbardziej pojemnym nurtem i dzieli się na dialektyczną terapię behawioralną (DBT) Linehana, terapię akceptacji i zaangażowania (ACT) Hayesa, terapię schematów (ST) Younga, czy terapię uważności mindfulness wywodzącą się z praktyk buddyjskich. W dalszej części pracy omówiono bardziej szczegółowe założenia wybranych powyższych form terapii w ujęciu rozumienia perfekcjonizmu.

Perfekcjonizm a I fala psychoterapii poznawczo – behawioralnej

Pierwsza fala terapii, nazywana behawioryzmem lub teorią uczenia się, zakłada, iż wszystkie procesy związane z ludzką aktywnością, takie jak: myślenie, zachowanie i emocje traktuje się jako zachowanie, które może być obserwowane przez innych jako działanie lub podlegać samoobserwacji (Popiel, Pragłowska, 2008).

Zapoczątkowanie nurtu było efektem badań Pawłowa nad warunkowaniem klasycznym oraz odkrycie prawa efektu przez Thorndike, które wykazały duże znaczenie środowiska na funkcjonowanie. Pawłow uważał, że ludzie oraz zwierzęta funkcjonują pod wpływem bodźców bezwarunkowych, które wywołują reakcje bezwarunkowe oraz bodźców obojętnych, które w odpowiednich okolicznościach mogą wywołać reakcje bezwarunkowe. Wspomniany proces zachodzi poprzez skojarzenie bodźca bezwarunkowego, wywołującego reakcję bezwarunkową z bodźcem obojętnym. Uczenie się z wykorzystaniem warunkowania klasycznego odbywa się poprzez wielokrotne powtarzanie. Każda wyuczona reakcja warunkowa w sytuacji, gdy nie jest wzmacniana, ulega wygaszeniu (Cierpiałkowska, 2019).

John B. Watson, uważany za twórcę pierwszej koncepcji behawioryzmu uważał, że zachowanie człowieka jest wyłącznie wynikiem reakcji na bodziec, odrzucając analizowanie świadomości. Skinner zakładał, że proces uczenia zawsze przebiega w ten sam sposób, niezależnie od rodzaju wzmocnienia, rozwijał teorię warunkowania instrumentalnego, która wyjaśnia sposób uczenia się zachowań w powiązaniu z ich konsekwencjami. Konsekwencje te mogą być dla jednostki atrakcyjne (nagroda) lub awersyjne (kara) i przez to wpływać na wzmocnienie lub osłabienie zachowania. (Popiel, Pragłowska 2008).

Funkcjonowanie człowieka jako jednostki społecznej jest wystawiane na to, co w danej społeczności jest oceniane pozytywnie (nagradzane) lub oceniane negatywnie (karane).

Wzmocnieniami pozytywnymi społeczeństwo może być zachęcane do ciągłego doskonalenia się i dążenia do perfekcji. Chwalenie i nagradzanie przez opiekunów za osiągnięcia, wyróżnianie za dobre oceny w szkole, nagradzanie za sukcesy w pracy, komunikaty sugerujące określony wygląd czy sposób funkcjonowania w rolach społecznych mogą wzmacniać preferowane zachowania jednostki. Osiągnięcie w danym obszarze perfekcji przez jednostkę jest motywowane chęcią doświadczania nagrody (podziwu, chwalenia, przeżywania pozytywnych emocji) lub uniknięcia kary (odrzucenia, krytyki, przeżywania trudnych emocji).

Według behawiorystów, człowieka można nauczyć każdego zachowania za pomocą stosowanych wzmocnień. Albert Bandura podjął się krytyki behawioryzmu wprowadzając teorię społecznego uczenia się, która zakłada, że zachowanie zachodzi nie tylko poprzez warunkowanie, ale także poprzez obserwację zachowań innych ludzi. Bandura stworzył koncepcję trzech efektów modelowania, zakładającą znaczący wpływ obserwacji w proces uczenia się (Cierpiałkowska, 2019).

Uznaje się, że modelowanie jest formą uczenia się pożądanych i niepożądanych wzorców zachowania, przede wszystkim od opiekunów i rówieśników. Badania Rosenthala i Bandury pozwoliły na określenie funkcji modelowania, które dotyczą:

• możliwości poznania i przyswojenia nowego sposobu zachowania,
• ujawnienia reakcji poprzednio hamowanej,
• powstrzymanie się od reakcji,
• uaktywnianie zachowań,
• sposób na dostosowanie zachowania w nowej sytuacji poprzez obserwację prezentowanego zachowania przez modela (Cierpiałkowska, 2019).

Dzieci uczą się nowych zachowań poprzez modelowanie, czyli poprzez doświadczanie, obserwację i naśladowanie rodziców oraz bliskie osoby z otoczenia. Opiekun jest najczęściej znaczącym modelem, i w sytuacji, gdy przejawia zachowania perfekcjonistyczne, może poprzez modelowanie wpływać na przejęcie takiego mechanizmu funkcjonowania przez dziecko.

Behawioryzm nie zajmował się badaniem perfekcjonizmu, ale jak można zauważyć, wzmocnienia oraz modelowanie mają znaczenie dla powstawania i podtrzymywania zachowań perfekcjonistycznych. W późniejszych latach techniki behawioralne zostały skutecznie wdrożone do terapii perfekcjonizmu, który postrzegany jest m.in. jako przyczyna, jak i objaw np. zaburzeń lękowych.

Perfekcjonizm a II fala psychoterapii poznawczo – behawioralnej

Terapia poznawcza – nadawanie znaczenia bodźcom, jako główny element zmiany reakcji

W drugiej połowie XX wieku, dzięki obserwacjom w pracy klinicznej Becka i Ellisa, zwrócono uwagę, iż czynnikiem determinującym lub przyczyniającym się do podtrzymania reakcji na bodziec jest nadawanie mu konkretnego znaczenia. Tym samym komponent poznawczy stał się punktem centralnym dalszego zgłębiania i badania wpływu na stan psychiczny człowieka. Aron Beck pierwotnie skupiał się na zmianie dysfunkcjonalnych myśli i zachowań w psychoterapii depresji, tworząc pierwszy poznawczy model tego zaburzenia.

Następnie on jak i inni badacze skupiali się na poznawczym opracowaniu i modyfikacji myśli, przekonań i wzorców zachowań, adaptując metodę pracy do innych problemów pacjentów (Beck, Alford, 2005 za: Beck, 2012), co w późniejszym czasie zaowocowało w badaniach dotyczących perfekcjonizmu.

Dzięki nowemu spojrzeniu powstała terapia poznawcza – druga fala terapii poznawczo – behawioralnej. Clark i Steer (1996) opisując założenia terapii poznawczej, zwrócili uwagę m.in. na wymienione aspekty:

• człowiek aktywnie konstruuje własną rzeczywistość,
• postrzeganie, uczenie się i wiedza są produktami systemu przetwarzania informacji,
• którego zadaniem jest aktywna selekcja i interpretacja bodźców z otoczenia, a finalnie nadanie znaczenia bodźcu,
• treści poznawcze wpływają lub maja pośredniczący wpływ na emocje i zachowanie, a zmiana na poziomie poznawczym ma kluczowe znaczenie w procesie zmiany funkcjonowania jednostki.

Na podstawie powyższej charakterystyki perfekcjonizm można rozumieć jako odpowiedź na konkretną, zniekształconą interpretację zdarzenia oraz zauważyć, że sam proces odznacza się dużą selektywnością przyswajanych bodźców. Beck zwraca również uwagę, iż poza myślami automatycznymi o dysfunkcjonalnym znaczeniu, istotą jest rozpoznanie, weryfikacja i modyfikacja schematów poznawczych, będących źródłem ów myśli (Kokoszka, 2009).

Również Ellis podkreśla, iż nieracjonalne przekonania pacjenta wpływają na jego emocje oraz reakcje (Nelson-Jones, 2000). Dotarcie do zbadania schematu poznawczego, związanego z nadmiernym krytycyzmem oraz wysokimi standardami osobistymi jest jednym z celów terapii poznawczo – behawioralnej perfekcjonizmu. Badanie wszystkich procesów przetwarzania informacji, w tym obecności zniekształceń poznawczych (błędy w myśleniu), mechanizmów wnioskowania, funkcjonowania pamięci i uwagi, umożliwiło badaczom poszukiwanie uniwersalnych mechanizmów poznawczych, wpływających na trudności w funkcjonowaniu jednostki. Dzięki temu powstały modele poznawcze ukazujące rozumienie różnych problemów natury psychicznej. To właśnie druga połowa XX wieku była czasem, gdzie zgłębiano mechanizmy poznawcze perfekcjonizmu, opisując jej modele teoretyczne.

Terapia poznawcza – rozumienie perfekcjonizmu

W modalności poznawczo – behawioralnej (CBT) perfekcjonizm uznawany może być za istotny czynnik przyczyniający się lub podtrzymujący wiele trudności emocjonalnych i behawioralnych. Perfekcyjność może występować jako cecha w grupach zaburzeń, np. odżywiania, lękowych czy depresyjnych (Egan, Wade, Shafran, Antony, 2014).

Koncepcja poznawcza dużą wagę przywiązuje do pojawiających się w perfekcjonizmie zniekształceń poznawczych, czyli wyżej wspomnianych błędów w myśleniu. Błędy te zniekształcają percepcję i interpretację bodźców w taki sposób, iż odbierane zostają jedynie informacje zgodne z przekonaniami, a następnie interpretowane w sposób, który podtrzymuje ten styl myślenia (Popiel, Pragłowska, 2008).

Badania pokazują, że istnieje związek pomiędzy perfekcjonizmem a występowaniem u jednostki zniekształceń poznawczych. Do wymienianych najczęściej w tym kontekście należy myślenie dychotomiczne (in. zero-jedynkowe, spolaryzowane, czy czarno-białe), choć u osób z tendencją do perfekcjonizmu występuje również uogólnianie (nadmierna generalizacja), filtr negatywny (selektywna uwaga), czy imperatywy powinnościowe. Shafran, Cooper i Fairburn (2002) w ramach swojej koncepcji zakładają, że myślenie czarno-białe jest głównym czynnikiem podtrzymującym perfekcjonizm kliniczny. Uważają, że perfekcjonistyczne osoby określają w dychotomiczny sposób czy spełniły wysoki standard, czy nie w kategoriach pełnego sukcesu lub jego całkowitego braku. Nadmierne uogólnianie

może powodować, że jednostka generalizuje swoje niepowodzenie na ocenę wszystkich dokonań, co dodatkowo może uaktywnić myślenie z kategorii imperatywów powinnościowych o lepszym i bardziej wydajnym działaniu. Kolejne zniekształcenie – negatywny filtr – polega na skupianiu się jedynie na negatywnych aspektach sytuacji i ignorowaniu pozytywów.

Jednostka skupiając się na swoich błędach i niezadowoleniu z osiągnięć, może odczuwać trudne emocje, takie jak smutek, lęk oraz nie zauważać pozytywnych aspektów sytuacji.

W psychoterapii poznawczo – behawioralnej drugiej fali, perfekcjonizm można rozumieć jako styl funkcjonowania, w którym jednostka przejawia nieadaptacyjne wzorce myślenia, przywiązując dużą wagę do własnych błędów, stawiania sobie wysokich standardów oraz potrzebę dobrej organizacji (Frost, Marten, Lahart, Rosenblat, 1990). Rozdźwięk między realnymi osiągnięciami a założonymi wymaganiami może prowadzić do cierpienia psychicznego i zaburzeń emocjonalnych. Poniżej przedstawione zostaną wybrane modele poznawcze perfekcjonizmu.

Wybrane modele perfekcjonizmu w ujęciu drugiej fali terapii poznawczo – behawioralnej

Na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat zaszły znaczące zmiany w postrzeganiu

perfekcjonizmu. Istotą zmian jest przejście od modeli jednowymiarowych do wielowymiarowych oraz uwzględnienie pozytywnych aspektów perfekcjonizmu. Jednym z pierwszych modeli uwzględniających wielowymiarowość perfekcjonizmu był model Hamachka (1978), który dokonał podziału perfekcjonizmu na dwa typy:

– niezdrowy/neurotyczny oraz zdrowy.

Pierwszy typ charakteryzuje się dążeniem do spełnienia niemożliwych standardów wykonania, któremu towarzyszy krytycyzm i brak zadowolenia z siebie. W ramach drugiego typu, mimo równie wysokich standardów, osoba wybiera cele możliwe do realizacji oraz akceptowała różnice między oczekiwanym a uzyskanym wynikiem.

Zauważenie, że perfekcjonizm zawiera zarówno pozytywne, jak i negatywne aspekty, mocno wpłynęło na rozwój badań naukowych związanych z tą cechą, co skutkowało opracowaniem nowych teoretycznych koncepcji. W okresie lat 90. XX wieku powstały dwa kompleksowe modele perfekcjonizmu, które stanowią fundament dla dzisiejszych badań nad tym zjawiskiem.

Pierwszy to model Frosta i współpracowników (1990), który stanowił przełom w rozumieniu perfekcjonizmu. Model ten identyfikuje sześć kluczowych wymiarów perfekcjonizmu, które oddziałują na funkcjonowanie jednostki zarówno pozytywnie, jak i negatywnie. Sześć wymiarów perfekcjonizmu obejmuje:

• standardy osobiste: skłonność do stawiania sobie bardzo wysokich wymagań oraz oczekiwań jakości i efektywności wykonania,
• obawa przed błędami: nadmierna reakcja na wyobrażone lub popełnione błędy oraz łączenie ich z niepowodzeniem,
• wątpliwości dotyczące działań: tendencja do kwestionowania jakości i efektów własnych działań,
• zorganizowanie: potrzeba porządku, planowania i dobrej organizacji,
• oczekiwania rodzicielskie: wymaganie od dziecka perfekcyjnego wykonania,
• krytycyzm rodziców: doświadczenie negatywnego oceniania przez rodziców, skupienie na błędach w wykonaniu zadań.

Dzięki badaniom przeprowadzonym przez Frosta i jego współbadaczy (1993) został dokonany podział wymiarów perfekcjonizmu na dwie główne kategorie: „perfekcjonistyczne dążenia” i „perfekcjonistyczne obawy”. Wśród tych wymiarów, postawione sobie wysokie standardy i umiejętność organizacji tworzą pozytywny i motywujący aspekt perfekcjonizmu. Z drugiej strony, nadmierna obawa przed popełnianiem błędów oraz wątpliwości dotyczące własnych działań okazały się być dezadaptacyjne i negatywnie wpływające na stan zdrowia jednostki.

Niedługo po ukazaniu się modelu Frosta, przedstawiony został model teoretyczny

Hewitta i Fletta (1991), który wyróżnia trzy aspekty perfekcjonizmu:

• perfekcjonizm zorientowany na siebie,
• perfekcjonizm zorientowany na innych,
• perfekcjonizm przypisany społecznie.

Perfekcjonizm zorientowany na siebie obejmuje ustanawianie bardzo wysokich standardów w wykonywaniu zadań i dążenie do ich spełnienia, a także surową samoocenę. Perfekcjonizm zorientowany na innych oznacza narzucanie wysokich, często nierealistycznych wymagań innym ludziom i ocenianie ich przez pryzmat spełnienia oczekiwań. Natomiast perfekcjonizm przypisany społecznie charakteryzuje się myślami, że inni mają wysokie oczekiwania, którym trzeba sprostać. Analizując powyższy model, można zauważyć, że perfekcjonizm jest zjawiskiem złożonym i składa się z różnych wymiarów. Osoby dążące do perfekcyjności często doświadczają presji wynikającej z własnych wymagań, co może prowadzić do przeżywania silnego lęku i obniżonego nastroju. Z kolei perfekcjonizm ukierunkowany na innych ludzi może prowadzić do trudności w relacjach interpersonalnych, gdyż osoba oczekująca perfekcji od innych może być uznawana za wymagającą i trudną do zaspokojenia. Perfekcjonizm związany z normami społecznymi może prowadzić do poczucia ciągłej presji ze strony otoczenia, co może być uciążliwe dla jednostki i wpływać negatywnie na jej zdrowie psychiczne.

W ostatnim opisywanym modelu, badacze Shafran, Cooper i Fairburna (2002) opisują perfekcjonizm jako uwarunkowanie samooceny od zdeterminowanej pogoni za wysokimi osobistymi standardami w przynajmniej jednej domenie życia, pomimo negatywnych konsekwencji. W ramach tej koncepcji autorzy zakładają, że zniekształcenia myślenia są głównym czynnikiem podtrzymującym perfekcjonizm. Wg modelu teoretycznego przedstawionego przez Shafrana, Coopera i Fairburna (2002), perfekcjonizm jest wynikiem wewnętrznej presji wywieranej przez uzależnienie swojego poczucia własnej wartości od osiągnięcia osobistych wysokich standardów, pomimo negatywnych konsekwencji.

Kształtowany jest przez przekonania perfekcjonistyczne, mające wpływ na emocje i zachowanie oraz wpływ kontekstu społecznego. Perfekcjonistyczne jednostki są skłonne oceniać swoje działania w sposób dychotomiczny, uznając je za całkowity sukces lub całkowite niepowodzenie w kontekście spełnienia wysokich, prywatnych standardów. Co również potwierdziły badania przeprowadzone przez Riley’ego i Shafrana (2005, za: Słodka, Skrzypińska, 2016).

Rozwój drugiej fali terapii poznawczo – behawioralnej przyniósł systematyczne badania nad perfekcjonizmem i pokazał złożoność zjawiska. Stworzone modele teoretyczne przez badaczy w tym czasie wykazały m.in. występowanie zniekształceń poznawczych, dysfunkcjonalnych przekonań i stylu funkcjonowania, który może prowadzić do psychicznego cierpienia. Dzięki badaniom i powstałym modelom teoretycznym, stworzone zostały protokoły do pracy terapeutycznej nad perfekcjonizmem. Plan terapii opisany przez Egan, Wade, Shafran i Antony (2016) ma na celu, m.in. psychoedukację, pracę poznawczą ukierunkowaną na rozpoznawanie własnych myśli, zniekształceń poznawczych i negatywnych przekonań oraz modyfikację ich na bardziej realistyczne i adekwatne, równoważąc tym samym surowość swoich myśli i wysokie standardy osobiste.

Perfekcjonizm a III fala psychoterapii poznawczo-behawioralnej

Trzecia fala terapii poznawczo – behawioralnej jest najbardziej obszerną w stosunku do poprzednich i jako zbiór podejść terapeutycznych wyrastających z tradycji poznawczo – behawioralnej zwraca uwagę na nowe elementy w pracy terapeutycznej, na przykład takie, jak: relacja terapeutyczna, akceptacja, czy uważność. Za Popiel i Pragłowską (2008) do trzeciej fali między innymi należą: terapia oparta na akceptacji i zaangażowaniu (ACT), dialektyczna terapia behawioralna (DBT), system psychoterapii oparty na analizie behawioralnej i poznawczej (CBASP), psychoterapia oparta na analizie funkcjonalnej (FAP), integracyjna terapia behawioralna par (IBCT) (str. 217), czy terapia schematów (Young, Klosko, Weishaar, 2018). W niniejszym opracowaniu skupiono uwagę na wybranych podejściach, tj. terapii akceptacji i zaangażowania (ACT), dialektycznej terapii behawioralnej (DBT) oraz terapii schematów (ST).

Terapia akceptacji i zaangażowania (ACT) w swych założeniach bazuje na aspektach egzystencjalnych związanych z tym, co dla danej jednostki jest w życiu ważne, wartościowe oraz zwraca uwagę na to, by działanie było świadome tzn. podejmowane celowo (Harris, 2022). Model elastyczności psychologicznej, w którym głównymi składowymi są: akceptacja, defuzja poznawcza, elastyczna uwaga zorientowana na „tu i teraz”, „Ja” jako kontekst, wartości oraz zaangażowane działanie, stanowi podstawę konceptualizacji w omawianym podejściu (Hayes i in., 2013). Zwraca się uwagę na kontekst i funkcję doświadczeń człowieka oraz uważny i akceptujący sposób przeżywania siebie a także kolejno na zmiany poprzez zaangażowane działania (Hayes i in., 2006). Według Harrisa (2022) podstawowym przesłaniem niniejszego podejścia jest hasło: „akceptuj to, co znajduje się poza twoją kontrolą i angażuj się w działania, które wzbogacają twoje życie” (str.16). Biorąc pod uwagę powyższe można przyjąć, że proces terapeutyczny w terapii akceptacji i zaangażowania, ukierunkowany jest na rozwój elastyczności psychologicznej. Luoma i in. (2007) zauważają, że istotna jest redukcja sztywności w sposobie reagowania oraz różnorodność w poszukiwaniu rozwiązań.

Przez pryzmat powyższego opisu perfekcjonizm można rozumieć jako ograniczenie i usztywnienie w funkcjonowaniu, porzucenie (nadkompensacja) nieprzyjemnych myśli oraz emocji związanych z własną osobą, nieuwzględnianie chwili obecnej, zawężenie perspektywy oraz sposobów radzenia sobie. Natomiast zrytualizowany i automatyczny wzorzec behawioralny oraz powiązane z nim dążenie do potwierdzania przekonań, które dana osoba ma na swój temat nie wspiera istotnego w terapii akceptacji i zaangażowania skupienia na doświadczaniu tego, co „tu i teraz” (Gordon, Borushok, 2017). Baran, Hyla i Kleszcz (2019) zauważają, że „trudności w radzeniu sobie z problemami wynikają niejednokrotnie z odczuwanej bezsensowności własnego zachowania, które podporządkowane jest wymaganiom społecznym lub wymaganiom innych ludzi” (s.16). Takie spojrzenie również może mieć zastosowanie w rozumieniu osób doświadczających problemu perfekcjonizmu.

W podejściu terapii akceptacji i zaangażowania kluczowe w pracy z problemem perfekcjonizmu będzie więc rozwijanie elastyczności psychologicznej i współczucia w swoim kierunku.

Terapia dialektyczno – behawioralna (DBT) bazuje na pracach badawczych Marshy Linehan i jej współpracowników i kojarzona jest głównie z leczeniem osób z zaburzeniami osobowości typu borderline i/lub pacjentami, u których występują przewlekle myśli samobójcze (Bartosiewicz, Strzelecki, 2019). Proces psychoterapeutyczny opiera się na teoriach poznawczych, uczenia się i koncepcjach behawioralnych, na które terapia dialektyczno – behawioralna kładzie znaczący nacisk. Zakłada równocześnie akceptację doświadczenia i zmianę. Posługuje się modelem zorientowanym na emocje oraz łańcuchem behawioralnym (ang. behavioral chain analysis – BCA). Zgodnie z Taurogińskim (2023) w tymże łańcuchu wyróżnia się takie same elementy jak w pięcioczynnikowym modelu Padesky, tj. zachowanie, reakcje fizjologiczne, myśli, emocje i sytuacja – wydarzenie.

Dodatkowo model uzupełniony jest o analizę zdarzenia pobudzającego, czynników podatności (np. głód, brak snu, nieprzyjmowanie leków, itp.), impulsów oraz konsekwencji. W celu skutecznej zmiany zachowania w planowaniu oddziaływań terapeutycznych bazuje na warunkowaniu klasycznym i instrumentalnym. W analizie behawioralnej dąży się do przejrzystego opisu sekwencji zdarzeń, które doprowadziły do konkretnego zachowania problemowego oraz jego konsekwencji. Natomiast uważność i akceptacja, których podczas psychoterapii uczą się pacjenci, wspierają w postawie nieoceniającej siebie i rzeczywistości oraz w regulacji emocjonalnej. Oba te aspekty uzupełniają się, ponieważ regulacja afektu pozostaje w zależności z wyborem zachowania w danej sytuacji. Zgodnie z Klasyfikacją zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10 (2007) osoby cierpiące z powodu zaburzeń osobowości typu borderline mają „niejasny lub zaburzony obraz samego siebie, własnych celów i wewnętrznych preferencji” (s. 117), a także z dużą intensywnością dążą do uniknięcia odrzucenia (realnego, bądź wyobrażonego) (Kreisman, 2020). Są to cechy wspólne, charakterystyczne dla problemu perfekcjonizmu, który nierzadko występuje w przebiegu zaburzeń osobowości w tym osobowości typu borderline. Biorąc pod uwagę powyższe terapia dialektyczno – behawioralna nie wyodrębnia problemu perfekcjonizmu samego w sobie, jednak zajmuje się nim jako zachowaniem lub grupą zachowań problemowych w przebiegu terapii osób zmagających się z zaburzeniami osobowości – głównie z pogranicza. Opisane w ramach tej modalności metody, które kładą nacisk na zmianę zachowania oraz rozwój akceptacji, wydają się być właściwymi kierunkami w procesie leczenia osób perfekcjonistycznych.

Terapia schematów (ST) integruje w sobie psychoterapię poznawczo – behawioralną, z której się wywodzi (Arntz, Jacob, 2018), teorię: więzi, relacji z obiektem, konstruktywizmu, Gestalt a nawet elementy terapii psychoanalitycznej (Young i in., 2018). Została sformułowana przez Jeffreya E. Younga oraz współpracujący z nim zespół badawczy przede wszystkim z myślą o pacjentach cierpiących z powodu chronicznych i głębokich zaburzeń psychicznych, (tj. zaburzenia osobowości). W ujęciu terapii schematów zgodnie z jej nazwą sposób widzenia człowieka bazuje na schematach obecnych w jego życiu oraz towarzyszących im trybach (tzn. aktualny stan emocjonalny powiązany ze schematem lub schematami). Young i Klosko (2012) nazywają je „życiowymi pułapkami”. Jako schemat rozumie się ogólny, wszechogarniający motyw lub wzorzec w sposobie doświadczania jednostki, który składa się ze wspomnień, emocji, przekonań oraz doznań cielesnych i dotyczy danej osoby i jej relacji z innymi ludźmi (Young i in.,2018). Zostaje wykształcony w dzieciństwie lub okresie dojrzewania i rozwijany jest przez całe życie (Young, 1990, 1999). Jako źródło kształtowania się wzorca stawia się niezaspokojone w okresie wzrastania podstawowe potrzeby emocjonalne, tj. bezpieczeństwo, opieka, troska, autonomia, kompetencja, poczucie tożsamości, wolność wyrażania potrzeb i emocji, spontaniczność, realistyczne granice, czy samokontrola. Każdy człowiek posiada indywidualne wczesne schematy. Przyjmuje się, że większość z nich to schematy adaptacyjne, czyli takie, które pozwalają łatwiej odnaleźć się w różnych sytuacjach i w funkcjonalny sposób zadbać o swoje potrzeby. Natomiast schematy podlegające terapii są w znacznym stopniu nieadaptacyjne, tzn. działające dysfunkcyjnie oraz utrudniające wystarczająco dobre i radosne życie. Jednym z opisywanych przez twórców tego podejścia schematem jest schemat nadmiernych wymagań/ nadmiernego krytycyzmu, bądź inaczej bezwzględnych standardów osobistych i hiperkrytycyzmu lub wymiennie nieustępliwości w standardach (bezlitosne normy). Zgodnie z Young i innymi (2018) ten motyw życia charakteryzuje się przekonaniem, że należy spełniać bardzo wysokie uwewnętrznione standardy dotyczące zachowań oraz osiągnięć, przywiązywaniem zbyt dużej uwagi do szczegółów i brakiem wglądu w nadmiarowość podejmowanych wysiłków w stosunku do przyjętej normy. U takich osób zazwyczaj pojawia się wewnętrzna krytyka wobec siebie, ale także często wobec innych (ponieważ nie spełniają standardów) – tryb krytykujący (inaczej tryb Wymagającego Rodzica). A ponieważ tryb krytykujący naciska i popycha do spełniania nadmiernych wymagań, za jedyny akceptowalny styl bycia uznaje bycie perfekcyjnym, uporządkowanym, porzucającym swoje potrzeby dla wyższych celów, czy dążenie do wysokiego statusu, zazwyczaj towarzyszy temu uczucie presji, napięcia, surowość i nieugiętość (Arntz i in., 2018). Twórca modalności zwraca uwagę również na dysfunkcję w obszarze relacji, odczuwania przyjemności, umiejętności relaksowania się oraz na pogorszenie zdrowia, osłabienie poczucia własnej wartości oraz satysfakcji z własnych osiągnięć. Young i Klosko (2012) jako źródła tego schematu podają:

• warunkową miłość opiekunów uzależnioną od spełniania wymagań,
• postawę opiekunów, która prezentuje wzorzec nienormatywnych standardów,
• wyizolowanie społeczne,
• deprywację emocjonalną,
• zawstydzanie i/lub krytykowanie np. ze strony opiekunów w sytuacjach niepowodzeń (s. 290).

Ogólnym celem terapii schematów jest wsparcie w poszukiwaniu adaptacyjnych sposobów zaspokajania swoich potrzeb emocjonalnych. W schemacie perfekcjonizmu głównym celem terapeutycznym osób doświadczających tego problemu będzie redukcja nadmiernych wymagań, krytycyzmu, poczucia winy, a zwiększenie wyrozumiałości w stosunku do siebie, co ma przynieść efekt równowagi między przyjemnością a działaniami/osiągnięciami. Taki kierunek ma wesprzeć pacjenta w budowaniu relacji społecznych z ważnymi dla siebie osobami, akceptowaniu tego, co nie jest doskonałe, a także nauczyć widzieć szerszą perspektywę, aby móc ocenić proporcję i opłacalność kosztów w stosunku do włożonych wysiłków.

Kierunki dalszych analiz

Analiza podjętej tematyki i przedstawione teorie potwierdzają skuteczność terapii

Poznawczo – behawioralnej w zakresie redukowania objawów perfekcjonizmu co, wydaje się istotne dla wytyczenia kierunków dalszych badań. Perfekcjonizm jest obszarem wieloaspektowym i warto nadal w tak szerokim i złożonym wymiarze eksplorować to zagadnienie. Wartym podkreślenia są zaobserwowane liczne powiązania między perfekcjonizmem a zaburzeniami psychicznymi, takimi jak depresja, zaburzenia lękowe, odżywiania, czy osobowości, które wymagają dalszego zgłębienia i wyjaśnień dla lepszego rozumienia uwarunkowań i mechanizmu ich korelacji. Zmiany społeczno – cywilizacyjne, wynikające z rozwoju technologii i globalizacji kultury, mające wpływ na rozszerzanie omawianego zagadnienia, wydają się również warte skupienia przez przyszłe badania nad perfekcjonizmem. Możliwe, że nieodkryte dziś korelacje między tym zjawiskiem a problemami natury psychologicznej, mogą mieć istotne znaczenie dla pracy psychoterapeutów i dalszego rozwoju nurtu.

Podsumowanie

Wraz z rozwojem terapii poznawczo – behawioralnej rozumienie perfekcjonizmu nabiera szerszego kontekstu i większej możliwości wyboru technik terapeutycznych. I fala terapii poznawczo – behawioralnej widzi perfekcjonizm jako styl funkcjonowania zamodelowany przez inne jednostki oraz wzmacniany i przez to utrwalany jako zachowanie. Kolejna fala – II – przedstawia go wielowymiarowo, m.in. jako wynik wewnętrznej presji, w której główną rolę odgrywają osobiste przekonania, dychotomiczny sposób myślenia oraz idące za tym emocje i zachowania. Trzecia fala w zależności od podejścia akcentuje wpływ przeszłych doświadczeń na „nauczenie się” perfekcjonizmu jako strategii kompensującej przekonania człowieka.

Zaznacza również wartość postawy samowspółczucia i relacji z samym sobą w procesie terapeutycznym. Uwzględnia także potrzebę elastyczności myślenia i działania, bycia w teraźniejszości, co wspiera wyjście z dysfunkcjonalnych wzorców myślenia i zachowań potwierdzających przekonania. Jak można zauważyć, rozumienie perfekcjonizmu, jak i terapia poznawczo – behawioralna tego zagadnienia przez ostatnie lata mocno ewoluowała. Zważając na współwystępowanie perfekcjonizmu z wieloma zaburzeniami psychicznymi należy

pojmować tę cechę w złożony i zindywidualizowany sposób.

Piśmiennictwo:

1. Baran, L., Hyla, M., Kleszcz, B. (2019). Elastyczność psychologiczna. Polska adaptacja narzędzi pomiarowych dla praktyków i badaczy. Katowice: Uniwersytet Śląski.
2. Bartosiewicz, A., Strzelecki, D. (2019). „Trzecia fala” terapii poznawczo-behawioralnej w leczeniu zaburzeń odżywiania. Journal of Psychiatry and Clinical Psychology, 19 (2), 204–209, DOI: 10.15557/PiPK.2019.0020.
3. Beck, J. S. (2012). Terapia poznawczo-behawioralna. Podstawy i zagadnienia szczegółowe. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
4. Cierpiałkowska L. (2019). Psychopatologia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.
5. Clark, D. A., Steer, R. A. (1996). Empiral status of the cognitive model of anxiety and depression. W: P.Salkovskis (red.). New York: Guilford Press: Frontiers of cognitive therapy (s. 75-96).
6. Egan, S. J., Wade, T. D., Shafran, R. (2011). Perfectionism as a transdiagnostic process: A clinical review. Clinical Psychology Review, 31 (2), 203-212. DOI: 10.1016/j.cpr.2010.04.009.
7. Egan, S. J., Wade, T. D., Shafran, R., & Antony, M. M. (2014). Cognitive-behavioral therapy for perfectionism: A meta-analysis. Journal of Obsessive-Compulsive and Related Disorders, 3 (4), 293-300. DOI: 10.1016/j.jocrd.2014.08.001.
8. Egan, S. J., Wade, T. D., Shafran, R., & Antony, M. M. (2016). Cognitive-behavioral treatment of perfectionism. New York: Guilford Press.
9. Fairburn, C. G., Cooper, Z., Doll, H. A., Welch, S. L. (1999). Risk factors for anorexia nervosa: three integrated case control comparisons. Archives of General Psychiatry, 56, 468–476.
10. Frost, R. O., Marten, P., Lahart, C., Rosenblate, R. (1990). The dimensions of perfectionism. Cognitive Therapy and Research, 14 (5), 449–468. DOI: 10.1007/BF01172967.
11. Frost, R. O., Heimberg, R. G., Holt, C. S., Mattia, J. I., Neubauer, A. L. (1993). A comparison of two measures of perfectionism. Personality and Individual Differences, 14, 119–126. DOI: 10.1016/0191-8869(93)90181-2.
12. Gordon, T., Borushok J., 2017: The ACT approach: A comprehensive guide for acceptance and commitment therapy. Eau Claire, WI: PESI Publishing & Media.
13. Hamachek, D. E. (1978). Psychodynamics of normal and neurotic perfectionism. Psychology: A Journal of Human Behavior, 15 (1), 27–33.
14. Harris, R. (2022). Zrozumieć ACT. Terapia akceptacji i zaangażowania w praktyce. Sopot: GWP.
15. Hayes S.C., Strosahl K.D., Wilson K.G. (2013). Terapia akceptacji i zaangażowania: Proces i praktyka uważnej zmiany. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
16. Hayes S.C., Luoma J.B., Bond F.W., Masuda A., Lillis J. (2006). Acceptance and commitment therapy: Model, processes and outcomes. Behaviour Research and Therapy, 44(1), 1–25. DOI: 10.1016/j.brat.2005.06.006.
17. Hewitt, P. L., Flett, G. L. (1991). Perfectionism in the self and social contexts: Conceptualization, assessment, and association with psychopathology. Journal of Personality and Social Psychology, 60 (3), 456–470. DOI: 10.1037/0022-3514.60.3.456.
18. Hummel, J., Cludius, B., Woud, M. L., Holdenrieder, J., Mende, N., Huber, V., Limburg, K., Takano, K. (2023). The causal relationship between perfectionism and negative affect: Two experimental studies. Personality and Individual Differences, 200(8): 111895. DOI: 10.1016/j.paid.2022.111895.
19. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10 Badawcze kryteria diagnostyczne. (2007). Kraków: Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”.
20. Kokoszka, A. (2009). Wprowadzenie do terapii poznawczo-behawioralnej. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
21. Kreisman, J. J. (2020). Na huśtawce emocji. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
22. Lilenfeld, L. R., Stein, D., Bulik, C. M., Strober, M., Plotnicov, K. H., Pollice, C., Rao, R., Nagy, L., Kaye, W. H. (2000). Personality traits among currently eating disordered, recovered, and never ill first-degree female relatives of bulimic and control women. Psychological Medicine, 30(6), 1399–1410. DOI: 10.1017/s0033291799002792.
23. Luoma J.B., Hayes S.C., Walser R.D. (2007). Learning ACT. An Acceptance & Commitment Therapy Skills-Training Manual for Therapists. Oakland: New Harbinger Publications.
24. Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych. (10. rewizja [ICD-10]).
25. (1992). Genewa: Światowa Organizacja Zdrowia.
26. Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych. (11. rewizja [ICD-11]).
27. (2019). Genewa: Światowa Organizacja Zdrowia.
28. Popiel, A., Pragłowska, E. (2008). Psychoterapia poznawczo-behawioralna. Warszawa: Wydawnictwo PARADYGMAT.
29. Reber, A.S., Reber, E.S. (2005). Słownik psychologii. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.
30. Reber A.S., Reber E.S. (2008). Słownik psychologii. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.
31. Richard, N. J. (2000). Six key approaches to counselling and therapy. London: SAGE Publications.
32. Shafran, R., Cooper, Z.,Fairburn, C. G. (2002). Clinical perfectionism: a cognitive-behavioural analysis. Behaviour Research and Therapy, 40(7), 773-791. DOI: 10.1016/S0005- 7967(01)00059-6.
33. Sharon, M. (2023). Perfekcjonizm: Jak uwolnić się od samokrytyki, zbudować stabilne poczucie własnej wartości i odnaleźć wewnętrzną równowagę? Sopot: GWP.
34. Słodka, M., Skrzypińska, D. (2016). Perfekcjonizm i myślenie dychotomiczne w paradygmacie poznawczo–behawioralnym – przejawy oraz techniki terapeutyczne. Psychiatria i Psychoterapia, 12(2), 20-41.
35. Stachowski, R. (2000). Historia współczesnej myśli psychologicznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.
36. Taurogiński, B. (2023). Pierwszy poziom konceptualizacji w dialektycznej terapii behawioralnej. Psychoterapia, 1 (204), 15-26.
37. Young, Y. E. (1990). Cognitive therapy for personality disorders. Sarasota: Professional Resources Press.
    Young, Y. E. (1999). Cognitive therapy for personality disorders. A schema-focused approach. Professional Resources Press.
38. Young, Y. E., Klosko, J. S. (2012). Zmiana sposobu życia. Uwalnianie się z pułapek psychologicznych. Warszawa: Wydawnictwo Zielone Drzewo.
39. Young, Y. E., Klosko, J. S., Weishaar, M. E. (2018). Terapia schematów. Przewodnik praktyka. Sopot: GWP.