Zachowania autoagresywne, jako forma regulacji emocji u nastolatków

Zachowania autoagresywne są coraz częściej wybieraną przez nastolatków formą radzenia sobie z nieprzyjemnymi stanami emocjonalnymi, które nie zawsze potrafią rozpoznać. Nastolatkowie nie posiadają umiejętności rozmawiania o swoich emocjach, często czują się niezrozumiani i samotni. Mają poczucie, że dorośli bagatelizują ich trudności. Z tego powodu znaczna część młodzieży zaczyna zadawać sobie ból fizyczny, który odwraca uwagę od nieprzyjemnych myśli i emocji. W sytuacji napotkania przez młodego człowieka trudności, które powodują przeżywanie emocji, takich jak smutek, złość, żal, rozgoryczenie, adolescent, chcąc ukoić cierpienie psychiczne, przejawia zachowania autodestrukcyjne. Raniąc swoje ciało odczuwa ból fizyczny i już nie koncentruje się na przeżywanych emocjach. Kiedy trudne zachowanie zostanie dostrzeżone przez opiekuna, młody człowiek ma poczucie bycia zauważonym wraz ze swoim cierpieniem, co daje nadzieję na jakąś zmianę w jego otoczeniu.

W pracy terapeutycznej z nastolatkami znaczna jej część polega na zdobywaniu przez młodego człowieka umiejętności w zakresie rozpoznawania, rozumienia i regulacji swoich stanów emocjonalnych, co będzie miało olbrzymie znaczenie w jego przyszłym funkcjonowaniu. Przemyślane sposoby radzenia sobie ze swoimi emocjami będzie miało korzystny wpływ na kształtowanie się samooceny, poczucie własnej wartości oraz tworzenie relacji z innymi ludźmi.

Samookaleczenia

Samouszkodzenie to zamierzone, dokonane z własnej woli i stanowiące niewielkie zagrożenie życia uszkodzenie własnego ciała, które nie jest społecznie akceptowane. Dokonywane jest w celu zmniejszenia złego samopoczucia psychicznego lub zakomunikowania go [1].

Kiedy nastolatek zaczyna dokonywać samouszkodzeń wzbudza to wiele emocji w jego środowisku. W śród nich można wymienić lęk, niepokój, poczucie bezradności. Trudno jest zrozumieć, dlaczego ktoś dobrowolnie robi sam sobie krzywdę. Samookaleczenie jest zauważalnym dowodem na złe samopoczucie psychiczne młodego człowieka. Samouszkodzenia mają na celu zmniejszyć napięcie wewnętrzne i przywrócić poczucie równowagi, zamienić cierpienie psychiczne w ból fizyczny, przekazać coś bliskim osobom, pozwalają doświadczyć kontroli, dodają wiary w swoje siły. Ulga, jaką młody człowiek odczuwa po samookaleczeniu, jest formą nagrody, gdyż przestaje źle się czuć [2].

Młodzież często nie potrafi lub boi się powiedzieć bliskim co przeżywa. Mając poczucie, że samodzielnie należy sobie poradzić z nagromadzonym przez cały dzień napięciem emocjonalnym, dokonują samookaleczeń, by doświadczyć stanu wyciszenia. Niekiedy samookaleczenia stają się dla nastolatka formą zapisanych wspomnień w postaci kolejnych nacięć.

W sytuacji okaleczenia się nastolatka dorośli przeważnie reagują chęcią ratowania swojego dziecka i starają się za wszelką cenę udzielić pomocy. Niekiedy mierzą się z własnym przerażaniem w obawie o zagrożenie życia pociechy. Zdarza się, że dominującym uczuciem jest złość, gdyż nie rozumieją dlaczego ich dziecko robi sobie coś takiego. W silnych emocjach potrafią potępić lub zawstydzić dziecko, a niekiedy miejsce mają groźby. Jeszcze innym towarzyszy szok i starają się nie zauważać okaleczeń dziecka, nie rozmawiają z nim o tym. Jednak takie zachowanie wynika z większej potrzeby ochrony siebie niż swojego dziecka. Reakcje te nie są pomocne nastolatkowi, gdyż towarzyszą im silne emocje ich opiekunów, co nie pozwala na znalezienie rzeczowych rozwiązań [2].

Próby samobójcze

W pracy z nastolatkiem ważne jest stałe szukanie odpowiedzi na pytanie czy zachowania i rozterki młodego człowieka mieszczą się w normach dojrzewania, czy świadczą o możliwości wystąpienia zaburzenia? Przekonania dorosłych na temat tego jak wygląda okres dojrzewania pomagają uzyskać odpowiedź na postawione pytanie. To od poziomu wiedzy dorosłych na temat dojrzewania, jako etapu w rozwoju fizycznym, psychicznym, społecznym, zależy przekonanie o jego fundamentalnej roli w ogólnym procesie rozwoju człowieka na etapie wchodzenia w dorosłość [3].

Podejmowane przez nastolatków próby samobójcze najczęściej nie kończą się śmiercią. Są zewnętrznym wyrazem bezsilności wobec życiowych trudności, często nie do końca świadomym proszeniem o pomoc. Określenie próby samobójczej odnosi się do działań, teoretycznie mających na celu śmierć, jednak ich podjęcie nie doprowadza do niej oraz działań nie mających na celu samobójstwa, a zwrócenie uwagi na swoje problemy. Istotne jest, by mieć na uwadze, że wielu pacjentów ponawia próby samobójcze, z czego 25% z nich podejmuje kolejną próbę w ciągu roku od poprzedniej. Każda kolejna próba samobójcza zwiększa ryzyko dokonania samobójstwa w przyszłości. Samobójstwa są dominującą przyczyną śmierci wśród nastolatków [4]. A przecież czas dojrzewania i wczesnej, dopiero kształtującej się dorosłości, nie jest czasem śmierci.

Samobójstwo jest najczęściej skutkiem cierpienia psychicznego, które dla młodego człowieka jest nie do wytrzymania. Ważne jest, by mówiąc o samobójstwie, rozróżniać myśli, groźby, tendencje i czyny samobójcze.

• W pewnych momentach życia większości ludzi przechodzi przez głowę myśl o tym, że mogliby się zabić. Jednak takie przelotne myśli są czymś normalnym. Jednak kiedy myśli te utrwalają się, pojawiają się coraz częściej i towarzyszy im przekonanie o braku wpływu na nie, mogą stać się zagrażające.
• Z groźbą samobójczą mamy styczność kiedy słyszymy, że ktoś chciałby się zabić, myśli o śmierci, pyta innych jakby zareagowali na wiadomość o jego śmierci. Zawsze trzeba zwracać uwagę, gdy słyszymy takie treści.
• Tendencje samobójcze to z kolei wszystkie działania mające na celu popełnienie samobójstwa (pisanie listów pożegnalnych, rozdawanie swoich rzeczy, gromadzenie leków). Symptomem tendencji samobójczych może być aktywność nastolatka w Internecie – szukanie informacji o sposobach odebrania sobie życia, publikowanie treści dotyczących samobójstwa.
• Czyny samobójcze to zachowania, które mają na celu odebranie sobie życia. Nie jest istotne czy to działanie zakończyło się śmiercią. Jeśli młody człowiek przeżyje próbę samobójczą, to mamy szansę mu pomóc. Dlatego ważne by nie zbagatelizować żadnego z powyższych zachowań i zawsze o nich rozmawiać z młodymi ludźmi [2].

Czynniki chroniące, które mają podstawowe znaczenie dla każdego nastolatka, to:

• Relacja z rodzicami, polegająca na możliwości przejścia od zależności emocjonalnej do większej niezależności.
• Relacja z rówieśnikami – umiejętność nawiązywania i podtrzymywania bliskich relacji.
• Postrzeganie siebie jako osoby dojrzałej fizycznie – stosunek nastolatka do siebie jako przedstawiciela konkretnej płci oraz gotowość do zmiany obrazu siebie z dziecka zależnego od bliskich w osobę, której ciało należy do niej [3].

Zaburzenia odżywiania

Anoreksja

Na podstawie obserwacji trudności psychicznych, jakie przeżywają pacjenci z problemem anoreksji, w trakcie oddzielenia się od swoich rodzin, pojawiło się założenie, że w pewnym stopniu rodzina jest odpowiedzialna za powstanie symptomów lub za ich podtrzymywanie.

W 1970 roku Salvador Minuchin wyróżnił pięć specyficznych cech dla rodzin z pacjentem dotkniętym zaburzeniem pod postacią anoreksji [5].

Pierwszą z cech jest uwikłanie, przejawiające się tym, że relacje między członkami rodziny stają się sztywne, jednocześnie nie tracąc na sile. Rodzice są skupieni na sobie, dążą do przesadnej bliskości, przy czym mogą zachowywać się w sposób bardzo zaborczy. Dziecko jest włączane w konflikty i manipulowane, stawiane w sytuacji bez wyjścia, w której odczuwa poczucie winy. Zacierają się granice pomiędzy autonomią i indywidualnością oraz miedzy tym kto jest dzieckiem, a kto rodzicem. Rodzice przesadnie troszczą się o dziecko i angażują w jego sprawy.

Kolejna z cech to nadopiekuńczość, przejawiająca się nadmierną miłością i troską o siebie nawzajem. Dziecku pozostaje niewielka możliwość na zmaganie się z codziennymi trudnościami. W konsekwencji zahamowany zostaje rozwój osobowości i samodzielności. Dodatkowo dziecko wzrasta w poczuciu dużej odpowiedzialności za rodzinę. Charakterystyczne jest wzajemne zainteresowanie się członków rodziny własnym dobrym samopoczuciem.

Równie istotną właściwością takiej rodziny jest sztywność, przejawiająca się unikaniem wszelkiego typu zmian. W sytuacji kiedy taka rodzina zaczyna przeżywać zmiany, doświadcza ogromnych trudności. W takich rodzinach nie ma przestrzeni na rozwój autonomii.

Ważnym elementem jest unikanie i nierozwiązywanie konfliktów, gdyż otwarta rozmowa o konflikcie wywołuje w członkach rodziny poczucie bezradności. Dlatego potrafią oni zaprzeczać istnieniu problemów.

Ostatnią cechą wymienioną przez autora jest włączanie dzieci w konflikty rodziców. Anoreksja dotyka rodzin, w których rodzice nie potrafią ze sobą szczerze rozmawiać.

Również w trakcie terapii poznawczo – behawioralnej struktura rodziny jest istotnym obszarem zainteresowania klinicznego, poruszanym w czasie wywiadu. Ważne jest bowiem zrozumienie, jakie elementy związane z relacjami międzyludzkimi mogły spowodować powstanie zaburzeń odżywiania u pacjentki/pacjenta. Istotne jest też sprawdzenie, czy któreś relacje mogą wpływać na utrzymywanie się zaburzenia albo czy utrzymują się problemy, powodujące to zaburzenie. Celem terapeutycznym jest zrozumienie w jaki sposób przebiegał proces dorastania pacjentki/pacjenta w systemie rodzinnym, jaka była emocjonalna atmosfera oraz w jaki sposób przebiegał proces rozwijania umiejętności radzenia sobie z emocjami.

Bulimia

Jako pierwszy określenia bulimis użył Galen w II wieku naszej ery. Słowo to, oznaczające „wilczy apetyt”, pomogło Galenowi opisać jednostkę chorobową określaną „wilczym głodem”. Zdaniem autora choroba objawiająca się nienasyconym głodem była spowodowana przez kwas żołądkowy, który odpowiada za przesyłanie do mózgu „niewłaściwych” sygnałów. Jednak trudno jednoznacznie określić, bazując na opisie Galena, o jaką jednostkę chorobową chodzi. W Europie przez stulecia prowokowane wymioty zalecane były na równi z upuszczaniem krwi, co miało być techniką odtruwającą organizm.

U rodzin, w których rozwinęła się bulimia, można opisać niektóre ich cechy wspólne. Zazwyczaj są to rodziny targane konfliktami, które nie dają swoim członkom wiary, oparcia, pewności siebie [6]. Nie potrafią nauczyć ich sposobów racjonalnego rozwiązywania konfliktów. W ich systemie komunikacji dominujący jest styl komunikowania nie wprost. W rodzinie osoby chorującej na bulimię występuje większe natężenie konfliktów oraz obowiązują mniej bezpośrednie wzorce komunikowania się. Członkowie rodziny otrzymują dużo mniejsze wsparcie od bliskich, niż go potrzebują, co odzwierciedla się w braku autonomii jednostki i jej niskim poczuciu własnej wartości. Rodzice przeważnie są skłóceni, a atmosfera w domu przepełniona jest stresem.

Rodziny osób cierpiących na bulimię cechują się nadmiernym uwikłaniem emocjonalnym, postawami nadopiekuńczymi, słabą autonomią członków rodziny, utrzymujące się, ze względu na lojalność rodzinną, sztywne wzory funkcjonowania oraz trudności w rozwiązaniu sytuacji konfliktowych.

Rodziny te wykazują skłonność do przejawiania zachowań impulsywnych, wybuchów złości oraz przemocy fizycznej. Napadowe objadanie się i wymioty są zachowaniami, które można porównać do zachowań osób uzależnionych, mających destrukcyjny charakter oraz są przeżywane z poczuciem winy i zawstydzenia.

U osób z bulimią obserwuje się trudności w przechodzeniu adolescencji i osiąganiu dojrzałości, co może spowodować oddzielenie się od rodziny, a także poczucie zagubienia w społeczeństwie [7]. Typowe jest również odcięcie od poprzednich pokoleń i poczucie wyobcowania w stosunku do społeczności lokalnej. Atrakcyjność, robienie dobrego wrażenia i siła fizyczna są symbolem radzenia sobie, dowodem na bycie dobrą rodziną, wzorowymi rodzicami i dziećmi. Troska o wygląd zewnętrzny, zachowania, dokonania i postawy jest wyrazem obawy przed brakiem akceptacji społecznej i odrzuceniem. Wstyd jest uczuciem pojawiającym się w odpowiedzi na spostrzeganie rozpoczynającej się separacji, utraty albo opuszczenia i jest decydujący dla regulacji więzi. Wstyd bycia zbyt grubym jest powtarzającym się tematem w naszej kulturze. Jest on istotny, zwłaszcza dla kobiet, i jest dominującą troską bulimiczek i ich rodzin.

Podczas rozważania procesu leczenia warto uwzględnić pewną liczbę wątków, które będą tworzyć spójną całość pomiędzy poszczególnymi elementami procesu leczenia.

Uzależnienie od alkoholu, substancji psychoaktywnych

W celu poradzenia sobie z emocjami, zredukowaniem przeżywanego stresu, coraz młodsze dzieci sięgają po alkohol i substancje psychoaktywne. Obecnie już dziesięcio- i jedenastoletnie dzieci szukają ukojenia w tych substancjach. Fizjologiczne efekty spożycia etanolu dają inne efekty u osób eksperymentujących, a inne u osób pijących przez dłuższy czas.

Ostre zatrucie alkoholem może generować objawy psychopatologiczne, do których zaliczają się:

• rozhamowanie,
• kłótliwość,
• agresja,
• rosnąca labilność emocjonalna,
• zaburzona uwaga,
• zaburzone sądzenie,
• spadek zainteresowań,
• wpływ na funkcjonowanie człowieka [8].

Podobnie wygląda sytuacja w przypadku używania substancji psychoaktywnych przez nastolatków.

Paradoksalnie nasileniu ulegają te reakcje psychiczne, które mają zostać złagodzone za pomocą używek. W momencie, kiedy są one już długo stosowane, powodują wzmożoną labilność emocjonalną i trudności w kontrolowaniu niewłaściwych zachowań.

O uzależnieniu możemy mówić, gdy zachodzi utrata kontroli nad spożywaniem substancji. Często u nastolatków używka, który ma być substancją towarzyską i rekreacyjną, zaczyna być powodem narastających trudności w wielu aspektach funkcjonowania. Staje się powodem cierpienia, nie pozwala na prowadzenie dotychczasowego trybu życia. Adolescent nie ma kontroli nad ilością zażywanej substancji, zaczyna odczuwać jej „głód”. Zaniedbuje obowiązki domowe, szkolne, pojawiają się konflikty z bliskimi, osłabieniu ulegają relacje rówieśnicze.

Często w konsekwencji stosowania używek, adolescenci mierzą się z zaburzeniami nastroju, przeważnie depresyjnymi, oraz z zaburzeniami lękowymi. Zaburzenia te są powszechne w czasie zachowywania abstynencji. Przy stosowaniu używek przez nastolatków wzrasta zagrożenie popełnienia przez nich samobójstwa.

Podstawową metodą leczenia jest psychoterapia.

Uzależnienie behawioralne

Zarówno substancje psychoaktywne, jak i uzależnienia behawioralne, przejawiają działanie nagradzające i pobudzające ośrodkowy układ nerwowy. Osoby, które wykazują takie cechy, jak impulsywność, potrzeba uzyskania szybkiej przyjemności, poszukiwanie wrażeń, mają większą podatność na przyswajanie informacji związanych z tym, jak zapewnić sobie poczucie szybkiej gratyfikacji. W związku z tym, że te „nagrody” będą dostarczać mniej przyjemności niż nastolatek oczekuje, może go to zmotywować do zintensyfikowania poszukiwań silnych wzmocnień (spożywanie większej ilości wysokoprocentowych alkoholi, poszukiwanie jeszcze bardziej pobudzających gier, gdzie można wygrać więcej pieniędzy) [9].

Uzależnienia behawioralne mogą występować między innymi pod postacią:

• hazardu,
• kompulsywnego kupowania (zakupoholizm),
• zaburzeń hiperseksualnych (seksoholizm),
• trichotillomanii,
• uzależnienia od samookaleczania się,
• uzależnienienia od jedzenia,
• kompulsywnego przejadanie się,
• gier komputerowych,
• gier internetowych,
• Internetu,
• telefonu komórkowego / smartfona [8].

Przyczyna powstawania uzależnień behawioralnych nie jest do końca znana. Określone zostały natomiast czynniki ryzyka, takie jak osobowościowe, środowiskowe, społeczne, biologiczne. Czynnikiem chroniącym jest natomiast wysoki poziom osiągnięć edukacyjnych.

Uzależnienia behawioralne wpływają w sposób zakłócający na wszystkie obszary funkcjonowania młodego człowieka, a dodatkowo znajdują odzwierciedlenie w podwyższonym poziomie lęku czy obniżonym nastroju. Aktywność, w której nastolatek poszukuje możliwości poprawy nastroju, oderwania się od przeżywanych trudności, w efekcie, przy nadmiernym korzystaniu z tych rozwiązań, powoduje silniejsze przeżywanie tych kłopotów oraz przysparza nowych.

Podsumowanie

Zachowania autoagresywne są niekorzystne i zagrażające bezpośrednio lub pośrednio życiu nastolatków. Większość z nich nie ma skutków śmiertelnych i jest podejmowana w sytuacji silnego napięcia emocjonalnego. Zachowania te pełnią różne funkcje i występują u nastolatków mających trudności z rozumieniem, rozpoznawaniem i regulowaniem emocji.

W skrajnej formie zachowania autoagresywne mogą przerodzić się w samobójstwo, będące procesem złożonym z wielu etapów. Dlatego ważne jest, by nastolatkowie mieli przekonanie, że są ważni dla swoich bliskich i że zawsze mogą zwrócić się o pomoc, którą uzyskają.

W zrozumieniu tego, co dzieje się z nastolatkiem może pomóc psychoterapia w nurcie poznawczo – behawioralnym, która ma potwierdzoną skuteczność w badaniach naukowych. Dodatkowo terapia ta jest ustrukturalizowana, sekwencyjna oraz krótkotrwała, co dla młodego człowieka jest jednym z ważniejszych argumentów.

Piśmiennictwo:

1. Walsh B. W. (2014). Terapia samouszkodzeń. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
2. Ambroziak K., Kołakowski A., Siwek K. (2021). Depresja nastolatków. Jak ją rozpoznać, zrozumieć i pokonać. Sopot: GWP.
3. Laufer M. (red.). (2020). Skłonności samobójcze nastolatków. Warszawa: Oficyna Ingenium.
4. Gmitrowicz A., Makara – Studzińska M., Młodożeniec A. (2019). Ryzyko samobójstwa u młodzieży. Warszawa: PZWL.
5. Szczukin B., (2012). Anoreksja w rodzinie Pobrane z: www.krakowski-kazimierz.pl/anoreksja_w_rodzinie (27.11.2023).
6. Lawrence M., (2021), Anorektyczny umysł. Psychoanalityczna perspektywa w leczeniu zaburzeń odżywiania. Gdańsk: IMAGO.
7. Józefik B.,(1999), Anoreksja i Bulimia Psychiczna. Rozumienie i leczenie zaburzeń odżywiania się. Kraków: WUJ.
8. Janas-Kozik M., Wolańczyk T. (red.). (2021). Psychiatria dzieci i młodzieży. Warszawa: PZWL.
9. Grzegorzewska I., Cierpiałkowska L., Brkowska A., R. (red.). (2020). Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży. Warszawa: PWN.